مقدمه

مقدمه

الحمدلله وحده والصلاة والسلام علی رسول الله وعلی آله وصحبه أجمعین وبعد:

در واقع زندگی انسان بدون کار و اقتصاد پیش نمی‌رود، زیرا از زمانی که خداوند متعال آدم ÷ را آفرید و بر زمین فرود آورد، تا قیام قیامت، زندگی مردم وابسته به کار و اقتصاد می‌باشد.

کار از حیث نوع، اندازه، مقدار و تأثیر آن در رشد اقتصاد، از یک زمان تا زمانی دیگر و بر حسب اختلاف احوال مردم، شرایط زندگی، نیازها و توانایی‌های‌شان متفاوت است. امروزه برای کار منزلت و شأن بزرگی قائل شده‌اند، بطوری که پیش از این از منزلت و جایگاه کنونی برخوردار نبود؛ و گستردگی و زمینه‌ی کاری و پیشرفت وسایل و اختلاف مقاصد، این منزلت را به آن داده است.

بنده در این رساله، در مورد حقیقت کار و انواع آن که در رشد اقتصاد و رفع نیازمندی‌های مسلمانان مؤثر هست، بحث خواهم کرد؛ همچنین تفاوت‌هاى موجود میان کارگر مسلمان و غیر مسلمان از جهت کار و توانایی و تولید را مورد بحث قرار خواهم داد، زیرا این امر ضامن رشد کار و  ظهور تاثیرات مثبت آن در اقتصاد جامعه و توسعه‌ی آن در زمینه‌های مختلف با استخدام وسایل و آلات می‌باشد.

و در اخیر در رابطه با احکام کار و فعالیت‌های اقتصادی از دیدگاه شرع تحقیق نموده و کار واجب، مندوب، مباح، مکروه و حرام را مورد بررسی قرار خواهم داد؛ علاوه بر این‌ها نگاهی گذرا به مسائل متعلق به کار و عبادت کارگران، مانند فرایض، واجبات و محرمات خواهم داشت.

ارائه مشکل:

متأسفانه اکثر مسلمانان از حقیقت کار و تأثیر مثبت آن در رشد اقتصاد و خود کفایی و تأثیر منفی بیکاری بر فرد و جامعه و احکام مخصوص آن از دیدگاه شرع، آگاهی و بینشی ندارند و چنین فضایی، بستری است برای ایجاد و رشد مفاسد اجتماعی متعدد. و اگر افراد جامعه با درک مسؤولیت و تحقق بخشیدن به اهداف مشروع زندگی گام بردارند و خود را مصروف و مشغول کار نمایند، مصالح بزرگی را در دور یا نزدیک بدست خواهند آورد؛ برعکس، اجتناب از کار و اشتغال؛ و برگزیدن زندگی راحت و آسوده، مسلمانان را با شر بزرگی روبرو می‌کند؛ علاوه بر آن زمینه‌ی استعانت و مددخواهی از بیگانگان و غالبا کشور‌های غیر مسلمان را که هیچ اصل مشترک عقیدتی، ایمانی و اخلاقی با ما ندارند، فراهم می‌کند؛ این‌گونه مسلمانان به عناوین مختلف و ناخودآگاه مورد شکار دشمن قرار گرفته و آسیب‌های گوناگونی، اعم از تخریب عقیده و رخنه کردن در عمق جامعه مسلمان که باعث شیوع فساد در میان مسلمانان می‌گردد، متوجه آنان می‌شود.

لذا باید برای کار و اهمیت آن در نهضت مسلمانان و رشد اقتصاد، توجه بیشتری قایل شد و آن را از اولویت‌های جامعه معرفی نمود، زیرا تمام بخش‌های جامعه بر مبنای اقتصاد است که بهبود یافته و سر و سامان می‌یابند؛ و در صورت بی‌توجهی و غفلت از این مسؤولیت بزرگ، شاهد تأثیرات مستقیم و ناگواری در عقیده، اخلاق، سیاست، اقتصاد و غیره می‌باشیم. لذا تحقیق و بررسی و پژوهش در ابعاد مختلف این موضوع، موجب ایجاد بیداری در جامعه شده و از شدت چالش‌ها می‌کاهد و ما را به مطلوب نزدیک‌تر می‌سازد و باید برای رفع معضلات اقتصادی تا حد توان از متخصصین و افراد با کفایت کار گرفت و فقر و بیچارگی را که دامن‌گیر افراد جامعه می‌گردد، از آن دور نمود.

در این بخش پیامد‌های منفی بیکاری را که در رکود و شکست جامعه نقش برجسته‌ای ایفا می‌کند، ذکر می‌کنم:

1-   باعث فقر و تنگدستی افراد و حکومت می‌گردد.

2-   استقلال و عزت نفس به مرور زمان از دست می‌رود.

3-   ذلت بر همه؛ اعم از ملت و حکومت مسلط می‌گردد.

4-   تاثیرات منفیِ عمیقی در اعتقاد و گرایش دینی گذاشته و در اکثر موارد به کفر والحاد نیز می‌انجامد.

5-   خیرات و نعمت‌های خدادادی بدون استفاده به هدر می‌رود.

6-   ایجاد ضعف و خود باختگی در برابر دشمنان در مسلمانان رونما می‌شود.

اهداف تحقیق

 هدف عبارت از نتایجی است که بدنبال تحقیق حاصل می‌گردد، پس هر تحقیق با داشتن هدف کلی و جزئی موفقیت را برای انسان مهیا می‌کند؛ و لازمه هر تحقیق علمی اینست که محقق اهداف خود را مشخص سازد تا بتواند در پایان کار به اهداف مطلوب خود نایل گردد؛ البته هدف کلی این تحقیق از عنوان آن شناخته می‌شود و هدف جزئی از تجزیه و تحلیل هدف کلی به میان می‌آید، بنده هم در انجام این تحقیق اهداف ذیل را تعقیب می‌نمایم:

الف) اهداف کلی

1-   برجسته کردن جایگاه کار در رشد اقتصاد اسلامی و دستورات دین مبین اسلام راجع به اهمیت آن و مشخص نمودن خلأهای ترک کار که موجب ایجاد مفاسد بسیار بزرگی در سطح جامعه می‌شود.

2-   تشجیع مسلمانان به کار و فعالیت، برای تأمین نیازمندی‌های‌شان؛ چرا که این امر وسیله‌ای مهم برای حفظ عزت و کرامت نفس و خود کفایی می‌باشد.

3-   اعتماد به نفس و توانمندی، انسان را از اتکا به دیگران بی‌نیاز ساخته، باعث تقویت اعتماد و توکل بر پروردگار می‌شود و عمل به دستورات دین مبین اسلام را محقق می‌گرداند.

4-   بحث و تحقیق در این خصوص موجب حرکت و فعالیت‌های فیزیکی افراد جامعه گردیده و باعث رشد اقتصاد و خود کفایی می‌شود.

ب) اهداف جزئی

1-   بحث و بررسی علمی و ورود در قضایای متعدد کار و اهمیت آن در رشد اقتصاد و مفاسد و اثرات ناگوار ترک کار بر دین و دنیا، یکی از مباحث بسیار مهم در فرهنگ اسلامی می‌باشد که برای مُحَقِّق زمینه‌ی فراگیری اندوخته‌های علمی را فراهم می‌کند.

2-   دسترسی به پیامد‌های مثبت و منفی کار به شکل علمی و تحقیقی و اتخاذ تدابیر مقتضی در رابطه با آن.

3-   سهمگیری در ادای مسؤولیت‌هاى دینی و اجتماعی و وظیفوی که از برنامه‌های وزارت محترم تحصیلات عالی برای کادر‌های علمی بشمار میرود البته این موضوع ضمن مفردات مضمون ثقافت اسلامی است که در سمستر ششم زیر عنوان نظام اقتصاد اسلامی تدریس می‌گردد.

اهمیت تحقیق موضوع

ملت‌های امروزی به فن آوری و دقت کار و ظرفیت بالای کارگران‌شان می‌بالند؛ و با تمام داشته‌ها و تلاش‌های شبانه‌روزی خود در راستای بالا بردن سطح مهارت‌های بزرگ پی در پی، سعی در بالا بردن سطح استعداد‌های کاری کارگران‌شان دارند، تا با توجه به معیارهای معاصر تکنولوژی و تخنیک، قله‌های بلند این عرصه را از خود کنند و علایم رشد اقتصادشان آشکار شود و در انتاج و تولیدات ویژگی پیدا کنند و خود را برای دیگران ثابت نموده و نام نیکی از خویش به جای گذارند. وقتی این تفکر در نزد ملت‌های غیرمسلمان مطرح بوده باشد، پس این موضوع بین مسلمانان مهم‌تر و نگران کننده‌تر است، چرا که پیامد‌های کار در نزد مسلمانان تنها منحصر به تأمین مصلحت‌های زندگی وآسایش دنیایی نیست، بلکه فراتر از آن شامل طلب ثمره‌های اخروی و نعمت‌های آن نیز می‌شود. و این مساله تاکید می‌کند که فرد مسلمان حق اختیار در انتخاب گزینه‌ی کار کردن و یا نکردن را ندارد، زیرا بطور لزوم کار کردن برایش تعیین شده است؛ چراکه کار عامل موثر در رشد اقتصاد است و این امر بنابر اسباب ثابت و یا هم غیر متوقع آنی که ذیلا به آن اشاره می‌نمایم ضروری پنداشته می‌شود:

1.     امت اسلام امت واحدی است، نه مانند سایر امت‌ها، پس بر امت واحد لازم است که انتاج و تولیداتی داشته باشند تا در حالت طبیعی و نیز اضطراری و یا جنگ نیازهای آن‌ها را برآورده نماید.

2.     ملت‌های غیر مسلمان در طول تاریخ با مسلمانان رویاروی و جنگ گرم و سرد دارند و این مبارزه هرگز توقف پیدا نمی‌کند تا زمانی که مسلمانان را از دین‌شان گسیخته نمایند، این بغض و کینه به این خاطر است که خداوند متعال از فضل و مرحمت خویش به مسلمانان عطا فرموده است، پس در برابر چنین دشمنان اقتصاد قوی و بزرگ در کار است، لذا مسلمانان باید در هر عصر و زمانی بیدار و فعال باشند و از عقب نشینی برحذر باشند؛ خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَقَٰتِلُواْ ٱلۡمُشۡرِکِینَ کَآفَّةٗ کَمَا یُقَٰتِلُونَکُمۡ کَآفَّةٗۚ﴾ [التوبة: 36]

«(ای مؤمنان!) با همه مشرکان بجنگید همان گونه که آنان جملگی با شما می‌جنگند».

و همچنین می‌فرماید: ﴿وَلَا یَزَالُونَ یُقَٰتِلُونَکُمۡ حَتَّىٰ یَرُدُّوکُمۡ عَن دِینِکُمۡ إِنِ ٱسۡتَطَٰعُواْۚ﴾ [البقرة: 217]

«(مشرکان) پیوسته با شما خواهند جنگید تا اگر بتوانند شما را از آئینتان برگردانند».

قتال و رویارویی با کفار نیاز به توانایی مادی و معنوی دارد و هرگز توانایی مادی ومعنوی بدون کار و فعالیت فراهم نمی‌شود.

3.     خوردن، نوشیدن، پوشیدن مسلمان تابع ضوابط شرعی می‌باشد و هیچ گاه اجازه تخطی و پامال کردن آن‌را ندارند، بنابرآن بر هر مسلمان لازم است تا خوردنی و نوشیدنی و پوشیدنی خویش را بدستان خود تهیه نمایند، تا در سایه دستورات شرع به کسب حلال و دوری از حرام جامه عمل بپوشد. البته اتکا به تولیدات داخلی عامل موثر چند بعدی در رشد اقتصاد اسلامی است.

4.     اگر مسلمانان به کار روی نیاورند، طبیعی است که به وسایل مستعمل و ساخته‌های دیگران روی می‌آورند، مثال‌های زنده هم در این مورد داریم که در بسا موارد استعمال آن شرعا ناجایز می‌باشد، که در این صورت دین و دنیای امت مسلمه تباه خواهد شد.

5.     کار و فعالیت برای هر مسلمانی لازم و ضروری است تا بوسیلۀ آن بتواند بدنش را تقویت بخشد و برای تحمل صبر و سختی‌ها در برابر دشمنان و اقامه‌ی اوامر الهی در سرزمین الله آماده باشد.

از نکات فوق چنین برمی‌آید که کار در اسلام از منزلت بزرگی برخوردار بوده و وسیله مهمی در رشد اقتصاد می‌باشد. خلاصه می‌توان گفت که زندگانی مسلمان همه کار و فعالیت است، و هیچ گاه تعطیل و فراغتی ندارد، چرا که در نظام اسلام حد معینی برای کار وضع نشده است، کار می‌تواند با دست و یا پا و یا به واسطه زبان، فکر و عقل و غیره انجام بگیرد، این حقیقت حیات مسلمان است و سزاوارشان است که چنین باشند، ولی با وجود این امر، حالت مسلمانان امروزی چیز دیگری است.

مروری بر آثار یا پیشینه کار

دانشمندان اسلام از قدیم الزمان توجه ویژه‌ای در خصوص کار و اهمیت آن در زندگی داشته‌اند، مسلما کار و فعالیت تضمین ادامه حیات می‌باشد، فقهای اسلام بحث‌های وسیعی در ابواب معاملات به ویژه امور مالی و اقتصادی داشتند. طوریکه در تقسیمات ابواب فقهی‌شان تفصیلات خاصی را ارائه نمودند، مانند بیع، اجاره، سلم، استصناع، زراعت و مشاغل دیگری که از منابع مهم در رشد اقتصاد پنداشته می‌شوند، ولی کار در عصر امروزی پیشرفته و گسترده‌تر شده و پیچیدگی‌هایی نیز در آن وجود دارد و در زندگی مردم بسیار پرارزش شده، لذا این امر لازم می‌گرداند که کار در ضمن ابواب فقه گنجانیده شود تا مورد آموزش و تفقه مردم قرار بگیرد، تا حقیقت این‌که چه کاری حلال و چه کاری حرام است شناخته شود. این خود مجالی بزرگ است که باید در روشنای ضوابط فقهی مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار گیرد. البته داخل شدن در جزئیات موضوع زمینه را برای وضاحت بیشتر برای شناخت کار حلال و حرام فراهم می‌نماید و باعث بلند بردن سطح دانش و همت کاری مسلمانان گردیده و راه را برای تحقق عزت، کرامت، خود کفایی و استغناء از دیگران فراهم می‌سازد.

فقها و دانشمندان بدون استثنا در کتب و مؤلفات‌شان ابواب مستقلی در خصوص فعالیت‌های انسان که مال و ثروت وتامین ما یحتاج‌شان را فراهم می‌کند تدوین نموده‌ند، چنانکه قبلا برخی از آن ابواب را تذکر دادم. اما برخی از دانشمندان معاصر به شکل مفصل که مطابق شرایط امروزی است تالیفاتی داشتند که تحت عناوین: نظام اقتصاد اسلامی، اقتصاد اسلامی و نظام مالی در موضوعات کار و صنعت و کشاورزی واهمیت آن مباحثی را تحریر داشتند، که به برخی از این تألیفات در گذشته و حاضر اشاره می‌کنم:

1-   مسایل امام احمد از خلال در کتاب الحث علی التجارة والصناعة والعمل.

2-   کتاب سلسلة الإسلام والعلوم الإنسانیة، وهموم العمل والعمال از عزت عبدالعظیم الطویل.

3-   اقتصادیات العالم الإسلامی از شیخ محمود شاکر که موارد خوبی از داشته‌های امت اسلام یاد آور می‌شوند، و نیروی بشری امت اسلام را ستایش نموده و به بهره برداری از آن توصیه می‌کند.

4-   النظام الاقتصادی فی الإسلام از دکتر فتحی عبد الکریم واحمد العسّال از جمله کتاب‌های مشهور در اقتصاد اسلامی می‌باشد ودر سمستر هفتم پوهنحی (دانشکده) شرعیات پوهنتون (دانشگاه) اسلامی مدینه نیز تدریس می‌گردد.

5-   الاقتصاد الإسلامی والقضایا الفقهیة المعاصرة از علی أحمد السالوس.

6-   العمل وأحکامه بحث مجلة بحوث اسلامی دار الافتاء از دکتور سلیمان الثنیان که ایشان در کنار استفاده از شیوه کتابخانه نیز از ساحه از واقعیت‌های عینی که موجب رشد کار و اقتصاد می‌گردد کار گرفته و راهکار‌های خوبی در راستای کار و رشد اقتصاد راهنمایی نموده است.

7-   کار وکارگر و منابع رشد اقتصاد مباحث از دکتر سلیمان الأشقر در کتاب نحو الثقافة الإسلامیة الأصیلة از جمله کتاب‌های تدوین یافته چند سال پیش به زبان عربی است، که قضایا را با واقعیت‌های نوین تحریر نموده است. اما با نظر داشت این همه مؤلفات دانشمندان که منابع خوبی برای امثال من می‌باشد تا بتوانم که این آثار گران بهای ایشان را بعد از غور وبررسی به شیوه ساده‌تر و اختصار به زبان دری که شدیدا ضرورت محسوس است اول خود سپس دیگران را که از همچو مباحث به زبان دری در اختیار ندارند مستفید سازم.

چون که نتایج و پیامده‌های کار مثبت منجر به حصول مال و ثروت می‌گردد، امور مالی تاثیر بسزایی در زندگی فرد و جامعه دارد، مال یکی از مهمترین عناصر برپا شدن و ترقی تمدنه‌ای انسانی در طول تاریخ بوده، هر زمانی که مال در جامعه تقلیل و یا تنظیم و دوران آن دچار اختلال شود، عقب ماندگی و شکست در جامعه رونما می‌گردد، و شاهد توقف چرخ تقدم و تمدن خواهیم بود، بحران وتشنج ایجاد شده و فکر و نظر کافه‌ی جامعه را مشغول می‌سازد، از مقامات گرفته تا رعیت و مفکرین، در اغلب احوال یک چالش بزرگ شده که نمی‌توانند علاجی برای آن بیابند جز همین‌که با استعداد‌های موجود قضایای کار و اقتصاد را بطور علمی و در روشنای تعلیمات دینی بحث نموده و راه حل‌های معقول برای آن تجویز نمایم، اسلام چه تعبیر زیبای از اهمیت مال واقتصاد کرده است: ﴿وَلَا تُؤۡتُواْ ٱلسُّفَهَآءَ أَمۡوَٰلَکُمُ ٱلَّتِی جَعَلَ ٱللَّهُ لَکُمۡ قِیَٰمٗا﴾ [النساء: 5]

«و‏اموال کم‌خردان را که در اصل اموال شما است به خود آنان تحویل ندهید».‏

امر به ممنوعیت بر سفیه، اهمیت مال واقتصاد را برجسته می‌کند چون تصرف سفیه برمال غیرمستقیم و مضر بر امت اسلام می‌باشد، چرا که الله تعالی مال را اسباب استقامت امتها دانسته است. مطالعات در سنت‌های الهی در مخلوقاتش چنین اقتضا دارد که تضمین رزق بندگان به سعی وتلاش خودشان بستگی دارد، بنابر آن می‌بینیم که خوردن رزق را مشروط بر گشت و حرکت در زمین قرار داده است طوریکه می‌فرماید: ﴿فَٱمۡشُواْ فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُواْ مِن رِّزۡقِهِۦۖ﴾ [الملک: 15]

«در اطراف و جوانب آن راه بروید، و از روزی خدا بخورید».

پس کسی‌که بگردد و در حرکت باشد از رزق و روزی الهی می‌خورد، اما کسی‌که توانایی حرکت را داشته باشد و حرکت نکند سزاوار است که چیزی بدست نیاورد و نخورد. الله تعالی می‌فرماید: ﴿فَإِذَا قُضِیَتِ ٱلصَّلَوٰةُ فَٱنتَشِرُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَٱبۡتَغُواْ مِن فَضۡلِ ٱللَّهِ﴾ [الجمعة: 10]

«‏آنگاه که نماز خوانده شد، در زمین پراکنده گردید و به دنبال رزق و روزی خدا بروید».

کسی‌که در زمین سعی و تلاش می‌کند و پشتکار دارد و به حصول رزق حلال خدا دادی امیدوار است، سزاوار است که خواسته‌اش را بدست بیاورد، اما کسی‌که عقب نشینی کند و سست شود، سزاوار است که محروم گردد. عمر س گروهی را دیدند که دست بسته در مسجد نشسته‌اند و ادعای توکل به الله مرا دارند؛ عمر س تازیانه‌اش را بلند کرد وسخن مشهورشان را گفتند: «لا یقعدن أحدکم عن طلب الرزق ویقول: اللهم ارزقنی، وقد علم أن السماء لا تمطر ذهباً ولا فضة، وإن الله - تعالى - یقول: ﴿فَإِذَا قُضِیَتِ ٱلصَّلَوٰةُ فَٱنتَشِرُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَٱبۡتَغُواْ مِن فَضۡلِ ٱللَّهِ﴾ [الجمعة: 10].[1] «هیچ کسی ازطلب رزق عقب ننشیند وبگوید: ای باری تعالی مرا رزق بده، و همانا می‌داند که آسمان نه طلا فرو می‌آورد و نه نقره، در حالی‌که الله تعالی می‌فرماید: ﴿فَإِذَا قُضِیَتِ ٱلصَّلَوٰةُ فَٱنتَشِرُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَٱبۡتَغُواْ مِن فَضۡلِ ٱللَّهِ﴾ [الجمعة: 10]. «زمانیکه نماز تمام شد در زمین پراگنده شوید واز فضل ونعمت‌های الله بجوید».

تازیانه عمر س در حقیقت رمز حاکمیت قانون بود چون مراقبت و بررسی بر تنفیذ احکام اسلام و راهنمایی‌های آن ایجاب می‌کند چنین سیاستی را اتخاذ کند، پس کسی را که توجیهات قرآن تکان ندهد عقاب سلطان باید تکانش دهد. هیچ‌گاه عبادت مسلمان نمی‌تواند مانع کار شود، زیرا در آئین اسلام انجام درست کار و شایستگی در آن خودش عبادت است، در حدیثی که ابوسعید س از پیامبر ج روایت می‌کند فرمودند: «التَّاجِرُ الصَّدُوقُ الْأَمِینُ مَعَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ»[2] «تاجر راستکار وامانت دار یکجا با پیامبران و صدیقان و شهدا (حشر) می‌گردند».

---

[1]- تخریج أحادیث مشکلة الفقر وکیف عالجها الإسلام، قرضاوی، (ص: 25). آلبانی در مورد آن سکوت کرده است. تخریج أحادیث مشکلة الفقر وکیف عالجها الإسلام محمد ناصر الدین الألبانی، المکتب الإسلامی – بیروت الطبعة: الأولى - 1405 ه- 1984 م

[2]- روایت سنن ترمذی و حسن گفته. شماره حدیث (1782)؛ البانی در صحیح ترغیب و ترهیب آن را صحیح دانسته است.