1- قرآن کریم.
2- ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، 240- 327ق .، «الجرح والتعدیل» بتحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.
3- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، 733- 852ق .، «تهذیب التهذیب فی رجال الحدیث» بتحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی بن معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1425ق.
4- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، 733- 852ق .، «فتح الباری بشرح صحیح البخاری» بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
5- ابن حجر هیثمی، احمد بن محمد، 909- 974ق .، «مناقب امام اعظم» ترجمه عبدالرئوف مخلص، تربت جام، شیخ الاسلام احمد جام، 1377ش
6- ابن حزم، محمد بن ابی بکر، «الاحکام فی اصول الاحکام»، بیروت، مکتبة المعارف، 1342 ق.
7- ابن عابدین، محمد امین، «رد المحتار علی الدر المختار»، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1998 م.
8- ابن عبدالبر، ابوعمر یوسف، «جامع بیان العلم وفضله»، کویت، دار احیاء التراث الاسلامی، 2000 م.
9- ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل، «البدایة والنهایة»، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1997 م.
10- ابوزهره، محمد، «ابوحنیفة حیاته وعصره، آراؤه وفقهه»، قاهره، دار الفکر العربی، بی تا.
11- ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، «الرد علی سیر الاوزاعی»، کراچی، ادارة القرآن العلوم الاسلامیة، 1421 ق.
12- احمدیان، عبدالله، «حدیث شناسی»، تهران، نشر احسان، 1376 ش.
13- بخاری، محمد بن اسماعیل، «الجامع الصحیح»، بیروت، دارالقلم، 1987 م.
14- بدرالعینی، محمودبن احمد، 762- 855ق .، «عمدة القاری شرح صحیح البخاری» بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1424ق.
15- بغدادی، ابوبکر احمد بن علی الخطیب، «تاریخ بغداد»، مدینه، المکتبة السلفیة، بی تا.
16- پاکتچی، احمد، «ابوحنیفه» دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1372 ش.
17- تهان، محمود، «درآمدی بر علوم حدیث»، ترجمه: فیض محمد بلوچ، تربت جام، خواجه عبدالله انصاری، 1389.
18- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، 1017- 1067ق .، «کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون» دمشق، دار الفکر، 1414ق
19- حارثی، محمد قاسم عبده، «مکانة ابی حنیفة بین المحدثین»، کراچی، ادارة القرآن و العلوم الاسلامیة، 1413 ق.
20- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، 321- 405ق .، «المستدرک علی الصحیحین» بتحقیق محمد مطرجی ،بیروت، دارالفکر، 1422ق
21- حموی، بدر الدین، «المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی»، دمشق، دار الفکر، 1406 ق.
22- دهلوی، ولی الله بن عبدالرحیم، «حجة الله البالغة»، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1995 م.
23- ذهبی، محمد بن احمد، 673- 748ق .، «تذکرة الحفّاظ» بیروت، دار احیاء التراث‌العربی، [بی‌تا].
24- ذهبی، شمس الدین محمد، «سیر اعلام النبلاء»، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1998 م.
25- زرکلی، خیرالدین، 1893-، 1966«الاعلام» دار العلم للملایین، 2007م.
26- زیدان، عبدالکریم، «الوجیز فی اصول الفقه»، تهران، نشر احسان، 1380 ش.
27- زیلعی، جمال الدین، «نصب الرایة لاحادیث الهدایة»، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1987 م.
28- سباعی، مصطفی، «السنة ومکانتها فی التشریع الاسلامی»، قاهره، دار الاسلام، 1998 م.
29- سرخسی، ابوبکر، «اصول السرخسی»، بیروت، دار المعرفه، بی تا.
30- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، «تبییض الصحیفه فی مناقب الامام ابی حنیفه»، کراچی، ادارة القرآن و العلوم الاسلامیة، 1990 م.
31- شاشی، نظام الدین، «اصول الشاشی»، پیشاور، مکتبة علوم اسلامیة، بی تا.
32- شعرانی، عبدالوهاب، «المیزان»، بیروت، عالم الکتب، 1989 م.
33- شیبانی، محمد بن حسن، «الحجة علی اهل المدینة»، بی جا، عالم الکتب، 1983 م.
34- طبرسی، ابومنصور احمد بن علی، «الاحتجاج»، مشهد، نشر مرتضی، 1403 ق.
35- عثمانی، محمدتقی «تکملة فتح الملهم» بتحقیق محمود شاکر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1426ق.
36- عثمانی، ظفر احمد، «اعلاء السنن»، کراچی، ادارة القرآن و العلوم الاسلامیة، بی تا.
37- عثمانی، محمد تقی «مقدمه‌ای بر سیر تاریخی تدوین علم حدیث»، ترجمه: عبدالحمید بزرگ‌زاده، تهران، احسان، 1388.
38- غاوجی، وهبی سلیمان «جلوه‌هایی از زندگی‌نامه امام ابوحنیفه/»، تهران، احسان، 1386.
39- فلانی، صالح بن محمد بن نوح، «ایقاظ همم اولی الابصار»، بیروت، دار المعرفه، بی تا.
40- معارف، مجید «جوامع حدیثی اهل سنت» تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، دانشکده علوم حدیث، 1383.
41- نیشابوری، مسلم بن حجاج، «صحیح المسلم»، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1972 م.
· مصنف ابن أبی شیبة للإامام الحافظ أبی بکر عبدالله بن محمد بن أبی شیبة العبسی (235 ه) إدارة القرآن والعلوم الإسلامیة کراچی پاکستان.
· الجامع الصحیح للإمام أبی عبدالله محمد بن إسماعیل بن ابراهیم الجعفی البخاری (256 ه 869 م) نور محمد أصح المطابع أرام باغ کراچی پاکستان.
· التاریخ الکبیر للإمام أبی عبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم الجعفی البخاری (256 ه 869 م) دار الکتب العلمیه بیروت لبنان.
· کتاب الجرح والتعدیل للإمام الحافظ شیخ الاسلام الرازی (327 ه ) مکتبة دارالوفاء للنشر والتوزیع جدة.
· رجال صحیح البخاری المسمی الهدایة والارشاد فی معرفة أهل الثقة والسداد الذین أخرج لهم البخاری فی جامع للإمام أبی نصر أحمد بن محمد بن الحسین البخاری الکلاباذی (323، 398 ه) توزیع دارالباز عباس أحمد الباز مکة المکرمة.
· کتاب الثقات للإمام الحافظ محمد بن حبان بن أحمد أبی حاتم التیمی البستی (354 ه 965 م) دارالفکر بیروت، لبنان.
· کتاب الجمع بین کتابی أبی نصر الکلاباذی وابی بکر الاصفهانی/ فی رجال البخاری ومسلم للامام الحافظ ابی الفضل محمد بن طاهر بن علی المقدسی یعرف بابن القیسرانی الشیبانی (448 - 507 ه) مجلس دائرة المعارف بحیدرآباد دکن هند.
· تهذیب الکمال فی أسماء الرجال للحافظ جمال الدین ابی الحجاج یوسف المزی (654 ه، 742 ه) دار الفکر بیروت، لبنان.
· الطبقات الشافعیة الکبری لتاج الدین ابی نصر عبدالوهاب بن علی بن عبدالکافی السبکی (727-771ه) دار احیا الکتب العربیة فیصل عیسی البابی الحلبی، قاهره.
· تذکرة الحفّاظ للامام ابی عبدالله شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی (748 ه 1374 م) دار احیا التراث العربی، بیروت، لبنان.
· سیر اعلام النبلا للامام شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی (748 ه 1374 م) مؤسسة الرسالة، بیروت، لبنان.
· الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة للامام شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی (748 ه - 1374 م) دار الکتب الحدیثة، مصر.
· میزان الاعتدال فی نقد الرجال للامام شمس الدین محمد بن ا حمد بن عثمان الذهبی (748 ه - 1374 م) دارالکتب الحدیثة، مصر.
· العبر فی خبر من غبر للامام شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی (748 ه - 1374 م) دارالکتب العلمیة بیروت، لبنان.
· دول الاسلام فی التاریخ للامام شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی (748 ه - 1374 م) جمعیة دائرة المعارف العثمانیة بحیدرآباد دکن هند.
· ذکر من یعتمد قوله فی الجرح والتعدیل للامام شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی (748 ه - 1374 م) مکتب المطبوعات الإسلامیة بحلب.
· الکامل فی ضعفاء الرجال للامام الحافظ ابی احمد عبدالله بن عدی الجرجانی (277 - 365 ه) المکتبة الأثریة شیخوفور پاکستان.
· وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان لأبی العباس شمس الدین احمد بن محمد بن ابی بکر بن خلکان (608، 681 ه) دار صادر بیروت، لبنان.
· طبقات
الحفّاظ للامام الحافظ الشیخ جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی/ (849، 911 ه)
دار الکتب العلمیة بیروت، لبنان.
· الطبقات الکبری لابن سعد دار بیروت دار صادر بیروت، لبنان.
· خلاصة تذهیب تهذیب الکمال فی اسماء الرجال للامام العلامة الحافظ صفی الدین احمد بن عبدالله الخزرجی الانصاری الطبعة الاولی بالمطبعة الخیریة لما لکها ومدیرها السید عمر حسین الخشاب سنة (1322 ه)
· تاریخ بغداد او مدینة السلام للحافظ ابی بکر احمد بن علی الخطیب البغدادی دار الکتاب العربی بیروت، لبنان.
· تهذیب التهذیب للامام الحافظ شیخ الاسلام شهاب الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی (852 ه) دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
· تقریب التهذیب للامام الحافظ شیخ الاسلام شهاب الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی (852 ه) قدیمی کتب خانه مقابل آرام باغ کراچی، پاکستان.
· لسان المیزان للامام الحافظ شیخ الاسلام شهاب الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی (852 ه) ادارة القرآن والعلوم الاسلامیة کراچی، پاکستان.
· العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین للامام تقی الدین محمد بن احمد الحسنی الفاسی المکی (775، 832 ه ) مؤسسه الرسالة بیروت، لبنان.
· النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة لجمال الدین ابی المحاسن یوسف بن تغری بردی التابکی المؤسسة المصریة العامة، مصر.
· شذرات الذهب فی أخبار من ذهب للمورخ الفقیه الادیب ابی الفلاح عبدالحی بن العماد الحنبلی (1089 ه) مکتبة القدسی القاهرة.
· عمدة القاری شرح صحیح البخاری للشیخ الامام العلامة بدر الدین ابی محمد محمود بن العینی/ مکتبة رشیدیة سرکی رود کویته پاکستان.
· هدی الساری مقدمة فتح الباری للامام الحافظ شیخ الاسلام شهاب الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی (852 ه ) ادارة الطباعة المنیریة، مصر.
· مقدمة اعلاء السنن للمحدث الناقد ظفر احمد العثمانی/ (1310-1394 ه) ادارة القران والعلوم الاسلامیة کراچی، پاکستان.
· مقدمة لامع الدراری للمحدث الشیخ محمد زکریا الکاندهلوی المکتبة الامدادیة باب العمرة مکة المکرمة.
· الامام ابن ماجة وکتابه السنن للعلامة الشیخ الشیخ الفقیه البارع محمد عبدالرشید النعمانی/ (1420 ه) مکتب المطبوعات الاسلامیة بحلب.
· الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة للعلامة الفهامة الشیخ الامام المحدث محی الدین ابی محمد بن عبدالقادر القرشی الحنفی المصری، (696 ه - 775 ه) میر محمد کتب خانم آرام باغ کراچی، پاکستان.
· الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة للامام ابی الحسنات محمد عبدالحی اللکنوی الهندی (1264، 1304 ه) نور محمد کارخانه تجارت کتب آرام باغ کراچی پاکستان.
· الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة للمولی تقی الدین بن عبدالقادر التمیمی الداری الغزی المصری الحنفی (1005 ه - 1010 ه) دار الرفاعی للنشر والطباعة والتوزییع الریاض.
· تبییض الصحیفة بمناقب الامام ابی حنیفة للشیخ الامام العلامة ابی الفضل جلال الدین عبدالرحمن السیوطی الشافعی (911 ه) ادارة القرآن والعلوم الاسلامیة کراچی، پاکستان.
· مناقب الامام الاعظم ابی حنیفة للامام محمد بن محمد المعروف بابن البزاز الکردری/ (827 ه) مکتبة اسلامیة میزان مارکیت کویته پاکستان.
· عقود الجمان فی مناقب الامام الاعظم ابی حنیفة‌النعمان للمورخ الکبیر المحدث العارف الشیخ الامام شمس الدین محمد بن یوسف الصالحی الدمشقی الشافعی (942 ه) مکتبة الایمان السمانیة المدینة المنورة.
· الخیرات الحسان فی مناقب الامام الاعظم ابی حنیفة النعمان للعلامة النبیل الشیخ الجلیل مفتی الحجاز شهاب الدین احمد بن حجر الهیثمی المکی الشافعی (90، 874 ه) مطبعة المدنی الموسسة السعودیة، قاهره، مصر.
· مناقب الامام ابی حنیفة وصاحبیه ابی یوسف ومحمد بن الحسن للامام الحافظ ابی عبدالله محمد بن احمد بن عثمان الذهبی (748 ه) دار الکتب العربی مصر.
· اخبار ابی حنیفة واصحابه للامام المحدث المورخ الکبیر الفقیه القاضی ابی عبدالله حسین بن علی الصیمری (436 ه) عالم الکتب بیروت، لبنان.
· مکانة الامام ابی حنیفة فی الحدیث للعلامة المحدث الناقد المحقق البارع الفقیه الشیخ محمد عبدالرشید النعمانی (1420 ه) الرحیم اکادمی کراچی، پاکستان.
· تأنیب الخطیب علی ماساقه فی ترجمة ابی حنیفة من الأکاذبی للإمام الفقیه المحدث والحجة المحقق العلامة الکبیر الشیخ محمد زاهد بن الحسن الکوثری، مکتب نشر الثقافة الاسلامیة، مصر.
· مقدمة نصب الرایة لأحادیث الهدایة للامام الفقیه المحدث العلامة الکبیر صاحب الفضیلة الشیخ محمد زاهد بن الحسن الکوثری، المجلس العلمی بدابهیل سورت الهند.
· اشارة المرام من عبارات الامام للعلامة کمال الدین احمد البیاضی الحنفی من علماء القرن الحادی عشر الهجری شرکة مکتبة ومطعبة مصطفی الحلبی واولاده، مصر.
· جامع بیان العلم وفضله وما ینبغی فی روایته وحمله للإمام المحدث المجتهد حافظ المغرب ابی عمر یوسف بن عبدالبر النمری القرطبی الاندلسی (463 ه ) المکتبة العلمیة بالمدینة المنورة.
· الفهرست لابن الندیم للعلامة محمد بن اسحاق الندیم المطبعة الرحمانیة، مصر.
115- یونس بن یزید أیلی/[1]
[متوفّای 152 ه . ق]
علامه ذهبی در کتاب «تذکرة الحفّاظ»[2] گوید:
وی، ابن ابی النّجاد، حافظ مطمئن و قابل اعتماد، ابویزید أیلی، آزاده‌ی معاویة بن ابی سفیانس می‌باشد؛ که از عکرمه، قاسم، سالم زهری و گروهی دیگر از بزرگان عرصه‌ی علم و دانش، به نقل روایت پرداخته است.
و اوزاعی، جریر بن حازم، لیث بن سعد، ابن وهب، عثمان بن عمر بن فارس و کسان دیگر، از یونس بن یزید أیلی، حدیث روایت نموده‌اند. احمد بن صالح، حافظ مصری گوید: «نحن لا نقدّم فی الزهری علی یونس أحداً وکان الزهری اذا قدم أیلة نزل عنده ثم یزامله الی المدینة»؛ «ما در مورد روایات و احادیث سالم زهری، هیچ کس را بر یونس بن یزید أیلی، ترجیح نمی‌دهیم؛ و عادت زهری بر آن بود که هرگاه به «أیلة» می‌آمد، نخست به منزل یونس می‌رفت و در آنجا، مستقر می‌شد؛ سپس در معیّت و همراهی او، به سوی مدینه، رهسپار و روان می‌گردید».
احمد گوید: «ثقة»؛ «یونس بن یزید، فردی مؤثق و قابل اعتماد بود».
ابوسعید بن یونس گوید: «مات سنة اثنتین وخمسین ومائة. رحمه الله تعالی»؛ «یونس، به سال 152 ه . ق چشم از جهان فروبست و چهره در نقاب خاک کشید. رحمت و رضوان خدا بر او باد».
علامه ذهبی، در ادامه گوید: «حدیثه کثیر جدّاً»؛ «شمار احادیث و روایات یونس بن یزید أیلی، بسیار فراوان است».
و حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب «تهذیب التهذیب»[3] گوید:
فضل بن زیاد به نقل از احمد گوید: «ثقة»؛ «یونس بن یزید، از زمره‌ی راویان مورد وثوق و قابل اعتماد بود».
دوری، از یحیی بن معین روایت می‌کند که وی گفت: «أثبت الناس فی الزهری، مالک ومعمر ویونس وعقیل وشعیب وابن عیینة»؛ «مطمئن‌ترین و قابل اعتمادترین افراد در مورد روایات زهری، این افراد می‌باشند: مالک بن انس؛ معمر؛ یونس بن یزید اَیلی؛ عقیل؛ شعیب و سفیان بن عیینة».
عثمان دارمی گفته است: «قلتُ لابن معین: یونس أحبّ الیک أو عقیل؟ قال: یونس ثقة وعقیل ثقة قلیل الحدیث عن الزهری»؛ «خطاب به یحیی بن معین گفتم: از دیدگاه شما، (در روایت حدیث،) یونس بن یزید، بهتر و برازنده‌تر است یا عقیل؟ ابن معین، در پاسخ گفت: هر دو ثقه و قابل اعتمادند؛ ولی احادیث و روایات عقیل از زهری، کم‌تر است».
احمد عجلی و نسایی گفته‌اند: «ثقة»؛ «یونس، روایت کننده‌ای ثقه و قابل اعتماد است».
یعقوب بن شیبه گوید: «صالح الحدیث؛ عالم بحدیث الزهری»؛ «یونس بن یزید اَیلی، از راویان و محدّثانی می‌باشد که صلاحیّت و شایستگی تحمّل و ادای حدیث را دارند؛ از این رو، احادیث وی، نوشته می‌شود و بدان‌ها، استدلال و استناد می‌گردد؛ و یونس، نسبت به احادیث زهری، آگاه و دانا و خبره و توانمند است».
ابوزرعة گفته است: «لا بأس به»؛ «در روایات و احادیث یونس بن یزید، نمی‌توان ایراد و نقصی وارد کرد؛ زیرا وی، روایت کننده‌ای مورد وثوق و قابل اعتماد بود».
ابن خراش نیز گوید: «صدوق»؛ «یونس، فردی صادق و راستگو و درستکار و امین می‌باشد».
ابن حبّان هم در کتاب «الثقات»، وی را در شمار راویان مؤثق و قابل اعتماد، ذکر کرده است.
و علاوه از این‌ها، یونس بن یزید اَیلی، از آن دسته از راویانی می‌باشد بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه به نقل روایت از وی پرداخته‌اند.
علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی در کتاب «عقود الجمان»[4]، یونس بن یزید اَیلی را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ ذکر کرده است.
نگارنده‌ی سطور گوید:
یونس بن یزید اَیلی/، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری) با دو واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/ به شمار می‌آید؛ و این موارد عبارتند از:
* در باب «قول النبیّ ج : یسّروا ولا تعسّروا. وکان یحبّ التخفیف والیسر علی الناس»[5]
«حَدَّثَنَا أَبُو الیَمَانِ، أَخْبَرَنَا شُعَیْبٌ، عَنِ الزُّهْرِیِّ، وَقَالَ اللَّیْثُ، حَدَّثَنِی یُونُسُ، عَنِ ابْنِ شِهَابٍ، أَخْبَرَنِی عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُتْبَةَ، أَنَّ أَبَا هُرَیْرَةَ، أَخْبَرَهُ: أَنَّ أَعْرَابِیًّا بَالَ فِی المَسْجِدِ، فَثَارَ إِلَیْهِ النَّاسُ لیَقَعُوا بِهِ، فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «دَعُوهُ، وَأَهْرِیقُوا عَلَى بَوْلِهِ ذَنُوبًا مِنْ مَاءٍ، أَوْ سَجْلًا مِنْ مَاءٍ، فَإِنَّمَا بُعِثْتُمْ مُیَسِّرِینَ وَلَمْ تُبْعَثُوا مُعَسِّرِینَ»»(ح 6128)
«ابوالیمان، از شعیب، از زهری؛ و همچنین لیث، از یونس بن یزید اَیلی، از ابن شهاب، از عبیدالله بن عبدالله بن عُتبه برای ما روایت کرده که ابوهریرهس گفت: فردی بادیه نشین، در مسجد، ادرار کرد. مردم به سوی او شتافتند که توبیخش کنند. رسول خدا ج به آنان فرمود: «او را به حالش واگذارید و بر ادرار او، سطلی از آب یا ظرفی آب بریزید؛ و بی‌گمان، شما آسان گیر فرستاده شده‌اید، نه سخت گیر».
* در باب «لایقل: خَبُثَتْ نَفسی»[6]
«حَدَّثَنَا عَبْدَانُ، أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ، عَنْ یُونُسَ، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ أَبِی أُمَامَةَ بْنِ سَهْلٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «لاَ یَقُولَنَّ أَحَدُکُمْ خَبُثَتْ نَفْسِی، وَلَکِنْ لِیَقُلْ لَقِسَتْ نَفْسِی» تَابَعَهُ عُقَیْلٌ»(ح 6180)
«عبدان، از عبدالله، از یونس بن یزید اَیلی، از زهری، از ابوامامة بن سهل، از پدرش برای ما روایت کرده که آن حضرت ج فرموده است: «هیچ یک از شما، نباید چنین بگوید: نفس من پلید شد؛ یعنی شرور و بدکاره شدم؛ بلکه باید بگوید: دلم شوریده شد».
* در باب «لا تسبّوا الدهر»[7]
«حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ بُکَیْرٍ، حَدَّثَنَا اللَّیْثُ، عَنْ یُونُسَ، عَنِ ابْنِ شِهَابٍ، أَخْبَرَنِی أَبُو سَلَمَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: “قَالَ اللَّهُ: یَسُبُّ بَنُو آدَمَ الدَّهْرَ، وَأَنَا الدَّهْرُ، بِیَدِی اللَّیْلُ وَالنَّهَارُ”»(ح 6181)
«یحیی بن بُکیر، از لیث بن سعد، از یونس بن یزید اَیلی، از ابن شهاب، از ابوسلمة، برای ما روایت کرده که ابوهریرهس گفته است: «رسول خدا ج فرمود: «خداوند فرموده است: فرزند آدم، زمانه را دشنام می‌دهد و حال آن که، زمانه، خودم هستم و شب و روز در دست قدرت من است». (یعنی خداوند، آفریننده‌ی زمانه و تنظیم کننده‌ی امور کائنات است و نباید کسی، خوشبختی و بدبختی را به زمانه نسبت دهد)».
* در باب «هجاء المشرکین»[8].
* در باب «آیة الحجاب»[9].
* در باب «کیف کان بدء الوحی الی رسول الله ج»[10].
* در باب «من یرد الله به خیراً، یفقّهه فی الدین»[11].
* در باب «التناوب فی العلم»[12].
* در باب «کتابة العلم»[13].
* در باب «التقاضی والملازمة فی المسجد»[14].
* در باب «کیف فرضت الصلاة فی الاسراء»[15].
* در باب «رفع الصوت فی المسجد»[16].
* در باب «ذکر العشاء والعتمة»[17].
* در باب «أهل العلم والفضل، أحقّ بالامامة»[18].
* در باب «رفع الیدین اذا کبّر واذا رکع واذا رفع»[19].
به هر حال، روایات «یونس بن یزید اَیلی»/ در کتاب «الجامع الصحیح» امام محمد بن اسماعیل بخاری/، در بیشتر از 101 مورد آمده است.
[1]- بیوگرافی «یونس بن یزید اَیلی» را در این منابع دنبال کنید:
«التاریخ الکبیر»؛ امام بخاری 4/2/406؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی 2/818؛ «الجرح و التعدیل»، رازی 9/247؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان 7/648؛ «میزان الاعتدال»، حافظ ذهبی 4/484؛ «سیر اعلام النبلاء»، حافظ ذهبی 6/297؛ «تهذیب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 11/395؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی 3/305؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 2/350؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی 20/565؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی ص 380؛ «شذرات الذهب»، ابن عماد 1/233؛ «الطبقات الکبری»، ابن سعد 7/520؛ «طبقات الحفّاظ»، حافظ سیوطی، ص 78؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی 2/584
[2]- «تذکرة الحفّاظ» 1/162
[3]- «تهذیب التهذیب» 11/396 و 397
[4]- «عقود الجمان»؛ ص 158
[5]- «الجامع الصحیح»، امام بخاری 2/904 و 905
[6]- همان 2/913
[7]- همان 2/913
[8]- همان 2/909
[9]- هما ن2/921
[10]- همان 1/3
[11]- همان 1/16
[12]- همان 1/19
[13]- همان 1/22
[14]- همان 1/65
[15]- همان 1/50
[16]- همان 1/67
[17]- همان 1/80
[18]- همان 1/94
[19]- همان 1/83
114- یوسف بن بُهلول حنفی/[1]
[متوفّای 218 ه . ق]
حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب «تهذیب التهذیب»[2] گوید:
وی، یوسف بن بُهلول تمیمی، ابویعقوب أنباری، مقیم کوفه می‌باشد که از این بزرگان به روایت حدیث پرداخته است:
عبدالله بن ادریس؛ عبدالله بن مبارک؛ عبدالحمید بن عبدالرحمن جمّانی؛ شریک؛ سفیان بن عینیة؛ و دیگر بزرگان و صاحب نظران عرصه‌ی علم و دانش و حکمت و فرزانگی.
و از کسانی که از یوسف بن بُهلول، حدیث روایت نموده‌اند، می‌توان این افراد را نام برد:
بخاری؛ ابن ابوخیثمه؛ عبد بن حُمید؛ یعقوب بن شیبة؛ صَغانی؛ ابوزرعة دمشقی؛ ابراهیم حربی؛ حارث بن ابواُسامة؛ و دیگر دانش پژوهان و شیفتگان علم و دانش و تشنگان حکمت و معرفت.
بخاری؛ مُطیّن؛ ابن حبّان و دیگران گفته‌اند: «مات سنة ثمان عشرة ومائتین»؛ «یوسف بن بُهلول، به سال 218 ه . ق چشم از دنیا فروبست و به رحمت ایزدی پیوست».
و مطیّن، این را نیز افزوده است: «ثقة»؛ «یوسف بن بُهلول، از راویان مؤثّق و قابل اعتماد و قوی و معتبر و مطمئن و مورد تأیید بود».
و ابن حبّان نیز در کتاب «الثقات»، او را، روایت کننده‌ای ثقه و مورد اعتماد معرفی نموده است.
حافظ عبدالقادر قرشی، در کتاب «الجواهر المضیة»[3]، به ذکر یوسف بن بُهلول پرداخته و او را در شمار علماء و صاحب نظران احناف برشمرده و در ادامه گفته است: «سمع شریک بن عبدالله ویحیی بن زکریا بن أّبی زائدة. قال الخطیب: وکان ثقة سکن الکوفة وحدّث بها»؛ «یوسف بن بُهلول، از شریک بن عبدالله و یحیی بن زکریا بن أبی زائدة، حدیث سماع نموده است. خطیب بغدادی گوید: «ابن بُهلول، فردی قابل اعتماد و مورد وثوق بود که در کوفه، سُکنی و اقامت گزید و در آنجا، مستقر و ماندگار شد و در همانجا به روایت حدیث پرداخت».
حافظ جلال الدین مزّی نیز در کتاب «تهذیب الکمال»[4]، به ذکر یوسف بن بُهلول پرداخته و گفته است: «زاد الحضرمی: وکان ثقة»؛ «علامه حضرمی، در تعریف و تمجید ابن بهلول، این را نیز افزوده است که وی؛ از راویان مورد وثوق و قابل اعتماد در حدیث بود».
نگارنده گوید:
یوسف بن بُهلول/، در کتاب «الجامع الصحیح» در باب «من نظر فی کتاب من یُحْذَر علی المسلمین لیستبین أمره»؛[5] استاد امام بخاری/ به شمار می‌آید؛ آنجا که بخاری چنین روایت می‌کند:
«حَدَّثَنَا یُوسُفُ بْنُ بُهْلُولٍ، حَدَّثَنَا ابْنُ إِدْرِیسَ، قَالَ: حَدَّثَنِی حُصَیْنُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عُبَیْدَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ، عَنْ عَلِیٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَالزُّبَیْرَ بْنَ العَوَّامِ وَأَبَا مَرْثَدٍ الغَنَوِیَّ، وَکُلُّنَا فَارِسٌ، فَقَالَ: «انْطَلِقُوا حَتَّى تَأْتُوا رَوْضَةَ خَاخٍ»، فَإِنَّ بِهَا امْرَأَةً مِنَ المُشْرِکِینَ، مَعَهَا صَحِیفَةٌ مِنْ حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ إِلَى المُشْرِکِینَ، قَالَ: فَأَدْرَکْنَاهَا تَسِیرُ عَلَى جَمَلٍ لَهَا حَیْثُ قَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: قُلْنَا: أَیْنَ الکِتَابُ الَّذِی مَعَکِ؟ قَالَتْ: مَا مَعِی کِتَابٌ، فَأَنَخْنَا بِهَا، فَابْتَغَیْنَا فِی رَحْلِهَا فَمَا وَجَدْنَا شَیْئًا، قَالَ صَاحِبَایَ: مَا نَرَى کِتَابًا، قَالَ: قُلْتُ: لَقَدْ عَلِمْتُ مَا کَذَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، وَالَّذِی یُحْلَفُ بِهِ، لَتُخْرِجِنَّ الکِتَابَ أَوْ لَأُجَرِّدَنَّکِ، قَالَ: فَلَمَّا رَأَتِ الجِدَّ مِنِّی أَهْوَتْ بِیَدِهَا إِلَى حُجْزَتِهَا، وَهِیَ مُحْتَجِزَةٌ بِکِسَاءٍ، فَأَخْرَجَتِ الکِتَابَ، قَالَ: فَانْطَلَقْنَا بِهِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ: «مَا حَمَلَکَ یَا حَاطِبُ عَلَى مَا صَنَعْتَ» قَالَ: مَا بِی إِلَّا أَنْ أَکُونَ مُؤْمِنًا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ، وَمَا غَیَّرْتُ وَلاَ بَدَّلْتُ، أَرَدْتُ أَنْ تَکُونَ لِی عِنْدَ القَوْمِ یَدٌ یَدْفَعُ اللَّهُ بِهَا عَنْ أَهْلِی وَمَالِی، وَلَیْسَ مِنْ أَصْحَابِکَ هُنَاکَ إِلَّا وَلَهُ مَنْ یَدْفَعُ اللَّهُ بِهِ عَنْ أَهْلِهِ وَمَالِهِ، قَالَ: «صَدَقَ، فَلاَ تَقُولُوا لَهُ إِلَّا خَیْرًا» قَالَ: فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ: إِنَّهُ قَدْ خَانَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالمُؤْمِنِینَ، فَدَعْنِی فَأَضْرِبَ عُنُقَهُ، قَالَ: فَقَالَ: “یَا عُمَرُ، وَمَا یُدْرِیکَ، لَعَلَّ اللَّهَ قَدِ اطَّلَعَ عَلَى أَهْلِ بَدْرٍ فَقَالَ: اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ، فَقَدْ وَجَبَتْ لَکُمُ الجَنَّةُ” قَالَ: فَدَمَعَتْ عَیْنَا عُمَرَ وَقَالَ: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ»(ح 6259)
«یوسف بن بُهلول، از ابن ادریس، از حُصین بن عبدالرحمن، از سعد بن عبیدة، از ابوعبدالرحمن سُلمی، از علیس برای ما روایت کرده که وی گفته است: «رسول خداج من و زبیر بن عوّام و ابومرثد غنوی - که همه سوارکار نیز بودیم - احضار کرد و فرمود: «بروید تا به محلی به نام روضه‌ی خاخ (محلی در بین مکه و مدینه) می‌رسید. در آنجا زنی از مشرکان است که همراه وی، نامه‌ای از حاطب بن ابی بلتعة است که به مشرکان مکه فرستاده است».
ما آن زن را - که سوار بر شترش بود - در همان جایی یافتیم که رسول خدا ج به ما گفته بود. به وی گفتیم: نامه‌ای که همراه تو است، کجاست؟ آن زن گفت: نامه‌ای با من نیست. شتر او را خوابانیدیم و لوازم سفر او را جستجو نمودیم. ولی چیزی نیافتیم. همراهان من گفتند: ما نامه‌ای را نمی‌بینیم. گفتم: بی‌گمان می‌دانم که رسول خدا ج دروغ نمی‌گوید؛ سوگند به آن ذاتی که به وی سوگند خورده می‌شود، نامه را بیرون می‌آوری یا تو را برهنه می‌کنیم. چون پافشاری مرا دید، دست خود را به جای بستن اِزار در قسمت کمر خویش کرد ودر حالی که بر آن، چادری بسته بود، نامه را بیرون آورد.
نامه را به نزد رسول خدا ج آوردیم. آن حضرت ج به حاطب فرمود: «چه چیزی تو را واداشت که چنین کاری انجام بدهی»؟ حاطب گفت: من، به خدا و رسولش ایمان دارم و حالت خویش را تغییر و تبدیل نکرده‌ام؛ خواستم تا با ارسال این نامه، نزد مردم مکه، اعتباری داشته باشم تا خداوند، توسط آن، مال و خانواده‌ی مرا حفاظت کند؛ در حالی که هر یک از یاران تو، در آنجا (مکه) کسی را دارد تا با او، خانواده و مال خویش را حفظ کند. آن حضرت ج فرمود: «حاطب، راست می‌گوید و به او به جز نیکویی، چیزی نگویید».
عمربن خطابس گفت: حاطب به خدا و رسولش و مسلمانان، خیانت کرده است؛ پس به من اجازه بده تا گردنش را بزنم. آن حضرت ج فرمود: «ای عمر! تو می‌دانی، شاید خدا بر احوال اهل بدر اطلاع داشته که گفته است: هر آنچه می‌خواهید بکنید؛ به راستی، بهشت برای شما واجب شده است».
در اینجا بود که اشک از دیدگان عمرس جاری شد و گفت: خدا و رسول او بهتر می‌دانند».
[1]- بیوگرافی «یوسف بن بُهلول» را در این منابع دنبال کنید:
«التاریخ الکبیر»؛ امام بخاری 4/2/386؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی 2/815؛ «الجرح و التعدیل»، رازی 9/220؛«کتاب الثقات»، ابن حبان 9/278؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی 3/297؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 2/343؛ «تاریخ بغداد»، خطیب بغدادی 14/298؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی 20/479؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی ص 377؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی 2/512
[2]- «تهذیب التهذیب» 11/360
[3]- «الجواهر المضیة» 2/226
[4]- «تهذیب الکمال» 2/479
[5]- «الجامع الصحیح»، امام بخاری 2/925
113- یزید بن هارون واسطی حنفی/[1]
[متوفّای 206 ه . ق]
علامه ذهبی در کتاب «تذکرة الحفّاظ»[2] گوید:
وی، حافظ نمونه و ایده آل و محدّث الگو و اسوه، شیخ الاسلام: یزید بن هارون بن زاذی، ابوخالد سُلمی واسطی می‌باشد.
یزید بن هارون، به سال 118 ه . ق دیده به جهان گشود و پا به عرصه‌ی وجود نهاد و از این بزرگان، به سماع حدیث پرداخت:
عاصم احول؛ یحیی بن سعید؛ سلیمان تیمی؛ جریری؛ داود بن ابوهند؛ ابن عون؛ و شمار زیادی از دیگر صاحب نظران و اندیشمندان اسلامی.
و از کسانی که به سماع حدیث از یزید بن هارون پرداخته‌اند، می‌توان بدین افراد اشاره کرد:
احمد بن حنبل؛ علی بن مدینی؛ ابوخیثمه؛ ابوبکر بن ابوشیبة؛ عبد بن حُمید؛ احمد بن فرات؛ ابوقلابة رقاشی؛ حارث بن ابواسامة؛ عبدالله بن روح مداینی؛ ادریس بن جعفر - آخرین بازمانده از شاگردان یزید بن هارون - و شمار زیادی از دیگر دانش پژوهان و شیفتگان علم و دانش و حکمت و فرزانگی.
علی بن مدینی گوید: «ما رأیتُ أحفظ من یزید بن هارون»؛ «من، کسی را حافظ‌تر و ضابط‌تر برای حدیث، از یزید بن هارون ندیده‌ام».
یحیی بن یحیی گوید: «یزید، أحفظ من وکیع»؛ «یزید بن هارون، نسبت به وکیع بن جرّاح، حافظ‌تر و ضابط‌تر است».
احمد بن حنبل گفته است: «کان یزید حافظاً متقناً»؛ «یزید بن هارون، حافظی ماهر و خبره، کاردان و توانا، چیره دست و حاذق و متخصّص و کارشناس بود».
زیاد بن ایوب گوید: «ما رأیتُ لیزید کتاباً قطّ»؛ «هرگز برای یزید بن هارون، کتابی را ندیده‌ام؛ (بلکه وی، پیوسته از حفظ، به روایت احادیث می‌پرداخت)».
احمد گوید: «یزید، کان له فقه؛ ما کان أذکاه وأفهمه وأفطنه»؛ «یزید، فقیه و دانا، آگاه و مطلّع، خبره و صاحب نظر و دانشور و فقه خوانده بود؛ و چه قدر با ذکاوت و باهوش، فهیم و زیرک، هشیار و با فراست و زرنگ و هوشمند بود».
از عاصم بن علی، روایت است که گفت: «کان یزید یقوم اللیل وصلّی الصبح بوضوء العتمة نیّفاً وأربعین سنة»؛ «یزید بن هارون، شب‌ها را با عبادت و شب زنده داری به صبح می‌رساند و به مدت چهل و اندی سال، نماز صبح را با وضوی عشاء گزارد».
احمد عجلی گوید: «یزید، ثقةٌ ثبتٌ متعبّد، حسن الصلاة جدّاً»؛ «یزید بن هارون، فردی قابل اعتماد و مورد وثوق، مطمئن و قوی، معتبر و مورد تأیید، متدیّن و مذهبی و پارسا و پرهیزگار بود که به زیبایی هر چه تمام و با خشوع و خضوع کامل و به بهترین وجه و با کیفیت بالا، نماز خویش را می‌گزارد».
ابن ابوشیبة گفته است: «و ما رأینا أتقن حفظاً من یزید»؛ «ما در حفظ حدیث، کسی را ماهرتر و خبره‌تر و کاردان‌تر و برازنده‌تر از یزید بن هارون واسطی ندیده‌ایم».
ابوحاتم رازی گوید: «یزید، ثقة امام لایُسأل عن مثله»؛ «یزید بن هارون، فردی مؤثق و قابل اعتماد و امام و پیشوا است که نمی‌توان چون او را پیدا کرد».
هشیم گفته است: «ما بالمصریین مثل یزید بن هارون»؛ «در میان علماء و صاحب نظران مصری، کسی چون یزید بن هارون وجود ندارد».
و سرانجام، یزید بن هارون واسطی، در ماه ربیع الآخر، به سال 206 ه . ق در شهر «واسط» چشم از دنیا فروبست و به رحمت ایزدی پیوست.
حافظ عبدالقادر قرشی نیز در کتاب «الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة»[3]، به ذکر یزید بن هارون پرداخته و وی را در شمار علماء و صاحب نظران احناف برشمرده و گفته است: «سمع أباحنیفة ومالکاً والثوری والحمّادین؛ وروی عنه احمد ویحیی بن معین وعلی بن المدینی؛ ووثّقوه وأثنوا علیه؛ وهو وهشیم، معروفان بطول صلاة اللیل والنهار»؛ «یزید بن هارون واسطی، از ابوحنیفه، مالک، سفیان ثوری، حماد بن زید بن درهم اَزْدی جَهْضمی و حماد بن سلمة بن دینار بصری، به سماع حدیث پرداخته است؛ و از او نیز، احمد بن حنبل، یحیی بن معین و علی مدینی، حدیث روایت کرده‌اند و او را مؤثق و قابل اعتماد معرفی نموده‌اند و به تعریف و تمجید او پرداخته‌اند. و یزید بن هارون و هشیم، هر دو، به گزاردن نماز طولانی در شب و روز، معروف و مشهوراند».
حسن بن علی گوید: از یزید بن هارون شنیدم که از وی پرسیدند: «من أفقه من رأیت»؟ «فقیه‌ترین و دانشورترین و داناترین و آگاه‌ترین فردی را که دیده‌ای، چه کسی بود»؟ او در پاسخ بدین سؤال گفت: «أبوحنیفة؛ ولیصیرنّ ابوحنیفة أستاذاً کابراهیم؛ ولوددتُ أنّ عندی عنه مائة ألف مسئلة؛ قال: وجالستُه قبل أن یموت بجمعة»؛ «ابوحنیفه؛ و مسلماً، ابوحنیفه، استادی چون ابراهیم نخعی خواهد شد؛ و دوست دارم که در نزد من، صدهزار مسأله، از مسائل ابوحنیفه، وجود داشته باشد. و همچنین گفت: یک هفته پیش از وفات ابوحنیفه، با او (برای یادگیری و فراگیری،) اجتماع نموده بودم».
و یزید بن هارون واسطی، از آن دسته از راویانی می‌باشد که هر شش پیشوای حدیث (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه)، از وی حدیث روایت نموده‌اند. رحمت و رضوان خدا بر او باد.
حافظ جلال الدین مزّی، در کتاب «تهذیب الکمال»[4]، یزید بن هارون واسطی را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ ذکر کرده است؛ همچنان‌که حافظ جلال الدین سیوطی، در کتاب «تبییض الصحیفة»[5]، این کار را انجام داده است.
و در کتاب «جامع المسانید»[6] چنین آمده است: «و هو یروی عن الامام أبی حنیفة فی هذه المسانید»؛ «یزید بن هارون واسطی، در این مسانید، از امام ابوحنیفه/ حدیث روایت نموده است».
و شیخ الحدیث، محمد زکریا کاندهلوی نیز در «مقدمة لامع الدراری علی جامع البخاری»[7]، به ذکر یزید بن هارون پرداخته و او را در شمار علماء و صاحب نظران احناف و اساتید امام بخاری برشمرده و در ادامه گفته است: «و کذا یزید بن هارون من رُواة الستة أیضاً»؛ «و همچنین، یزید بن هارون، از زمره‌ی راویان صحاح شش گانه (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه) نیز می‌باشد».
و علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی نیز در کتاب «عقود الجمان»[8]، یزید بن هارون را از آن دسته از راویان و محدّثانی قرا رداده که به نقل روایت از امام اعظم ابوحنیفه/ پرداخته است.
نگارنده‌ی سطور گوید:
یزید بن هارون واسطی، از ابوحنیفة، از عطاء بن ابی رباح، از ابوهریرهس روایت کرده است که آن حضرت ج فرمود: «اذ اطلع النجم، رُفعت العاهة عن أهل کلّ بلدة». [ترجمه‌ی این حدیث، پیشتر گذشت]
این روایت را ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی، در کتاب «جامع المسانید»[9] ذکر کرده و در ادامه گفته است: حافظ طلحة بن محمد بن عبدالباقی انصاری، این حدیث را در مُسند خویش، از یزید بن هارون، از امام ابوحنیفه/ روایت کرده است.
و همچنین راقم سطور گوید:
یزید بن هارون واسطی،/، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری) با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/ به شمار می‌آید؛ و این موارد عبارتند از:
* در باب «قول الله تعالی: ﴿لَقَدۡ نَصَرَکُمُ ٱللَّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٖ وَیَوۡمَ حُنَیۡنٍ إِذۡ أَعۡجَبَتۡکُمۡ کَثۡرَتُکُمۡ فَلَمۡ تُغۡنِ عَنکُمۡ شَیۡٔٗا وَضَاقَتۡ عَلَیۡکُمُ ٱلۡأَرۡضُ بِمَا رَحُبَتۡ ثُمَّ وَلَّیۡتُم مُّدۡبِرِینَ٢٥ ثُمَّ أَنزَلَ ٱللَّهُ سَکِینَتَهُۥ عَلَىٰ رَسُولِهِۦ وَعَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِینَ وَأَنزَلَ جُنُودٗا لَّمۡ تَرَوۡهَا وَعَذَّبَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْۚ وَذَٰلِکَ جَزَآءُ ٱلۡکَٰفِرِینَ٢٦ ثُمَّ یَتُوبُ ٱللَّهُ مِنۢ بَعۡدِ ذَٰلِکَ عَلَىٰ مَن یَشَآءُۗ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِیمٞ٢٧﴾ [التوبة: 25-27]»[10]
«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نُمَیْرٍ، حَدَّثَنَا یَزِیدُ بْنُ هَارُونَ، أَخْبَرَنَا إِسْمَاعِیلُ، رَأَیْتُ بِیَدِ ابْنِ أَبِی أَوْفَى ضَرْبَةً قَالَ: «ضُرِبْتُهَا مَعَ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمَ حُنَیْنٍ» قُلْتُ: شَهِدْتَ حُنَیْنًا؟ قَالَ: قَبْلَ ذَلِکَ»(ح 4314)
«محمد بن عبدالله بن نُمیر، از یزید بن هارون، از اسماعیل، برای ما روایت کرده که وی گفته است: بر دست ابن ابی اوفیس جای زخم دیدم؛ وی گفت: این زخمی است که در روز حُنین که با پیامبر بودم، وارد آمده است. گفتم: آیا تو در حُنین، حاضر بودی؟ گفت: آری؛ و همچنین در غزوات قبل از آن نیز حضور داشتم».
* در باب ﴿حَٰفِظُواْ عَلَى ٱلصَّلَوَٰتِ وَٱلصَّلَوٰةِ ٱلۡوُسۡطَىٰ وَقُومُواْ لِلَّهِ قَٰنِتِینَ٢٣٨﴾ [البقرة: 238][11]
«حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ، حَدَّثَنَا یَزِیدُ، أَخْبَرَنَا هِشَامٌ، عَنْ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَبِیدَةَ، عَنْ عَلِیٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: ح وحَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ، حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ سَعِیدٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا هِشَامٌ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدٌ، عَنْ عَبِیدَةَ، عَنْ عَلِیٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: یَوْمَ الخَنْدَقِ «حَبَسُونَا عَنْ صَلاَةِ الوُسْطَى حَتَّى غَابَتِ الشَّمْسُ، مَلَأَ اللَّهُ قُبُورَهُمْ وَبُیُوتَهُمْ، أَوْ أَجْوَافَهُمْ - شَکَّ یَحْیَى - نَارًا»»(ح 4533)
«عبدالله بن محمد، از یزید بن هارون، از محمد، از عَبیدة، از علیس برای ما روایت کرده که آن حضرت ج فرمود.
و همچنین عبدالرحمن، از یحیی بن سعید، از هشام، از محمد، از عَبیدة، از علیس برای ما روایت کرده که آن حضرت در روز خندق فرمود: «(مشرکان) ما را از نماز وُسْطی (عصر) بازداشتند؛ تا آن که آفتاب غروب کرد؛ خداوند قبرها و خانه‌ها - یا درون‌های ایشان - را پر از آتش گرداند».
یحیی در (الفاظ قبرها و خانه‌ها، یا درون‌های ایشان) شک کرده است».
* در باب «الخَذْف والبُنْدُقَة»[12]
«حَدَّثَنَا یُوسُفُ بْنُ رَاشِدٍ، حَدَّثَنَا وَکِیعٌ، وَیَزِیدُ بْنُ هَارُونَ - وَاللَّفْظُ لِیَزِیدَ - عَنْ کَهْمَسِ بْنِ الحَسَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُرَیْدَةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُغَفَّلٍ: أَنَّهُ رَأَى رَجُلًا یَخْذِفُ، فَقَالَ لَهُ: لاَ تَخْذِفْ، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ نَهَى عَنِ الخَذْفِ، أَوْ کَانَ یَکْرَهُ الخَذْفَ وَقَالَ: «إِنَّهُ لاَ یُصَادُ بِهِ صَیْدٌ وَلاَ یُنْکَى بِهِ عَدُوٌّ، وَلَکِنَّهَا قَدْ تَکْسِرُ السِّنَّ، وَتَفْقَأُ العَیْنَ» ثُمَّ رَآهُ بَعْدَ ذَلِکَ یَخْذِفُ، فَقَالَ لَهُ: أُحَدِّثُکَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ نَهَى عَنِ الخَذْفِ أَوْ کَرِهَ الخَذْفَ، وَأَنْتَ تَخْذِفُ لاَ أُکَلِّمُکَ کَذَا وَکَذَا»(ح 5479)
«یوسف بن راشد، از وکیع بن جرّاح و یزید بن هارون واسطی - لفظ حدیث از یزید بن هارون است -، از کهمس بن حسن، از عبدالله بن بریدة، از عبدالله بن مغفّلس برای ما روایت کرده که وی گفته است: مردی را دید که با دو انگشت، سنگریزه پرتاب می‌کند. به وی گفت: با دو انگشت، سنگریزه پرتاب نکن؛ زیرا رسول خدا ج از آن منع کرده است؛ یا با دو انگشت، سنگریزه افکندن را ناخوشایند دانسته است و فرمود: «با این کار، نه شکاری صورت می‌گیرد و نه دشمن، دفع می‌گردد؛ ولی دندان کسی را می‌شکند و چشم کسی را کور می‌کند».
سپس عبدالله بن مغفّلس آن مرد را دید که دوباره، با دو انگشت: سنگریزه، پرتاب می‌کند؛ از این رو، بدو گفت: من از رسول خدا ج به تو سخن می‌گویم که از سنگریزه افکندن با دو انگشت، منع کرده است و یا آن را ناخوشایند خوانده است و تو، همچنان این کار را انجام می‌دهی! با تو سخن نخواهم گفت».
* در باب «تسمیة المولود غداة یُولد، لمن لم یُعقّ عنه وتحنیکه»[13]
«حَدَّثَنَا مَطَرُ بْنُ الفَضْلِ، حَدَّثَنَا یَزِیدُ بْنُ هَارُونَ، أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَوْنٍ، عَنْ أَنَسِ بْنِ سِیرِینَ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: کَانَ ابْنٌ لِأَبِی طَلْحَةَ یَشْتَکِی، فَخَرَجَ أَبُو طَلْحَةَ، فَقُبِضَ الصَّبِیُّ، فَلَمَّا رَجَعَ أَبُو طَلْحَةَ، قَالَ: مَا فَعَلَ ابْنِی، قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمٍ: هُوَ أَسْکَنُ مَا کَانَ، فَقَرَّبَتْ إِلَیْهِ العَشَاءَ فَتَعَشَّى، ثُمَّ أَصَابَ مِنْهَا، فَلَمَّا فَرَغَ قَالَتْ: وَارُوا الصَّبِیَّ، فَلَمَّا أَصْبَحَ أَبُو طَلْحَةَ أَتَى رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَأَخْبَرَهُ، فَقَالَ: «أَعْرَسْتُمُ اللَّیْلَةَ؟» قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: «اللَّهُمَّ بَارِکْ لَهُمَا» فَوَلَدَتْ غُلاَمًا، قَالَ لِی أَبُو طَلْحَةَ: احْفَظْهُ حَتَّى تَأْتِیَ بِهِ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَأَتَى بِهِ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَأَرْسَلَتْ مَعَهُ بِتَمَرَاتٍ، فَأَخَذَهُ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: «أَمَعَهُ شَیْءٌ؟» قَالُوا: نَعَمْ، تَمَرَاتٌ، فَأَخَذَهَا النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَمَضَغَهَا، ثُمَّ أَخَذَ مِنْ فِیهِ، فَجَعَلَهَا فِی فِی الصَّبِیِّ وَحَنَّکَهُ بِهِ، وَسَمَّاهُ عَبْدَ اللَّهِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ المُثَنَّى، حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِی عَدِیٍّ، عَنْ ابْنِ عَوْنٍ، عَنْ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَنَسٍ، وَسَاقَ الحَدِیثَ»(ح 5470)
«مطربن فضل، از یزید بن هارون، از عبدالله بن عون، از انس بن سیرین، از انس بن مالکس برای ما روایت کرده که وی گفته است: ابوطلحه پسری داشت که بیمار بود؛ ابوطلحه از خانه خارج شد و پس از آن، پسرش وفات کرد. چون ابوطلحه برگشت، پرسید: پسرم در چه حال است؟ اُمّ سلیم (همسرش) گفت: از حالتی که بوده، آرامتر است. غذای شام را برای وی آورد و او، آن غذا را خورد و سپس با وی جماع کرد؛ آنگاه که فارغ گشت، زنش به او گفت: کودک را (که مرده است) دفن کن.
چون صبح فرا رسید، ابوطلحه، به نزد رسول خدا ج آمد و او را از این ماجرا باخبر کرد. آن حضرت فرمود: «آیا دیشب، جماع کردید»؟ ابوطلحه گفت: آری، آن حضرتج فرمود: «بارالها! بر ایشان برکت ارزانی کن».
و این چنین بود که زن ابوطلحه، پسری دیگر زایید.
انسس گوید: ابوطلحه به من گفت: این کودک را نگهدار تا آن که او را به نزد پیامبر ج ببری . کودک را به نزد پیامبر ج آوردند و مادرش نیز به همراه او، چند دانه‌ی خرما فرستاد. آن حضرت ج کودک را در بغل گرفت و فرمود: «آیا با وی، چیزی است»؟ گفتند: آری؛ خرما است. پیامبر ج خرما را گرفت و آن را جوید؛ سپس از دهان خود بیرون کرد و در دهان کودک قرار داد و با آن، کودک را تحنیک کرد و نام او را عبدالله گذاشت».
* در باب «التبرّز فی البیوت»[14].
* در باب «الرجل یوضّیء صاحبه»[15].
* در باب «الصلاة فی السطوح والمنبر والخشب»[16].
* در باب «فضل من خرج الی المسجد ومن راح»[17].
* در باب «یستقبل الامام الناس اذا سلّم»[18].
* در باب «التکبیر علی الجنازة أربعاً»[19].
* در بابِ بعد از باب «ما قیل فی اولاد المشرکین»[20].
* در باب «فضل مکّة وبنیانها»[21].
* در باب «تقبیل الحجر»[22].
* در باب «الخطبة ایّام مِنیٰ»[23].
به هر حال، روایات «یزید بن هارون واسطی»/ در کتاب «الجامع الصحیح» امام محمد بن اسماعیل بخاری/، در بیشتر از 30 مورد آمده است.
[1]- بیوگرافی «یزید بن هارون واسطی» را در این منابع دنبال کنید:
«التاریخ الکبیر»؛ امام بخاری 4/2/368؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی 2/810؛ «الجرح و التعدیل»، رازی 9/295؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان 7/632؛ «سیر اعلام النبلاء»، حافظ ذهبی 9/358؛ «تاریخ بغداد»، خطیب بغدادی 7/357؛ «تهذیب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 11/321؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی 3/287؛ «شذرات الذهب، ابن عماد 2/16؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 2/333؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی 20/387؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی ص 374؛ «طبقات الحفّاظ»، حافظ سیوطی، ص 138؛ «الطبقات الکبری»، ابن سعد 7/315؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی 2/576
[2]- «تذکرة الحفّاظ» 1/317 و 318
[3]- «الجواهر المضیة» 2/220
[4]- تهذیب الکمال» 19/104
[5]- «تبییض الصحیفة» 1/91
[6]- «جامع المسانید» 2/577
[7]- «مقدمة لامع الدراری علی جامع البخاری» 1/67
[8]- «عقود الجمان»؛ ص 156؛ و «المناقب، کردری 2/229
[9]- «جامع المسانید» 1/138-140
[10]- «الجامع الصحیح»، امام بخاری 2/617
[11]- همان 2/650
[12]- همان 2/823 و 824
[13]- همان 1/822
[14]- همان 1/27
[15]- همان 1/30
[16]- همان 1/55
[17]- همان 1/91
[18]- همان 1/117
[19]- همان 1/178
[20]- همان 1/185
[21]- همان 2/215
[22]- همان 1/218
[23]- همان 1/235