ترهیب از ظلم و دعای مظلوم و ترک یاری‌اش و ترغیب به یاری او

ترهیب از ظلم و دعای مظلوم و ترک یاری‌اش و ترغیب به یاری او

3222-2214- (1) (صحیح) عَنْ أَبِی ذَرٍّ س عَنِ النَّبِیِّ ج فِیمَا یروی عَن رَبِّهِ ﻷ أَنَّهُ قَالَ: «یَا عِبَادِی إِنِّی حَرَّمْتُ الظُّلْمَ^([1]) عَلَى نَفْسِی، وَجَعَلْتُهُ بَیْنَکُمْ مُحَرَّمًا، فَلَا تَظَالَمُوا» الحدیث.

رواه مسلم والترمذی وابن ماجه. وتقدم بتمامه فی الدعاء وغیره [15/1].

ابوذر س از رسول الله ج روایت می‌کند که رسول الله ج به روایت از پروردگارش فرمود: «خداوند متعال می‌فرماید: ای بندگانم! همانا من ظلم را بر خود حرام کرده‌ام و در بین شما نیز آن را حرام قرار داده‌ام، پس به یکدیگر ظلم نکنید».

3223-2215- (2) (صحیح) وَعَنْ جَابِرٍ س؛ أَنَّ رَسُولَ اللهِ ج قَالَ: «اتَّقُوا الظُّلْمَ؛ فَإِنَّ الظُّلْمَ ظُلُمَاتٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، وَاتَّقُوا الشُّحَّ؛ فَإِنَّ الشُّحَّ أَهْلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ، حَمَلَهُمْ عَلَى أَنْ سَفَکُوا دِمَاءَهُمْ، وَاسْتَحَلُّوا مَحَارِمَهُمْ».

رواه مسلم وغیره.

از جابر س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «از ظلم بپرهیزید‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ که ظلم باعث تاریکی روز قیامت می‌شود؛ از حرص و بخل بپرهیزید که بخل ملت‌های قبل از شما را به هلاکت رساند و آنها را وادار کرد خون همدیگر را بریزند و محارم‌شان را حلال شمارند».

3224-2216- (3) (صحیح) وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «إِنَّ الظُّلْمَ ظُلُمَاتٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ».

رواه البخاری ومسلم والترمذی.

از ابن عمر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «ظلم، سبب تاریکی‌های متعددی در روز قیامت برای ظالم می‌باشد».

3225-2217- (4) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س یَبْلُغُ بِهِ النَّبِیَّ ج قَالَ:  «إِیَّاکُمْ وَالظُّلْمَ، فَإِنَّ الظُّلْمَ هُوَ ظُلُمَاتٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، وَإِیَّاکُمْ وَالْفُحْشَ؛ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْفَاحِشَ وَالْمُتَفَحِّشَ، وَإِیَّاکُمْ وَالشُّحَّ فَإِنَّ الشُّحَّ دَعَا مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ؛ فَسَفَکُوا دِمَاءَهُمْ، وَاسْتَحَلُّوا مَحَارِمَهُمْ».

رواه ابن حبان فی "صحیحه" والحاکم.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «از ظلم بپرهیزید‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ که ظلم باعث تاریکی‌های متعددی در روز قیامت می‌شود؛ از دشنام دادن دوری کنید، زیرا خداوند دشنام دهنده و بد دهن را دوست ندارد. از بخل و حرص بپرهیزید که بخل و حرص ملت‌های قبل از شما را به هلاکت رساند و آنان را وادار کرد تا خون همدیگر را بریزند و امور حرام‌ را حلال بشمارند».

3226-1347- (1) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنِ الْهِرْمَاسِ بْنِ زِیَادٍ س قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ الله ج یَخْطُبُ عَلَى نَاقَتِهِ فَقَالَ: «إِیَّاکُمْ وَالْخِیَانَةَ؛ فَإِنَّهَا بِئْسَتِ الْبِطَانَةُ، وَإِیَّاکُمْ وَالظُّلْمَ؛ فَإِنَّهُ ظُلُمَاتٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، وَإِیَّاکُمْ وَالشُّحُّ؛ فَإِنَّمَا أَهْلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمُ الشُّحُّ، حَتَّى سَفَکُوا دِمَاءَهُمْ وَقَطَعُوا أَرْحَامَهُمْ».

رواه الطبرانی فی "الکبیر" و"الأوسط"، وله شواهد کثیرة^([2]).

از هرماس بن زیاد س روایت است: رسول الله ج را دیدم که بر شترش سخن گفته و می‌فرمود: «از خیانت بر حذر باشید. خیانت از بدترین خصلت‌های باطنی است. و از ظلم برحذر باشید که تاریکی‌های روز قیامت است. و از بخل برحذر باشید چراکه کسان پیش از شما را هلاک نمود چنان‌که خون یکدیگر را ریختند و پیوند خویشاوندی را قطع کردند».

3227-1348- (2) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنِ ابنِ مَسعُودٍ س؛ أَنَّ النَّبِیَّ ج قَالَ: «لا تَظْلِموا؛ فتَدْعوا فلا یُسْتَجابَ لکُم، وتَسْتَسْقُوا فلا تُسقَوْا، وتَسْتَنْصِروا فلا تُنْصَروا».

رواه الطبرانی.

از ابن مسعود س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «به یکدیگر ظلم نکنید؛ که چون دعا کنید اجابت نمی‌شود و چون باران بخواهید، بارانی بر شما نمی‌بارد و چون نصرت و یاری بخواهید، یاری نمی‌شوید».

3228-2218- (5) (حسن) وَعَنْ أَبِی أُمَامَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «صِنْفَانِ مِنْ أُمَّتِی لَنْ تَنَالَهُمَا شَفَاعَتِی: إِمَامٌ ظَلُومٌ غَشُومٌ، وَکُلُّ غَالٍ مَارِقٍ».

رواه الطبرانی فی "الکبیر"، ورجاله ثقات.

از ابوامامه س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرگز شفاعتم به دو گروه از امتم نمی‌رسد: حاکم ظالم و مستبد و هر متجاوزِ غالی»^([3]).

3229-2219- (6) (صحیح لغیره) وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ ب؛ أَنَّ النَّبِیَّ ج کَانَ یَقُولُ: «الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ، لَا یَظْلِمُهُ وَلَا یَخْذُلُهُ. - وَیَقُولُ: - وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا تَوَادَّ اثْنَانِ فَفُرِّقَ بَیْنَهُمَا، إِلَّا بِذَنْبٍ یُحْدِثُهُ أَحَدُهُمَا».

رواه أحمد بإسناد حسن.

از ابن عمر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «مسلمان برادر مسلمان است به او ظلم نمی‌کند و از یاری‌اش دست نمی‌کشد؛ و چیزی سبب جدایی دو نفری که با هم دوست هستند نمی‌شود مگر گناهی که یکی از آنها انجام می‌دهد».

3230-2220- (7) (صحیح) وَعَنْ أَبِی مُوسَى س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «إِنَّ اللَّهَ لَیُمْلِی لِلظَّالِمِ، فَإِذَا أَخَذَهُ لَمْ یُفْلِتْهُ»، ثُمَّ قَرَأَ: ﴿وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ  إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ﴾».

رواه البخاری ومسلم والترمذی.

از ابو موسی س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «خداوند متعال ظالم را مهلت می‌دهد؛ اما چون او را [به مجازات] بگیرد، رهایش نمی‌سازد». سپس این آیه را تلاوت نمود: ﴿وَکَذَٰلِکَ أَخۡذُ رَبِّکَ إِذَآ أَخَذَ ٱلۡقُرَىٰ وَهِیَ ظَٰلِمَةٌۚ إِنَّ أَخۡذَهُۥٓ أَلِیمٞ شَدِیدٌ﴾ [هود: 102] «و این چنین است (مجازات و) گرفت پروردگارت، هنگامی‌که فرو گیرد و مجازات کند آبادی‌ها و شهرها را که (مردمش) ستمکار باشند، بی‌گمان (مجازات و) گرفت او دردناک سخت است».

3231-2221- (8) (صحیح لغیره) وَعَنْ عَبْدِاللَّهِ بنِ مَسعُودٍ س عَنِ النَّبِیِّ ج قَالَ: «إِنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ یَئِسَ أَنْ تُعْبَدَ الْأَصْنَامُ فِی أَرْضِ الْعَرَبِ، وَلَکِنَّهُ سَیَرْضَى مِنْکُمْ بِدُونِ ذَلِکَ بِالْمُحَقِّرَاتِ، وَهِیَ الْمُوبِقَاتُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، اتَّقُوا الظُلمَ مَا اسْتَطَعْتُمْ؛ فَإِنَّ الْعَبْدَ یَجِیءُ بِالْحَسَنَاتِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَرَى أَنَّهُ سَتُنْجِیهِ، فَمَا زَالَ عَبْدٌ یَقُومُ یَقُولُ: یَا رَبِّ ظَلَمَنِی عَبْدُکَ مَظْلَمَةً. فَیَقُولُ: امْحُوا مِنْ حَسَنَاتِهِ. مَا یَزَالُ کَذَلِکَ حَتَّى مَا یَبْقَى لَهُ حَسَنَةٌ، مِنَ الذُّنُوبِ، وَإِنَّ مِثْلَ ذَلِکَ کَسَفَرٍ نَزَلُوا بِفَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ، لَیْسَ مَعَهُمْ حَطَبٌ، فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ لِیَحْتَطِبُوا فَلَمْ یَلْبَثُوا أَنْ حَطَبُوا، فَأَعْظَمُوا النَّارَ وَطَبَخُوا مَا أَرَادُوا، وَکَذَلِکَ الذُّنُوبُ».

رواه أبو یعلى من طریق إبراهیم بن مسلم الهجری عن أبی الأحوص عن ابن مسعود. ورواه أحمد والطبرانی بإسناد حسن نحوه باختصار.

عبدالله بن مسعود س روایت می‌کند که رسول الله ج فرمودند: «شیطان از اینکه بت‌ها در سرزمین عرب عبادت شوند، نا امید شده است، ولی به اموری کمتر از بت‌پرستی بر شما راضی می‌شود و آنها هلاک کنندگان روز قیامت هستند؛ از ظلم برحذر باشید زیرا کسی در روز قیامت با نیکی‌هایی آورده می‌شود که گمان می‌کند با آنها نجات پیدا خواهد کرد، بنده‌ای بلند شده و می‌گوید: پروردگارا! بنده‌ات به من ظلم کرده است. خداوند می‌فرماید: از نیکی‌هایش پاک کنید. و همین‌طور ادامه می‌یابد تا اینکه حسنه‌ای برای او در مقابل گناهان باقی نمی‌ماند. و مثال آن مسافرانی هستند که به سرزمین خشک و بی‌آب و علفی برسند درحالی‌که همراه آنان چوبی نیست، پس همه برای جمع کردن هیزم متفرق می‌شوند و مدتی نمی‌گذرد که چوب جمع می‌شود. پس آتش بزرگی برپا می‌کنند و آنچه می‌خواهند طبخ می‌کنند؛ و گناهان چنین هستند».

3232-2222- (9) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س عَنِ النَّبِیَّ ج قَالَ: «مَنْ کَانَتْ عِندَهُ مَظْلَمَةٌ لِأَخِیهِ مِنْ عِرْضٍ أَوْ مِنْ شَیْءٍ، فَلْیَتَحَلَّلْهُ مِنْهُ الیَوْمَ، مِنْ قَبْلِ أَنْ لاَ یَکُونَ دِینَارٌ وَلاَ دِرْهَمٌ، إِنْ کَانَ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ؛ أُخِذَ مِنْهُ بِقَدْرِ مَظْلَمَتِهِ، وَإِنْ لَمْ تَکُنْ لَهُ حَسَنَاتٌ؛ أُخِذَ مِنْ سَیِّئَاتِ صَاحِبِهِ فَحُمِلَ عَلَیْهِ».

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هر کسی به برادرش در باب آبرو یا هر چیز دیگری ظلمی کرده باشد، باید امروز از او حلالیت بطلبد، قبل از اینکه روزی فرا رسد که در آن دینار و درهمی نیست. روزی که اگر عمل صالحی داشته باشد، به مقدار ظلمش از او گرفته می‌شود و اگر نیکی و حسنه‌ای نداشته باشد از گناهان صاحب حق [مظلوم] گرفته شده و به حساب او گذاشته می‌شود».

(صحیح لغیره) رواه البخاری والترمذی، وقال فی أوله: «رَحِمَ اللَّهُ عَبْدًا کَانَتْ لَهُ عِنْدَ أَخِیهِ مَظْلِمَةٌ فِی عِرْضٍ أَوْ مَالٍ» الحدیث.

و در ابتدای روایت ترمذی آمده است: «خداوند رحمت کند بنده‌ای را که در باب آبرو یا مال به برادرش ظلمی روا داشته، پس نزد وی رفته و حلالیت بخواهد».

3233-2223- (10) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَیضاً؛  أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «أَتَدْرُونَ مَنِ الْمُفْلِسُ؟». قَالُوا: المُفْلِسُ فِینَا مَنْ لَا دِرْهَمَ لَهُ وَلَا مَتَاعَ. فَقَالَ: «إِنَّ المُفْلِسَ مِنْ أُمَّتِی مَنْ یَأْتِی یَوْمَ القِیَامَةِ بِصَلَاةٍ وَصِیَامٍ وَزَکَاةٍ، وَیَأْتِی وَقَدْ شَتَمَ هَذَا، وَقَذَفَ هَذَا، وَأَکَلَ مَالَ هَذَا، وَسَفَکَ دَمَ هَذَا، وَضَرَبَ هَذَا، فَیُعْطَى هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، وَهَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، فَإِنْ فَنِیَتْ حَسَنَاتُهُ قَبْلَ أَنْ یُقْضِیَ مَا عَلَیْهِ؛ أُخِذَ مِنْ خَطَایَاهُمْ، فَطُرِحَتْ عَلَیْهِ، ثُمَّ طُرِحَ فِی النَّارِ».

رواه مسلم والترمذی.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «آیا می‌دانید مفلس چه کسی است؟». گفتند: مفلس در میان ما کسی است که پول و کالایی نداشته باشد. فرمودند: «مفلس در میان امت من کسی است که در روز قیامت با نماز و روزه و زکات می‌آید درحالی‌که این را دشنام داده و آن را به زنا متهم کرده و مال این را خورده و خون آن را ریخته و این را زده است؛ به یکی از آنها [در برابر ظلمی که به او روا داشته] از نیکی‌ها و حسناتش داده می‌شود و به دیگری نیز از نیکی‌ها و حسناتش داده می‌شود. [تا آنجا که] اگر نیکی‌هایش قبل از ادای بدهی‌اش تمام شود، از گناهان طلبکاران بر دوش او گذاشته می‌شود و پس از آن در آتش جهنم انداخته می‌شود».

3234-2224- (11) (صحیح) وَعن أبی عثمان عن سلمان الفارسی و سعد بن مالک و حذیفة بن الیمان و عبدالله بن مسعود؛ حتى عدَّ ستَّةَ أو سبعةً مِن أصحابِ النبیِّ ج قالوا: «إنَّ الرجلَ لا تُرفع له یومَ القِیامَةِ صحیفَتُهُ حتَّى یَرى أنَّه ناجٍ، فما تَزالُ مَظالِمُ بنی آدم تَتْبعهُ حتّى ما یَبْقَى له حَسنَةٌ، وُیُحْمَلُ علیهِ مِنْ سیِّئاتِهمْ».

رواه البیهقی فی "البعث" بإسناد جید^([4]).

ابو عثمان از سلمان فارسی و سعد بن مالک و حذیفة بن یمان و عبدالله بن‌مسعود ش روایت می‌کند؛ تا جایی که شش یا هفت نفر از اصحاب رسول الله ج را می‌شمارد که گفتند: پرونده‌ی انسان در روز قیامت بالا برده نمی‌شود تا اینکه تصور می‌کند نجات یافته است، درحالی‌که ظلم و ستم‌هایی به فرزندان آدم نموده که پیوسته او را دنبال می‌کنند تا اینکه حسنه‌ای برای او باقی نمی‌گذارند و گناهان آنها بر دوش او انداخته می‌شود».

3235-2225- (12) (صحیح) وَعَن ابنِ عبَّاسٍ ب: أَنَّ رَسُولَ الله ج: بَعَثَ مُعَاذاً إِلَى الیَمَنِ فَقَالش: «اتَّقِ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ؛ فَإِنَّهُ لَیْسَ بَیْنَهَا وَبَیْنَ اللهِ حِجَابٌ».

رواه البخاری ومسلم وأبو داود والنسائی فی حدیث، والترمذی مختصراً هکذا - واللفظ له-، ومطولاً کالجماعة.

از ابن عباس ب روایت است که رسول الله ج معاذ را به‌ سوی یمن فرستاد و به او فرمود: «از دعای مظلوم بترس، زیرا بین آن و خداوند هیچ حجابی نیست».

3236-1349- (3) (ضعیف) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «ثَلَاثَةٌ لَا تُرَدُّ دَعْوَتُهُمْ: الصَّائِمُ حَتَّى یُفْطِرَ، وَالإِمَامُ العَادِلُ، وَدَعْوَةُ المَظْلُومِ، یَرْفَعُهَا اللَّهُ فَوْقَ الغَمَامِ، وَیَفْتَحُ لَهَا أَبْوَابَ السَّمَاءِ، وَیَقُولُ الرَّبُّ: وَعِزَّتِی لَأَنْصُرَنَّکِ وَلَوْ بَعْدَ حِینٍ».

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «سه نفر دعای‌شان رد نمی‌شود: روزه‌دار تا زمانی که افطار کند؛ امام عادل؛ و دعای مظلوم. خداوند متعال دعای آنها را بالای ابرها می‌برد و درهای آسمان به روی آنها باز می‌شود و خداوند متعال می‌فرماید: به عزتم سوگند تو را یاری می‌کنم و لو اینکه بعد از مدتی باشد».

رواه أحمد فی حدیث، والترمذی وحسنه، وابن ماجه، وابن خزیمة، وابن حبان فی "صحیحیهما"، والبزار مختصراً: «ثلاثٌ حقٌّ على الله أن لا یردَّ لهم دعوةٌ: الصائمُ حتى یفطِرَ، والمظلومُ حتى ینتصِرَ، والمسافرُ حتى یَرجِعَ». [مضى 9- الصیام/1].

و در روایت بزار چنین آمده است: «سه دسته‌اند که این حق بر خداوند است که دعای‌شان را رد نکند: روزه‌دار تا زمانی که افطار کند، مظلوم تا زمانی که یاری شود و مسافر تا زمانی که بازگردد».

0-2226- (13) (حسن لغیره) وفی روایة للترمذی حسنةٍ^([5]): «ثَلَاثُ دَعَوَاتٍ لَا شَکَّ فِی إِجَابَتِهِنَّ: دَعْوَةُ المَظْلُومِ، وَدَعْوَةُ المُسَافِرِ، وَدَعْوَةُ الوَالِدِ عَلَى وَلَدِهِ».

وروى أبو داود هذه بتقدیم وتأخیر.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «سه دعا تردیدی در اجابت آنها نیست: دعای مظلوم، دعای مسافر و دعای [نفرین] پدر علیه فرزند».

3237-2227- (14) (حسن لغیره) وَعَنْ عُقْبَةَ بْنِ عَامِرٍ الْجُهَنِیِّ س عَنِ النَّبِیِّ ج قَالَ: «ثَلَاثَةٌ تُسْتَجَابُ دَعْوَتُهُمْ: الْوَالِدُ، وَالْمُسَافِرُ، وَالْمَظْلُومُ».

رواه الطبرانی فی حدیث بإسناد صحیح.

از عقبة بن عامر جهنی س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «سه گروه دعای‌شان حتما قبول می‌شود: دعای پدر، دعای مسافر و دعای مظلوم».

3238-2228- (15) (صحیح) وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «اتَّقُوا دَعَوَة الْمَظْلُومِ؛ فَإِنَّهَا تَصْعَدُ إِلَى السَّمَاءِ کَأَنَّهَا شَرَارَةٌ».

رواه الحاکم وقال: "رواته متفق على الاحتجاج بهم؛ إلا عاصم بن کلیب، فاحتج به مسلم وحده".

از ابن عمر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «از دعای مظلوم بترسید که همچون جرقه‌ی آتش، به آسمان می‌رود».

3239-2229- (16) (حسن لغیره) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ مُسْتَجَابَةٌ، وَإِنْ کَانَ فَاجِرًا فَفُجُورُهُ عَلَى نَفْسِهِ».

رواه أحمد بإسناد حسن.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «دعای مظلوم اجابت می‌گردد هرچند فاسق باشد، گناه فسق و فجورش به خودش بر می‌گردد».

3240-1350- (4) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «دعوتانِ لَیْسَ بَیْنَهُمَا وَبَیْنَ اللهِ حِجَابٌ: دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ، وَدَعْوَةُ الْمَرْءِ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ».

رواه الطبرانی، وله شواهد کثیرة^([6]).

از ابن عباس ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «دو دعا هستند که حجابی میان آنها و خداوند وجود ندارد: دعای مظلوم و دعای انسان برای برادرش در پنهانی».

3241-2230- (17) (حسن لغیره) وَعَنْ خُزَیْمَةَ بْنِ ثَابِتٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «اتَّقُوا دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ؛ فَإِنَّهَا تُحْمَلُ عَلَى الْغَمَامِ، یَقُولُ اللهُ: وَعِزَّتِی وَجَلَالِی لَأَنْصُرَنَّکَ وَلَوْ بَعْدَ حِینٍ».

رواه الطبرانی، ولا بأس بإسناده فی المتابعات.

از خزیمة بن ثابت س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «از دعای مظلوم بپرهیزید. دعای او بر ابرها حمل می‌شود. خداوند می‌فرماید: به عزت و جلالم قسم؛ تو را یاری می‌دهم اگرچه بعد از مدتی باشد».

3242-2231- (18) (حسن لغیره) وَعَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ الْأَسَدِیُّ قَالَ: سَمِعْتُ أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ س  یَقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ وَإِنْ کَانَ کَافِرًا؛ لَیْسَ دُونَهَا حِجَابٌ».

ابوعبدالله اسدی می‌گوید: از انس س شنیدم که می‌گفت: رسول الله ج فرمودند: «بین دعای مظلوم [و اجابت آن] پرده‌ای نیست، اگرچه کافر باشد».

(صحیح لغیره) وَقَالَ رَسُولُ الله ج: «دَعْ مَا یَرِیبُکَ إِلَى مَا لَا یَرِیبُکَ».

رواه أحمد، ورواته إلى [أبی]^([7]) عبدالله محتج بهم فی "الصحیح"، وأبو عبدالله لم أقف فیه على جرح ولا تعدیل.

و رسول الله ج فرمودند: «آنچه تو را به شک می‌اندازد رها کن و به چیزی روی بیاور که تو را به شک نمی‌اندازد».

3243-1351- (5) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «یَقُولُ اللَّهُ: اشْتَدَّ غَضَبِی عَلَى مَنْ ظَلَمَ مَنْ لَا یَجِدُ نَاصِرًا غَیْرِی».

رواه الطبرانی فی "الصغیر" و"الأوسط".

از علی س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «خداوند متعال می‌فرماید: خشم و غضب من بر ظالمی که ظلم می‌کند بر کسی‌که یار و ناصری جز من ندارد شدید است».

3244-2232- (19) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س؛ أَنَّ رَسُولَ اللهِ ج قَالَ: «الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ؛ لَا یَظْلِمُهُ، وَلَا یَخْذُلُهُ، وَلَا یَحْقِرُهُ، التَّقْوَى هَاهُنَا، - وَیُشِیرُ إِلَى صَدْرِهِ [ثَلَاثَ مَرَّاتٍ]^([8]) - بِحَسْبِ امْرِئٍ مِنَ الشَّرِّ أَنْ یَحْتَقِرَ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ، کُلُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ حَرَامٌ، دَمُهُ، وَعِرْضُهُ، وَمَالُهُ».

رواه مسلم.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «مسلمان برادر مسلمان است؛ به او ظلم نمی‌کند، یاری‌اش را ترک نکرده^([9]) و او را تحقیر نمی‌کند. تقوا اینجاست؛ - و سه بار به سینه‌اش اشاره کرد و فرمود: - برای بد بودن انسان همین کافی است که برادر مسلمانش را تحقیر کند. همه چیز مسلمان بر مسلمان دیگر حرام است، خون و آبرو و مالش».

3245-1352- (6) ((ضعیف جداً) عدا ما بین المعقوفات فهو 2233- (20) (صحیح لغیره)) وَعَنْ أَبِی ذَرٍّ س قَالَ: قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا کَانَتْ صَحِیفَةُ إِبْرَاهِیمَ؟ قَالَ: «کَانَتْ أَمْثَالًا کُلُّهَا: أَیُّهَا الْمَلِکُ الْمُسَلَّطُ الْمُبْتَلَى الْمَغْرُورُ! إِنِّی لَمْ أَبْعَثْکَ لِتَجْمَعَ الدُّنْیَا بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ، وَلَکِنِّی بَعَثْتُکَ لِتَرُدَّ عَنِّی دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ؛ فَإِنِّی لَا أَرُدُّهَا وَلَوْ کَانَتْ مِنْ کَافِرٍ. وَعَلَى الْعَاقِلِ مَا لَمْ یَکُنْ مَغْلُوبًا عَلَى عَقْلِهِ أَنْ یَکُونَ لَهُ سَاعَاتٌ؛ سَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ، وَسَاعَةٌ یُحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ، وَسَاعَةٌ یَتَفَکَّرُ فِیهَا فِی صُنْعِ اللَّهِ، وَسَاعَةٌ یَخْلُو فِیهَا لِحَاجَتِهِ مِنَ الْمَطْعَمِ وَالْمَشْرَبِ. وَعَلَى الْعَاقِلِ أَنْ لَا یَکُونَ ظَاعِنًا^([10]) إِلَّا لِثَلَاثٍ: تَزَوُّدٌ لِمَعَادٍ، أَوْ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ، أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ. وَعَلَى الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ بَصِیرًا بِزَمَانِهِ، مُقْبِلًا عَلَى شَأْنِهِ، حَافِظًا لِلِسَانِهِ. وَمَنْ حَسَبَ کَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ؛ قَلَّ کَلَامُهُ إِلَّا فِیمَا یَعْنِیهِ». قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! فَمَا کَانَتْ صُحُفُ مُوسَى علیه السلامُ؟ قَالَ: «کَانَتْ عِبَرًا کُلُّهَا: عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ ثُمَّ هُوَ یَفْرَحُ. عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالنَّارِ ثُمَّ هُوَ یَضْحَکُ. عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْقَدَرِ ثُمَّ هُوَ یَنْصَبُ. عَجِبْتُ لِمَنْ رَأَى الدُّنْیَا وَتَقَلُّبَهَا بِأَهْلِهَا، ثُمَّ اطْمَأَنَّ إِلَیْهَا. وَعَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْحِسَابِ غَدًا ثُمَّ لَا یَعْمَلُ». [قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَوْصِنِی. قَالَ: «أُوصِیکَ بِتَقْوَى اللَّهِ؛ فَإِنَّهُ رَأْسُ الْأَمْرِ کُلِّهِ»، قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! زِدْنِی. قَالَ: «عَلَیْکَ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ، وَذِکْرِ اللَّهِ، فَإِنَّهُ نُورٌ لَکَ فِی الْأَرْضِ، وَذُخْرٌ لَکَ فِی السَّمَاءِ»، قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! زِدْنِی. قَالَ: «إِیَّاکَ وَکَثْرَةَ الضَّحِکِ، فَإِنَّهُ یُمِیتُ الْقَلْبَ، وَیَذْهَبُ بِنُورِ الْوَجْهِ»، قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! زِدْنِی، قَالَ: «عَلَیْکَ بِالْجِهَادِ، فَإِنَّهُ رَهْبَانِیَّةُ أُمَّتِی»]، قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! زِدْنِی. قَالَ: «عَلَیْکَ بِطُولِ الصَّمْتِ؛ فَإِنَّهُ مَطْرَدَةٌ لِلشَّیْطَانِ، وَعَوْنٌ لَکَ عَلَى أَمْرِ دِینِکَ»، [قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ: زِدْنِی، قَالَ: «أَحِبَّ الْمَسَاکِینَ وَجَالِسْهُمْ». قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! زِدْنِی. قَالَ: «انْظُرْ إِلَى مَنْ تَحْتَکَ، وَلَا تَنْظُرْ إِلَى مَنْ هُوَ فَوْقَکَ، فَإِنَّهُ أَجْدَرُ أَنْ لَا تُزْدَرَى نِعْمَةُ اللَّهِ عِنْدَکَ»، قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! زِدْنِی. قَالَ: «قُلِ الْحَقَّ وَإِنْ کَانَ مُرًّا»]، قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! زِدْنِی. قَالَ: «لِیَرُدَّکَ عَنِ النَّاسِ مَا تَعْلَمُهُ مِنْ نَفْسِکَ، وَلَا تَجِدْ عَلَیْهِمْ فِیمَا تَأْتِی، وَکَفَى بِکَ عَیْبًا أَنْ تَعْرِفَ مِنَ النَّاسِ مَا تَجْهَلُه مِنْ نَفْسِکَ، وَتَجِدَ عَلَیْهِمْ فِیمَا تَأْتِی». ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَى صَدْرِی فقَالَ: «یَا أَبَا ذَرٍّ! لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ، وَلَا وَرَعَ کَالْکَفِّ، وَلَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ».

رواه ابن حبان فی "صحیحه" واللفظ له والحاکم وقال: "صحیح الإسناد". (قال الحافظ): "انفرد به إبراهیم بن هشام بن یحیى الغسانی عن أبیه، وهو حدیث طویل فی أوله ذکر الأنبیاء علیهم السلام، ذکرت منه هذه القطعة لما فیها من الحکم العظیمة والمواعظ الجسیمة. ورواه الحاکم أیضاً، ومن طریقه البیهقی؛ کلاهما عن یحیى بن سعید السعدی البصری: حدثنا عبدالملک بن جریج عن عطاء عن عبید بن عمیر عن أبی ذر بنحوه. ویحیى بن سعید فیه کلام، والحدیث منکر من هذه الطریق، وحدیث إبراهیم بن هشام هو المشهور. والله أعلم»^([11]).

از ابوذر س روایت است: گفتم ای رسول خدا، صحف ابراهیم چگونه بود؟ فرمود: «سراسر آن مثال بود: ای پادشاه چیره مغرور! من تو را نفرستادم که به جمع آوری دنیا مشغول باشی، بلکه تو را فرستادم تا از طرف من خواسته مظلوم را اجابت کنی؛ چراکه من خواسته مظلوم را رد نمی‌کنم ولو اینکه کافر باشد. و بر عاقل مادامی که عقل دارد لازم است ساعاتی را در نظر داشته باشد: ساعتی که در آن به مناجات با خداوند مشغول باشد و ساعتی که به حسابرسی اعمال خود بپردازد و ساعتی که در مورد آفرینش خداوند تفکر نماید و ساعتی که به نیازهایش چون آب و غذا بپردازد. و بر عاقل لازم است فعال نباشد جز در سه مورد: جمع کردن توشه برای آخرت، اصلاح معاش و لذت حلال؛ و بر عاقل لازم است که نسبت به زمانش آگاه باشد و بر مبنای قدر و منزلت آن بدان روی آورد و زبانش را حفظ کند. و هرکس سخنانش را در برابر اعمالش بسنجد کم سخن می‌گوید مگر در مواردی که مفید است». گفتم: ای رسول خدا، مضمون صحف موسی چه بوده؟ فرمود: «تمام آن پند و عبرت بوده است: در شگفتم از کسی‌که به مرگ یقین دارد اما خوشحال است. در شگفتم از کسی‌که به دوزخ یقین دارد اما می‌خندد. در شگفتم از کسی‌که به تقدیر یقین دارد، اما خسته می‌شود؛ در شگفتم از کسی‌که دنیا و دگرگونی اهل آن را می‌بیند اما بدان اطمینان و اعتماد می‌کند. در شگفتم از کسی‌که به حسابرسی قیامت یقین دارد اما عمل نمی‌کند».

[گفتم: ای رسول الله ج! مرا توصیه کن. فرمود: «تقوای الهی در پیش بگیر زیرا آن رأس تمام کارها است». گفتم: ای رسول الله ج! مرا بیشتر نصیحت کن. فرمود: «قرآن بخوان، زیرا آن نوری برای تو در زمین و ذخیره‌ای برای تو در آسمان است». گفتم: ای رسول الله ج! مرا بیشتر نصیحت کن. فرمود: «از زیاد خندیدن برحذر باش، زیرا قلب را می‌میراند و نور چهره را می‌برد». گفتم: ای رسول الله ج! مرا بیشتر نصیحت کن. فرمود: «جهاد کن، زیرا رهبانیت و عزلت نشینی امت من است]. گفتم: بیشتر مرا نصیحت کن. فرمود: «سکوت را بر خود لازم بگیر چراکه شیطان را از تو دور کرده و تو را بر امر دینت یاری می‌کند». [گفتم: ای رسول الله ج! مرا بیشتر نصیحت کن. فرمود: «مساکین را دوست بدار و با آنها بنشین». گفتم: ای رسول الله ج! مرا بیشتر نصیحت کن. فرمود: «به زیر دستت نگاه کن؛ و به کسی‌که مقامش از تو بالاتر است نگاه نکن، زیرا شایسته است نعمت‌های خداوندی که نزد توست ضایع نشود». گفتم: ای رسول الله ج! مرا بیشتر نصیحت کن. فرمود: حق را بگو اگرچه تلخ باشد»]. گفتم: ای رسول خدا، مرا بیشتر نصیحت کن. فرمود: «آنچه از خود می‌دانی تو را از فرورفتن در عیوب دیگران باز می‌دارد و عیب‌های خود را در آنها نمی‌یابی و همین عیب و ایراد برای تو بس که از مردم چیزی را بدانی که در آن مورد از خود غافلی»؛ سپس با دستش ضربه‌ای به سینه‌اش زد و فرمود: «ای ابوذر، عقلی چون تدبیر (در معیشت) و پرهیزگاری چون خودداری (از گرفتن چیزی که پریشانی قلب را به دنبال دارد) و امر و شرفی نیکوتر از اخلاق نیکو نیست».

3246-1353- (7) (ضعیف) وَعَنْ جَابِرٍ وَأَبِی طَلْحَةَ ب أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «مَا مِنَ مُسلِمٍ یَخْذُلُ امْرَأً مُسْلِمًا فِی مَوْضِعٍ تُنْتَهَکُ فِیهِ حُرْمَتُهُ وَیُنْتَقَصُ فِیهِ مِنْ عِرْضِهِ؛ إِلَّا خَذَلَهُ اللَّهُ فِی مَوَاطِنَ یُحِبُّ فِیهِ نُصْرَتَهُ، وَمَا مِنِ امْرِئٍ یَنْصُرُ مُسْلِمًا فِی مَوْضِعٍ یُنْتَقَصُ فِیهِ مِنْ عِرْضِهِ، وَیُنْتَهَکُ فِیهِ مِنْ حُرْمَتِهِ؛ إِلَّا نَصَرَهُ اللَّهُ فِی مَوَاطِنَ یُحِبُّ نُصْرَتَهُ».

رواه أبو داود^([12]).

از جابر و ابوطلحه ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هیچ مسلمانی نیست که یاری مسلمانی را در وقت هتک حرمتش و آنجا که آبروی وی در خطر است، ترک کند مگر اینکه خداوند متعال در جایی او را یاری نمی‌کند که دوست دارد یاری شود. و هیچ مسلمانی نیست که مسلمانی را به هنگام عیبجویی از آبروی وی و هتک حرمت نسبت به او یاری کند مگر اینکه خداوند متعال او را در جایی یاری می‌کند که دوست دارد یاری شود».

3247-2234- (21) (حسن لغیره) وَرُوِیَ عَنْ عَبْدِاللَّهِ - یعنی ابن مسعود- س عَنِ النَّبِیِّ ج قَالَ: «أُمِرَ بِعَبْدٍ مِنْ عِبَادِ الله یُضْرَبُ فِی قَبْرِهِ مِائَةَ جَلْدَةٍ، فَلَمْ یَزَلْ یَسْأَلُ وَیَدعُو حَتَّى صَارَتْ جَلْدَةً وَاحِدَةً، فَامْتَلأَ قَبْرُهُ عَلَیْهِ نَارًا، فَلَمَّا ارتفع^([13]) وَأَفَاقَ قَالَ: عَلَی مَا جَلَدْتُمُونِی؟ قَالَ: إِنَّکَ صَلَّیْتَ صَلاةٍ بِغَیْرِ طُهُورٍ، وَمَرَرتَ علی مَظْلُومٍ فَلَمْ تَنْصُرْهُ».

رواه أبو الشیخ ابن حیان فی "کتاب التوبیخ".

عبدالله بن مسعود س روایت می‌کند که رسول الله ج فرمودند: «دستور داده شد به بنده‌ای از بندگان خدا در قبرش صد ضربه شلاق بزنند. پس پی در پی طلب کرده و دعا می‌نمود تا اینکه به یک ضربه شلاق تخفیف یافت که در اثر آن قبرش پر از آتش گردید؛ هنگامی‌که این حالت برطرف شد و به هوش آمد، گفت: به خاطر چه عملی به من شلاق زدید؟ جواب می‌دهد: تو بدون وضو نماز خواندی و بر مظلومی گذشتی و او را یاری نکردی».

3248-1354- (8) (ضعیف) وَعَن مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى بْنِ حَمزة قَالَ: کَتَبَ إِلَیَّ الْمَهْدِیُّ أَمِیرَ المُؤْمِنِینَ وَأَمَرَنِی أَنْ أَصْلُبَ [فِی] الْحُکْمِ؛ وَقَالَ فِی کِتَابِهِ؛ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «قَالَ الله تَبَارَکَ وَتَعَالَى: وَعِزَّتِی وَجَلَالِی لَأَنْتَقِمَنَّ مِنَ الظَّالِمِ فِی عَاجِلِهِ وَآجِلِهِ، ولَأَنْتَقِمَنَّ مِمَّنْ رَأَى مَظْلُومًا فَقَدَرَ أَنْ یَنْصُرَهُ فَلَمْ یَفْعَلْ».

رواه أبو الشیخ أیضاً فیه من روایة أحمد بن محمد بن یحیى، وفیه نظر عن أبیه. وجدّ المهدی هو محمد ابن علی بن عبدالله بن عباس، وروایته عن ابن عباس مرسلة. والله أعلم^([14]).

از محمد بن یحیی بن حمزه روایت است: امیر مومنان مهدی به‌ سوی من نامه نوشت و مرا امر کرد در قضاوت عادلانه و استوار رفتار کنم. و در نامه‌اش نوشته بود: پدرم از پدرش از ابن عباس برایم روایت کرده که رسول الله ج فرمودند: خداوند متعال فرمودند: «به عزت و جلالم سوگند، حتما از ظالم در دنیا و آخرت انتقام می‌گیرم و حتما از کسی‌که مظلوم را می‌بیند و به اندازه توان خود او را یاری نمی‌کند، انتقام می‌گیرم».

3249-2235- (22) (صحیح) وَعَنْ أَنَسٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «انْصُرْ أَخَاکَ ظَالِمًا أَوْ مَظْلُومًا». فَقَالَ رَجُلٌ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَنْصُرُهُ إِذَا کَانَ مَظْلُومًا، أَفَرَأَیْتَ إِذَا کَانَ ظَالِمًا، کَیْفَ أَنْصُرُهُ؟ قَالَ: «تَحْجُزُهُ أَوْ تَمْنَعُهُ، عَنِ الظُّلْمِ، فَإِنَّ ذَلِکَ نَصْرُهُ».

رواه البخاری.

از انس س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «به یاری برادرت بشتاب، خواه ظالم باشد یا مظلوم». اصحاب گفتند: ای رسول الله ج! به برادر مظلوم خود کمک می‌کنیم ولی اگر ظالم باشد چطور به او کمک کنیم؟ فرمود: «او را از ظلم کردن بازدار یا مانع ظلم کردنش شوید، این کار یاری اوست».

0-2236- (23) (صحیح) ورواه مسلم فی حدیث عَن جَابِرٍ عَنِ النَّبِیِّ ج قال: «ولْیَنْصُرِ الرجلُ أخاه ظالِماً أو مَظْلوماً؛ إنْ کانَ ظالِماً؛ فلینْهَهُ، فإنَّه له نُصْرَةٌ، وإن کانَ مَظْلوماً فَلْینْصُرْهُ».

از جابر س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرکس باید به برادرش یاری برساند خواه ظالم باشد یا مظلوم؛ اگر ظالم باشد باید او را از ظلم باز دارد و اگر مظلوم باشد باید او را یاری دهد».

3250-1355- (9) (ضعیف) وَعَنْ سَهْلِ بْنِ مُعَاذِ بْنِ أَنَسٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ ج قَالَ: «مَنْ حَمَى مُؤْمِنًا مِنْ مُنَافِقٍ - أُرَاهُ قَالَ: - بَعَثَ اللَّهُ مَلَکًا یَحْمِی لَحْمَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ نَارِ جَهَنَّمَ» الحدیث.

رواه أبو داود. ویأتی بتمامه فی "الغیبة" إن شاء الله تعالى. [23- الأدب/19].

از سهل بن معاذ بن انس جهنی از پدرش روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرکس در برابر منافقی از مومنی حمایت کند – گمان می‌کنم گفت: - خداوند متعال فرشته‌ای را به‌ سوی او می‌فرستد که روز قیامت او را از آتش دوزخ حفاظت می‌کند».

6- (الترغیب فی کلمات یقولهن من خاف ظالماً)

---

^([1]) راغب اصفهانی می‌گوید: «ظلم در لغت به معنای قرار دادن چیزى در غیر از جایى که مخصوص به آن است یا به نقصان و کمى و یا به زیادتى و فزونى و یا به عدول و انحراف از زمان و مکان آن می‌باشد».

می‌گویم: و این ردی است بر کسانی که ظلم را به «تصرف در مال غیر» تفسیر می‌کنند. و بر این اساس می‌گویند: خداوند متعال فرد مطیع و فرمانبردار را عذاب می‌کند و گنه‌کار را ثواب و پاداش می‌دهد!  تعالى لله عما یقولون علواً کبیراً. جهت رد مقوله ایشان به کتاب ابن قیم «شفاء العلیل فی القضاء والقدر والحکمة والتعلیل» مراجعه کنید.

^([2]) قلت: لم أجد لجملة الخیانة شاهداً، بخلاف سائره، ففی الباب من "الصحیح" ما یشهد له، ولذلک خرجتها فی "الضعیفة" (6653). وتناقض الجهلة فصدروا تعلیقهم بقولهم: "ضعیف"، وختموه بقولهم: "ولمتنه شواهد"! وضغثاً على إبالة أوهموا القراء أن قولهم الأخیر من قول الهیثمی!!

^([3]) [(غالٍ) ماخوذ از «الغلول» به معنای تجاوز از حد در امور؛ (مارقٍ) ماخوذ از «مرق السهم من الرمیة»: (رها شدن تیر از کمان) یعنی با غلو، از دین خارج می‌شود با اینکه اسلام وی کما کان است؛ به عبارت دیگر با غلو، همچون کسی می‌باشد که از آن خارج است. التنویر شرح الجامع الصغیر (6/ 609)]. مصحح

^([4]) قلت: هذا موقوف فی حکم المرفوع؛ کما هو ظاهر، وقد فات المؤلف أنَّ الحاکم رواه مرفوعاً، وصححه، ووافقه الذهبی، وهو مخرج فی "الصحیحة" (3373).

^([5]) قال الناجی: "رواه فی "کتاب البر" وفی "الدعوات"، ولم یحسنه". قلت: لکنْ یقویه ما بعده.

^([6]) قلت: هو کما قال فی (دعوة المظلوم)، وفی الباب من "الصحیح" بعضها، وکذلک فی (دعوة المرء) لکن دون ذکر (الحجاب)، وسیأتی بعضها فی "الصحیح" (23- الأدب /49). والحدیث مخرج فی "الضعیفة" (3602).

^([7]) سقطت من الطبعة الأولی ومن الطبعة المنیریة ومن طبعة الثلاثة، والصواب إثباتها. [ش].

^([8]) سقطت من الأصل، واستدرکتها من "مسلم"، وانظر "الضعیفة" (6906). وسیأتی الحدیث بزیادة فی أوله فی (23- الأدب/ 21).

^([9]) علما می‌گویند: «الخذل؛ به معنای ترک یاری می‌باشد. و به این معناست که چون مسلمانی از برادر مسلمانش جهت دفع ظلم و موارد مشابه یاری خواست، بر او لازم است که در صورت توان و عدم عذر شرعی او را یاری کند». صحیح مسلم، شرح محمد فؤاد عبدالباقی (4/ 1986). مصحح

^([10]) یعنی: در سیر و حرکت باشد. و (مَرَمّة) یعنی: برای اصلاح.

^([11]) قلت، لکن إبراهیم هذا متهم، قال الناجی (ق 178/ 2): "قال الذهبی: هو أحد المتروکین الذینِ مشّاهم ابن حبان فلم یُصِب. ونقل ابن الجوزی فی "الضعفاء" عن أبی زرعة أنه قال فی الغسانی [هذا]: کذاب". ویحیى بن سعید السعدی قریب منه. والحدیث مخرج فی "الضعیفة" (5638). وبعض فقراته قد صحت متفرقة فی بعض الأحادیث وقد أودعتها فی "الصحیح"، وبیانها هنا مما لا یتسع له المجال، وقد میزتها عن الضعیفة منها فی کتابی "صحیح موارد الظمآن" (2- العلم /13)، وهو تحت الطبع.

^([12]) قلت: فیه مجهولان، توبع أحدهما، وبیانه فی "الضعیفة" (6871).

^([13]) الأصل: "افرنقع"، والتصحیح من "شرح الصدور" للسیوطی ص (68- البابی الحلبی) و"مشکل الآثار"، ومنه استفدت إسناده وحسنه، لأن کتاب "التوبیخ" لم یطبع منه الجزء الذی فیه هذا الحدیث، وقد خرجته فی المجلد السادس من "الصحیحة" برقم (2774). ووقع فی "شرح الصدور" معزواً للبخاری، وهو خطأ لعله مطبعی.

^([14]) قلت: الراجح عندی أنه جده الأعلى (علی بن عبدالله بن عباس)، فهو متصل، وأحمد بن محمد بن یحیى قد توبع عند ابن عساکر، فالعلة ممن فوقه، وهو مخرج فی "الضعیفة" (5422).