ترهیب از خشمگین شدن و ترغیب به دفع و فرو خوردن آن و آنچه هنگام خشمگین شدن انجام می‌شود

ترهیب از خشمگین شدن و ترغیب به دفع و فرو خوردن آن و آنچه هنگام خشمگین شدن انجام می‌شود

3976-2745-(1) (صحیح) عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س: أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِلنَّبِیِّ ج: أَوْصِنِی؟ قَالَ: «لاَ تَغْضَبْ». فَرَدَّدَ مِرَارًا، قَالَ: «لاَ تَغْضَبْ».

رواه البخاری.

از ابوهریره س روایت است: مردی به رسول الله ج گفت: مرا توصیه کن؟ رسول الله ج فرمود: «خشمگین مشو». آن مرد چند بار سؤال خود را تکرار کرد و رسول الله ج در هر بار می‌فرمود: «خشمگین مشو».

3977-2746-(2) (صحیح) وَعَنْ حُمَیْدِ بْنِ عَبْدِالرَّحْمَنِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ ج قَالَ: قَالَ رَجُلٌ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَوْصِنِی. قَالَ: «لَا تَغْضَبْ». قَالَ: فَفَکَّرْتُ حِینَ قَالَ رَسُولُ الله ج مَا قَالَ، فَإِذَا الْغَضَبُ یَجْمَعُ الشَّرَّ کُلَّهُ.

رواه أحمد، ورواته محتج بهم فی «الصحیح».

حُمَید بن عبدالرحمن از مردی از اصحاب رسول الله ج روایت می‌کند که مردی گفت: ای رسول الله ج! مرا وصیت کن؟ رسول الله ج فرمود: «خشمگین مشو». هنگامی که رسول الله ج چنین گفت، متوجه شدم که خشمگین شدن تمام شر و بدی را در خود دارد.  

3978-2747-(3) (حسن) وَعَنِ ابْنِ عَمْر [و] ب: أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ ج: مَاذَا یُبَاعِدُنِی مِنْ غَضَبِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ؟ قَالَ: «لَا تَغْضَبْ».

رواه أحمد وابن حبان فی «صحیحه»؛ إلا أنه قال: «مَا یَمْنَعُنِی».

از عبدالله بن عمرو ب روایت است که وی از رسول الله ج سؤال نمود: چه چیزی مرا از خشم خدا دور می‌کند؟ فرمود: «خشمگین مشو».

و در روایت ابن حبان آمده است: «چه چیزی مرا از خشم خدا بازمی‌دارد؟».

3979-2748-(4) (صحیح) وَعَنْ جَارِیَة بْن قُدَامَة: أَنَّ رَجُلًا قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! قُلْ لِی قَوْلًا، وَأَقْلِلْ، لَعَلِّی أَعِیه؟ قَالَ: «لَا تَغْضَبْ». فَأَعَادَ عَلَیْهِ مِرَارًا، کُلُّ ذَلِکَ یَقُولُ: «لَا تَغْضَبْ».

رواه أحمد -واللفظ له- ورواته رواة «الصحیح»، وابن حبان فی «صحیحه».

از جاریة بن قدامه روایت است که مردی گفت: ای رسول الله ج! سخنی کوتاه به من بگو تا آن را حفظ کنم؟ رسول الله ج فرمود: «خشمگین مشو». آن مرد سؤالش را چند بار تکرار نمود و رسول الله ج در هر بار می‌فرمود: «خشمگین مشو».

(صحیح) ورواه الطبرانی فی «الکبیر» و«الأوسط»؛ إلا أنه قال: عن الأحنف بن قیس عن عمه- وعمه جاریة بن قدامة- أَنَّهُ قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، قُلْ لِی قَوْلًا یَنْفَعُنِی اللَّهُ بِهِ، فذکره.

احنف بن قیس از عمه‌اش - و عمه‌اش جاریة بن قدامه است- روایت می‌کند که گفت: ای رسول الله ج! سخنی به من بگو که خداوند با آن به من نفع برساند. و ادامه‌ی حدیث را ذکر می‌کند.

(صحیح) وأبو یعلى؛ إلا أنه قال: عن جاریة بن قدامة: أخبرنی عم أبی أنه قال للنبی ج... فذکر نحوه.ورواته أیضا رواة «الصحیح».

3980-2749-(5) (صحیح لغیره) وَعَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ س قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِرَسُولَ اللَّهِ ج: دُلَّنِی عَلَى عَمَلٍ یُدْخِلُنِی الْجَنَّةَ؟ قَالَ رَسُولُ الله ج: «لَا تَغْضَبْ، وَلَکَ الْجَنَّةُ».

رواه الطبرانی بإسنادین أحدهما صحیح.

از ابودرداء س روایت است که مردی به رسول الله ج گفت: مرا به عملی راهنمایی کن که با انجام آن وارد بهشت شوم. رسول الله ج فرمود: «خشمگین نشو، بهشت از آن تو است».

3981- 1639-(1) (ضعیف) وعنِ ابنّ الـمسیِّبِ قال: بینَما رسولُ الله ج جالِسٌ ومعه أصحابُه وقَعَ رجلٌ بأبی بکرٍ س فآذاه، فصَمَت عنه أبو بکرٍ، ثمَّ آذاه الثانِیَةَ، فصَمت عنه أبو بکرٍ، ثُمَّ آذاه الثالِثَةَ، فانتَصَرَ أبو بکرٍ، فقامَ رسولُ الله ج فقال [أبو بکر س]^[1] أوَجَدتَ علیَّ یا رسولَ الله؟ فقال رسولُ الله ج: «نَزلَ ملَکٌ مِنَ السماءِ یُکَذِّبُه بِما قالَ لکَ، فلمّا انتَصرتَ؛ ذَهَب الملَکُ وقَعَد الشیطانُ، فَلم أکُن لأجلِسَ إذ وَقَعَ الشیطانُ».

رواه أبو داود هکذا مرسلا، ومتصلا من طریق محمد بن عجلان^[2] عن سعید بن أبی سعید المقبُری عن أبی هریرة بنحوه. وذکر البخاری فی «تاریخه» أنَ المرسل أصح.

3982-2750-(6) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س؛ أَنَّ النَّبِیَّ ج قَالَ: «لَیْسَ الشَّدِیدُ بِالصُّرَعَةِ، إِنَّمَا الشَّدِیدُ الَّذِی یَمْلِکُ نَفْسَهُ عِنْدَ الغَضَبِ».

رواه البخاری ومسلم وغیرهما.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «پهلوان کسی نیست که رقیب (هم آوردش) را به زمین بزند؛ پهلوان، کسی است که هنگام خشم، خودش را کنترل کند».

 (صحیح) ورواه ابن حبان فی «صحیحه» مختصراً: «لَیْسَ الشَّدِیدُ مَنْ غَلَبَ النَّاس، إِنَّمَا الشَّدِیدُ مَنْ غَلَبَ نَفْسَهُ».

و در روایت ابن حبان به اختصار آمده است: «پهلوان کسی نیست که بر مردم غلبه یافته و چیره گردد؛ پهلوان حقیقی کسی است که بر نفسش غلبه یابد».        

0-1640-(2) (ضعیف) ورواه أحمد^[3] فی حدیث طویل عن رجُلٍ شهِدَ رسولَ الله ج یخطُب -ولَم یسمِّه- وقال فیه: ثمَّ قال النبیُّ ج: «ما الصُّرَعَةِ؟». قال: قالوا: الصریعُ. قال: فقال رسولُ الله ج: «الصُّرَعَة کلُّ الصُّرَعَةِ، الصُّرَعَة کلُّ الصُّرَعَةِ، الصُّرَعَة کلُّ الصُّرَعَةِ: الرجُلُ الذی یغضبُ فیشتَدُّ غضَبُه، ویحمَرُّ وجهُه، ویقشَعِرُّ جِلدُهُ؛ فَیصرَعُ غَضَبَه».

(حافظ می‌گوید): «(الصرعة) به ضم صاد و فتح راء: عبارت است از کسی که پشت مردم را با نیرویی که دارد به زمین می‌زند. واما (الصرعة) به سکون راء: عبارت است از فرد ضعیفی که هر کسی می‌تواند پشت او را به زمین بزند.

هر عملی که زیاد انجام بگیرد از صیغه‌ی (فُعَلَه به ضم فاء و فتح عین مثل «حُفَظَه» و «خُدَعَة» و «ضُحَکَة» و موارد مشابه استفاده می‌شود. اما اگر حرف دوم ساکن باشد عکس اولی معنی می‌دهد یعنی کسی که آن عمل روی او زیاد انجام می‌گیرد.

3983-1641-(3) ((ضعیف) عدا ما بین المعقوفتین فهو 2751-(7) (صحیح لغیره)) وَعَنْ أَبِی سَعِیدٍ الخُدْرِیِّ س قَالَ: [صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ ج یَوْمًا] صَلَاةَ العَصْرِ، ثُمَّ قَامَ خَطِیبًا فَلَمْ یَدَعْ شَیْئًا یَکُونُ إِلَى قِیَامِ السَّاعَةِ إِلَّا أَخْبَرَنَا بِهِ، حِفظَهُ مَنْ حَفِظَهُ، وَنَسِیَهُ مَنْ نَسِیَهُ، [وَکَانَ فِیمَا قَالَ: «إِنَّ الدُّنْیَا حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ، وَإِنَّ^[4] اللَّهَ مُسْتَخْلِفُکُمْ فِیهَا فَنَاظِرٌ کَیْفَ تَعْمَلُونَ. أَلَا فَاتَّقُوا الدُّنْیَا، وَاتَّقُوا النِّسَاءَ». وَکَانَ فِیمَا قَالَ: «أَلَا لَا^[5] یَمْنَعَنَّ رَجُلًا هَیْبَةُ النَّاسِ أَنْ یَقُولَ بِحَقٍّ إِذَا عَلِمَهُ». قَالَ: فَبَکَى أَبُو سَعِیدٍ وَقَالَ: قَدْ وَاللَّهِ رَأَیْنَا أَشْیَاءَ فَهِبْنَا، وَکَانَ فِیمَا قَالَ: «أَلَا إِنَّهُ یُنْصَبُ لِکُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ [یَوْمَ القِیَامَةِ] بِقَدْرِ غَدْرَتِهِ، وَلَا غَدْرَةَ أَعْظَمُ مِنْ غَدْرَةِ إِمَامِ عَامَّةٍ یُرْکَزُ لِوَاؤُهُ عِنْدَ اسْتِهِ]. وَکَانَ فِیمَا حَفِظْنَا یَوْمَئِذٍ: «أَلَا إِنَّ بَنِی آدَمَ خُلِقُوا عَلَى طَبَقَاتٍ (شَتَّى، فَمِنْهُمْ مَنْ یُولَدُ مُؤْمِنًا، وَیَحْیَی مُؤْمِنًا، وَیَمُوتُ مُؤْمِنًا. وَمِنْهُمْ مَنْ یُولَدُ کَافِرًا، وَیَحْیَی کَافِرًا، وَیَمُوتُ کَافِرًا. وَمِنْهُمْ مَنْ یُولَدُ مُؤْمِنًا، وَیَحْیَی مُؤْمِنًا وَیَمُوتُ کَافِرًا. وَمِنْهُمْ مَنْ یُولَدُ کَافِرًا، وَیَحْیَی کَافِرًا وَیَمُوتُ مُؤْمِنًا). أَلَا وَإِنَّ مِنْهُمُ البَطِیءَ الغَضَبِ سَرِیعَ الفَیْءِ، وَمِنْهُمْ سَرِیعُ الغَضَبِ سَرِیعُ الفَیْءِ، فَتِلْکَ بِتِلْکَ. أَلَا وَإِنَّ مِنْهُمْ سَرِیعَ الغَضَبِ بَطِیءَ الفَیْءِ، أَلَا وَخَیْرُهُمْ بَطِیءُ الغَضَبِ سَرِیعُ الفَیْءِ، (أَلَا) وَشَرُّهُمْ سَرِیعُ الغَضَبِ بَطِیءُ الفَیْءِ. (أَلَا وَإِنَّ مِنْهُمْ حَسَنَ القَضَاءِ حَسَنَ الطَّلَبِ، وَمِنْهُمْ سَیِّئُ القَضَاءِ حَسَنُ الطَّلَبِ، وَمِنْهُمْ حَسَنُ القَضَاءِ سَیِّئُ الطَّلَبِ، فَتِلْکَ بِتِلْکَ، أَلَا وَإِنَّ مِنْهُمُ السَّیِّئَ القَضَاءِ السَّیِّئَ الطَّلَبِ، أَلَا وَخَیْرُهُمُ الحَسَنُ القَضَاءِ الحَسَنُ الطَّلَبِ، أَلَا وَشَرُّهُمْ سَیِّئُ القَضَاءِ سَیِّئُ الطَّلَبِ). أَلَا وَإِنَّ الغَضَبَ جَمْرَةٌ فِی قَلْبِ ابْنِ آدَمَ، (أَ) مَا رَأَیْتُمْ إِلَى حُمْرَةِ عَیْنَیْهِ، وَانْتِفَاخِ أَوْدَاجِهِ، فَمَنْ أَحَسَّ بِشَیْءٍ مِنْ ذَلِکَ؛ فَلْیَلْصَقْ بِالأَرْضِ». (قَالَ: وَجَعَلْنَا نَلْتَفِتُ إِلَى الشَّمْسِ هَلْ بَقِیَ مِنْهَا شَیْءٌ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «أَلَا إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا فِیمَا مَضَى مِنْهَا؛ إِلَّا کَمَا بَقِیَ مِنْ یَوْمِنَا هَذَا فِیمَا مَضَى مِنْهُ)».

رواه الترمذی وقال: «حدیث حسن»^[6].

3984-1642-(4) (ضعیف موقوف) وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ب: فِی قوله تعالى: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» قَالَ: «الصَّبْرُ عِنْدَ الغَضَبِ، وَالعَفْوُ عِنْدَ الإِسَاءَةِ، فَإِذَا فَعَلُوا عَصَمَهُمُ اللَّهُ، وَخَضَّعَ لَهُمْ عَدُوَّهُمْ.

ذکره البخاری تعلیقا^[7].

3985-1643-(5) (موضوع) وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ آوَاهُ اللَّهُ فِی کَنَفِهِ، وَسَتَرَ عَلَیْهِ بِرَحْمَتِهِ، وَأَدْخَلَهُ فِی مَحَبَّتِهِ: مَنْ إِذَا أُعْطِی شَکَرَ، وَإِذَا قَدَرَ غَفَرَ، وَإِذَا غَضِبَ فَتَرَ».

رواه الحاکم من روایة عمر بن راشد؛ وقال: «صحیح الإسناد»^[8].

3986-1644-(6) (موضوع) وَرُوِیَ عَنْ أَنَسٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ دَفَعَ غَضَبَهُ؛ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ عَذَابَهُ، وَمَنْ حَفِظَ لِسَانَهُ؛ سَتَرَ اللَّهُ عَوْرَتَهُ».

رواه الطبرانی فی «الأوسط».

3987-2752-(8) (صحیح لغیره) وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَا مِنْ جُرْعَةٍ أَعْظَمُ أَجْرًا عِنْدَ اللَّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ کَظَمَهَا عَبْدٌ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ».

رواه ابن ماجه، ورواته محتج بهم فی «الصحیح».

از ابن عمر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «پاداش هیچ فروخوردنی نزد خداوند همانند فروخوردن خشم به خاطر رضای خداوند، بزرگ نیست».

3988-2753-(9) (حسن لغیره) وَعَنْ مُعَاذِ بْنِ أَنَسٍ س؛ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «مَنْ کَظَمَ غَیْظًا وَهُوَ قَادِرٌ عَلَى أَنْ یُنْفِذَهُ؛ دَعَاهُ اللَّهُ سُبحَانَهُ عَلَى رُءُوسِ الْخَلَائِقِ [یَوْمَ الْقِیَامَةِ]^[9] حَتَّى یُخَیِّرَهُ اللَّهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ مَا شَاءَ».

عن معاذ بن أنس س؛ أن رسول الله ج قال: «من کظم غیظا وهو قادر على أن ینفذه؛ دعاه الله سبحانه على رؤوس الخلائق [یوم القیامة] حتى یُخَیِّره من الحور العین ما شاء».

رواه أبو داود، والترمذی وحسنه، وابن ماجه؛ کلهم من طریق أبی مرحوم- واسمه عبدالرحیم بن میمون- عن سهل بن معاذ عنه. ویأتی الکلام على سهل وأبی مرحوم إن شاء الله تعالى. [یعنی فی آخر کتابه].

از معاذ بن انس س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که خشمش را فرو خورد‌‌‌، درحالی‌که می‌تواند آن را نافذ گرداند، خداوند در روز قیامت در برابر مردم، او را صدا زده و به او اختیار می‌دهد تا آنچه از حور عین که می‌خواهد اختیار نماید».

3989-1645-(7) (ضعیف) وَعَنْ أَبِی ذَرٍّ س؛ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «إِذَا غَضِبَ أَحَدُکُمْ وَهُوَ قَائِمٌ فَلْیَجْلِسْ، فَإِنْ ذَهَبَ عَنْهُ الْغَضَبُ، وَإِلَّا فَلْیَضْطَجِعْ».

رواه أبو داود، وابن حبان فی «صحیحه»؛ کلاهما من روایة أبی حرب بن الأسود عن أبی ذر. وقد قیل: إن أبا حرب إنمـا یروی عن عمه عن أبی ذر، ولا یحفظ له سمـاع من أبی ذر. وقد رواه أبو داود أیضا عن داود -وهو ابن أبی هند- عن بکر^[10]؛ أن النبی ج بعث أبا ذر بـهذا الحدیث. ثم قال أبو داود: «وهو أصح الحدیثین»، یعنی أن هذا المرسل أصح من الأول. والله أعلم.

3990-2754-(10) (صحیح) وَعَن سُلَیْمَان بْنِ صُرَدٍ س قَالَ: اسْتَبَّ رَجُلَانِ عِنْدَ النَّبِیِّ ج، فَجَعَلَ أَحَدُهُمَا یَغْضَبُ وَیَحْمَرُّ وَجْهُهُ، وَتَنْتَفِخُ أَوْدَاجُهُ، فَنَظَرَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ ج فَقَالَ: «إِنِّی لَأَعْلَمُ کَلِمَةً لَوْ قَالَهَا لَذَهَبَ ذَا عَنْهُ: (أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ)». فَقَامَ إِلَى الرَّجُلِ رَجُلٌ مِمَّنْ سَمِعَ النَّبِیَّ ج فَقَالَ: هَل تَدْرِی مَا قَالَ رَسُولُ اللهِ ج آنِفًا؟ قَالَ: «إِنِّی لَأَعْلَمُ کَلِمَةً لَوْ قَالَهَا لَذَهَبَ ذَا عَنْهُ: (أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ)». فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: أَمَجْنُونًا تَرَانِی؟

رواه البخاری ومسلم^[11].

از سلیمان بن صُرَد س روایت است که می‌گوید: دو مرد نزد رسول الله ج همدیگر را دشنام می‌دادند. یکی از آنها عصبانی شده بود و چهره‌ی او سرخ گردیده و رگ‌های گردنش باد کرده بود. رسول الله ج به او نگاه کرده و فرمود: «من کلمه‌ای را می‌دانم که اگر آن را می‌گفت خشمش فرو می‌نشست: «أَعْوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ». یکی از افرادی که این سخن را از رسول الله ج شنید نزد آن مرد رفت و گفت: آیا از آنچه اندکی قبل رسول الله ج فرموده خبر داری؟ جواب داد: نه، آن مرد گفت: رسول الله ج فرمود: «من کلمه‌ای می‌دانم که اگر آن را می‌گفت خشمش فرو می‌نشست: «أَعْوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ». آن مرد به او گفت: آیا گمان می‌کنی من دیوانه هستم؟.

[امام نووی می‌گوید: این سخن (آیا گمان می‌کنی من دیوانه هستم) سخن کسی است که فهم و درک درستی در دین الهی ندارد و با انوار شریعت به تهذیب خویشتن نمی‌پردازد و گمان می‌برد استعاذه مخصوص جنون است و نمی‌داند که خشم و غضب از وسوسه‌های شیطان است. و احتمال می‌رود گوینده‌ی این سخن از منافقین بوده باشد یا از بادیه‌نشینان خشن و تندخو]. مصحح

3991-1646-(8) (ضعیف) وعن معاذِ بن جَبلٍ س قال: استَبَّ رجلانِ عندَ النبیِّ ج، فغَضِبَ أحدُهما غضباً شدیداً؛ حتى خُیِّلَ لی أنَّ أنفَه یَتَمزَّعُ مِن شِدَّةِ غضَبِه، فقال النبی ج: «إنِّی لأعلَمُ کلِمةً لو قالَها لذَهب عنه ما یَجِدُ مِنَ الغَضَبِ». فقال: ما هی یا رسولَ الله؟ قال: «یَقول: اللهم إنِّی أعوذُ بِکَ مِنَ الشیطانِ الرَّجیم». قال: فجعَلَ معاذُ یأمُرُه، فأبى ومَحِک^[12] وجعل یزدادُ غَضَباً.

رواه أبو داود والترمذی والنسائی^[13]؛ کلهم من روایة عبدالرحمن بن أبی لیلى عنه. وقال الترمذی: «هذا حدیث مرسل، عبدالرحمن بن أبی لیلى لم یسمع من معاذ بن جبل، مات معاذ فی خلافة عمر بن الخطاب، وقتل عمر بن الخطاب وعبدالرحمن بن أبی لیلى غلام ابن ست سنین». والذی قاله الترمذی واضح؛ فإن البخاری ذکر ما یدل على أن مولد عبدالرحمن بن أبی لیلى سنة سبع عشرة، وذکر غیر واحد أن معاذ بن جبل توفی فی طاعون عمواسٍ سنة ثمان عشرة، وقیل سنة سبع عشرة. وقد روى النسائی^[14] هذا الحدیث عن عبدالرحمن بن أبی لیلى عن أبیِّ بنِ کَعبٍ. وهذا متصل. والله أعلم.

3992-1647-(9) (ضعیف) وعن أبی وائل القاص قال: دخلنا على عروة بن محمد السعدی، فکلَّمه رجُلٌ، فأغضَبَهُ، فقامَ فتوضَّأَ، فقال: حدِّثنی أبی عن جدِّی عطیَّةَ س قال: قال رسولُ الله ج: «إنَّ الغضَب مِنَ الشیطانِ، وإنَّ الشیطانَ خُلِقَ مِنَ النارِ، وإنَّما تُطفَأُ النارُ بالماءِ، فإذا غَضِبَ أحدُکم فَلیَتَوَضَّأ».

رواه أبو داود^[15].

11 ـ (الترهیب من التهاجر والتشاحن والتدابر)

---

^([1]) سقطت من الطبعة السابقة (2/ 205- الضعیف) والمنیریة (3/ 278)، وأثبتُّها من «سنن أبی داوود» (4896- ط الدعاس)، وهی مثبة فی سائر الطبعات من «الترغیب» و «سنن أبی داود» أیضاً. [ش].

^([2]) الأصل: (غیلان)، وهو تصحیف قبیح، فإنه لیس فی الکتب الستة من اسمه (محمد بن غیلان) کما قال الحافظ الناجی، وابن عجلان حسن الحدیث، لکنه قد خالفه اللیث بن سعد وغیره فأرسلوه، ولذلک رجحه البخاری.

^([3]) قلت: فی إسناده (5/ 367) ابن حصبة أو أبو حصبة، وهو مجهول کما فی "التعجیل". وحسنه الثلاثة بشاهد صحیح من حدیث أبی هریرة فی "الصحیح"، ولکنه شاهد قاصر لو کانوا یعلمون.

^([4]) الأصل: "إن الدنیا خضرة حلوة، إن الله"، والتصحیح من "الترمذی". وهذه الفقرة من الحدیث، من قوله: "إن الدنیا حلوة... إلى قوله: عند استه"، لها شاهد، لذا صححتها.

^([5]) سقطت من الطبعة السابقة! [ش].

^([6]) کذا قال! وهو وإن کان یعنی أنه حسن لغیره، فلا یصح ذلک على إطلاقه لأن کثیراً من فقراته لا شاهد لها، ولذلک أوردتها هنا، مع استدراک ما سقط من الأصل منها، وهی المشار إلیها بالمعکوفات ()، وتقدم بعضها من المؤلف فی (6- البیوع /7)، مع بیان علته فی التعلیق علیه.

^([7]) فی "تفسیر (حم السجدة) (8/ 556- فتح)، ووصله الطبری (24/ 76) من طریق علی ابن أبی طلحة عن ابن عباس به أتم منه. وهذا سند ضعیف منقطع، علی هذا لم یر ابن عباس کما قال الحافظ فی "التقریب".

^([8]) کذا قال، ورده الذهبی بقوله (1/ 125): "قلت: بل واه؛ فإن عمر بن راشد الجاری قال فیه أبو حاتم: وجدت حدیثه کذباً". وهو مخرج فی "الضعیفة" (5478).

^([9]) سقطت من الأصل وکذا من مطبوعة (عمارة)، واستدرکتها من أبی داود (4777)، والترمذی (2022 و2495)، وابن ماجه (4186).

^([10]) هو ابن عبدالله المزنی. قاله الناجی. والحدیث قد خرجته فی "الضعیفة" (6664).

^([11]) قال الناجی: "إنما هذا لفظ مسلم، ولفظ البخاری أخصر منه. و (صرد) مصروف غیر معدول". قلت: هو عند البخاری فی "بدء الخلق"، وکذلک رواه أبو داود (4781). وقوله: (وتنتفخ أوداجه) إنما هو فی روایة أخرى لمسلم. وقد صححت منه بعض الأخطاء کانت فی الأصل.

^([12]) الأصل: (وضحک)، وکذا فی مطبوعة "عمارة"، وهو تصحیف عجیب لا وجه له ولا معنى، والتصویب من "أبی داود" (4780) والسیاق له. و (المحک): اللجاج.

^([13]) فی "السنن الکبرى" (6/ 104/ 10221) دون قوله: "فجعل معاذ..."، وهو لأبی داود فقط دون الآخرین، ومثلهم أحمد (5/ 240 و244) وابن أبی شیبة (5435 و9631)، تفرد به دون الآخرین (جریر بن عبدالحمید)، فهو شاذ.

^([14]) قلت: إسناده (10223) جید، لکن راویه (یزید بن زیاد) وهو ابن أبی الجعد، قد خالف فی إسناده الثقات المشار إلیه آنفاً، فهو شاذ الإسناد، ثم إن النسائی لم یسق لفظه. لکن المرفوع من الحدیث یشهد له حدیث سلیمان بن صرد رضی الله عنه، المذکور فی هذا الباب من "الصحیح" برقم (10)، وهو مخرج فی "الروض النضیر" تحت حدیث ابن مسعود بمعناه (635). ورغم إعلال المؤلف للحدیث بالانقطاع، حسنه المعلقون الثلاثة (3/ 445)! ولو أنهم قالوا: "حسن بشواهده" -کما هو دیدنهم- لوجدنا لهم بعض العذر. ولکنهم...

^([15]) قلت: فیه مجهولان کما ترى بیانه فی "الضعیفة" (582)، ومع ذلک قال الثلاثة أیضًا: "حسن،..."!