فصلی در بیان حساب روز قیامت و امور دیگر

فصلی در بیان حساب روز قیامت و امور دیگر

5163-3592- (1) (حسن صحیح) عَنْ أَبِی بَرْزَةَ س؛ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ یَوْمَ القِیَامَةِ حَتَّى یُسْأَلَ عَنْ أَربَعٍ: عَنْ عُمُرِهِ فِیمَا أَفْنَاهُ، وَعَنْ عِلْمِهِ مَاذَا عَمِلَ بِهِ^[1]؟ وَعَنْ مَالِهِ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَهُ وَفِیمَ أَنْفَقَهُ؟ وَعَنْ جِسْمِهِ فِیمَ أَبْلَاهُ؟».

رواه الترمذی وقال: «حدیث حسن صحیح». [مضى3- العلم/9].

از ابو برزه س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «بنده در روز قیامت قدمی بر نمی‌دارد مگر اینکه از چهار چیز از او پرسیده می‌شود: از عمرش که چگونه آن را گذرانده است؟ و از علمش که چگونه به آن عمل نموده؟ و از مالش که چگونه آن را به دست آورده و در چه راهی صرفش نموده؟ و از جسمش که آن را در کدامین راه فرسوده کرده است؟».

5164-3593- (2) (صحیح لغیره) وَعَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «لَن تَزُولَ قَدِمَا عَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّى یُسْأَلُ عَنْ أَرْبَعِ خِصَالٍ: عَنْ عُمُرُهِ فِیمَ أَفْنَاهُ؟ وَعَنْ شَبَابِهِ فِیمَ أَبْلَاهُ؟ وَعَنْ مَالِهِ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَهُ وَفِیمَ أَنْفَقَهُ؟ وَعَنْ عَلِمهِ مَاذَا عَمِلَ فِیهِ؟».

رواه البزار، والطبرانی بإسناد صحیح، واللفظ له. [مضى هناک].

از معاذ بن جبل س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «بنده در روز قیامت قدمی بر نمی‌دارد مگر اینکه از چهار چیز از او پرسیده می‌شود: از عمرش که چگونه آن را گذرانده است؟ و از جوانی‌اش که در چه راهی پیرش ساخته‌ است؟ و از مالش که از کدام راه به دست آورده و در کدام راه صرفش نموده؟ و از علمش که چگونه به آن عمل نموده است؟».

5165-3594- (3) (صحیح) وَعَن عَائِشَةَ ل؛ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «مَنْ نُوقِشَ الحِسَابَ عُذِّبَ». فَقُلتُ: أَلَیْسَ یَقُولُ الله: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أُوتِیَ کِتَٰبَهُۥ بِیَمِینِهِۦ٧ فَسَوۡفَ یُحَاسَبُ حِسَابٗا یَسِیرٗا٨ وَیَنقَلِبُ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦ مَسۡرُورٗا٩﴾؟ فَقَالَ: «إِنَّمَا ذَلِکِ العَرْضُ، وَلَیْسَ أَحَدٌ یُحاسَبُ یَوْمَ القِیَامَةِ إِلَّا هَلَکَ».

رواه البخاری ومسلم وأبو داود والترمذی.

از عایشه ل روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرکس مورد محاسبه واقع شود، گرفتار عذاب می‌شود». پس گفتم: مگر نه این است که خداوند می‌فرماید: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أُوتِیَ کِتَٰبَهُۥ بِیَمِینِهِۦ٧ فَسَوۡفَ یُحَاسَبُ حِسَابٗا یَسِیرٗا٨ وَیَنقَلِبُ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦ مَسۡرُورٗا٩﴾ [الانشقاق: 7-9] «پس اما کسی‌ که نامۀ (اعمالش) به دست راستش داده شود، بزودی به حسابی آسان، محاسبه می‌شود. و شاد و مسرور به سوی خانواده‌اش باز می‌گردد».

رسول الله ج فرمودند: «این آیه در مورد عرضه شدن اعمال نزد خداوند است؛ و کسی نیست که در روز قیامت محاسبه شود، مگر اینکه هلاک می‌گردد».

5166-3595- (4) (صحیح لغیره) وَعَنِ ابْنِ الزُّبَیْرِ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ نُوقِشَ الْحِسَابَ هَلَکَ».

رواه البزار، والطبرانی فی «الکبیر» بإسناد صحیح.

از ابن زبیر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرکس مورد محاسبه قرار گیرد هلاک می‌گردد».

5167-3596- (5) (صحیح لغیره) وَعَنْ عُتْبَةَ بْنِ عَبْدٍ س؛ أَنَّ رَسُولُ اللهِ ج قَالَ: «لَوْ أَنَّ رَجُلًا یُخِرُّ عَلَى وَجْهِهِ مِنْ یَوْمِ وُلِدَ إِلَى یَومِ یَمُوتُ هَرَمًا فِی مَرْضَاةِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ لَحَقَرَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ».

رواه الطبرانی، ورواته ثقات؛ إلا بقیة^[2].

از عتبة بن عبد س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «اگر مردی از روز ولادت تا روزی که در پیری می‌میرد جهت رضایت خداوند در سجده باشد، در روز قیامت این عمل را کوچک خواهد شمرد».

5168-3597- (6) (صحیح) وَعَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَمِیرَةَ - وَکَانَ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ ج، أَحسبه رفعه إلى النبی ج^[3]–  قَالَ: «لَوْ أَنَّ رَجُلًا خَرَّ عَلَى وَجْهِهِ مِنْ یَوْمِ وُلِدَ إِلَى یَوْمِ یَمُوتُ هَرَمًا فِی طَاعَةِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ لَحَقَرَهُ ذَلِکَ الیَوْمَ، وَلَوَدَّ أَنَّهُ رُدَّ إِلَى الُّدنیَا کَیمَا یَزْدَادَ مِنَ الْأَجْرِ وَالثَّوَابِ».

رواه أحمد، ورواته رواة «الصحیح».

از محمد بن ابی عمیره س - یکی از اصحاب رسول الله ج می‌باشد - روایت است که رسول الله ج فرمودند: «اگر مردی از روز ولادت تا روزی که در پیری می‌میرد جهت رضایت خداوند در سجده باشد، روز قیامت این عمل خویش را کوچک خواهد شمرد. و دوست دارد به دنیا باز گردانده شود تا اجر و ثواب بیشتری حاصل نماید».

5169-2096- (1) (موضوع) وَرُوِیَ عَن أَنَسِ بنِ مَالِکٍ عَن النَّبِیّ ج قَالَ: یُخْرَجُ لابْنِ آدَمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَلاثَةُ دَوَاوِینَ: دِیوَانٌ فِیهِ الْعَمَلُ الصَّالِحُ، وَدِیوَانٌ فِیهِ ذُنُوبُهُ، وَدِیوَانٌ فِیهِ النِّعَمُ مِنَ اللَهِ عَلَیْهِ، فَیَقُولُ اللَّهُ لأَصْغَرِ نِعْمَةٍ - أَحْسِبُهُ قَالَ: فِی دِیوَانِ النِّعَمِ - خُذِی ثَمَنَکِ مِنْ عمله الصالح. فَتَستَوعِبُ عَمَلَهُ الصَّالِحَ، ثُمَّ تَنَحَّى وَتَقُولُ: وَعِزَّتِکَ مَا اسْتَوْفَیْتُ، وَتَبْقَى الذُّنُوبُ وَالنِّعَمُ وَقَدْ ذَهَبَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ، فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَرْحَمَ عَبْدًا قَالَ: یَا عَبْدِی قَدْ ضَاعَفْتُ لَکَ حَسَنَاتِکَ، وَتَجَاوَزْتُ عَنْ سَیِّئَاتِکَ، - أَحْسِبُهُ قَالَ: وَوَهَبْتُ لک نِعَمی-».

رواه البزار^[4].

5170-2097- (2) (ضعیف) وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ ب؛ أَنَّ رَجُلًا مِنَ الْحَبَشَةِ أَتَى النَّبِیَّ ج فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! فُضِّلْتُمْ عَلَیْنَا بِالْأَلْوَانِ وَالنُّبُوَّةِ، أَفَرَأَیْتَ إِنْ آمَنْتُ بِمِثْلِ مَا آمَنْتَ بِهِ، وَعَمِلْتُ بِمِثْلَ مَا عَمِلْتَ بِهِ؛ إِنِّی لَکَائِنٌ مَعَکَ فِی الْجَنَّةِ؟ فَقَالَ النَّبِیُّ ج: «نَعَمْ»، ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ ج: «مَنْ قَالَ: (لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ)؛ کَانَ لَهُ بِهَا عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ، وَمَنْ قَالَ: (سُبْحَانَ اللَّهِ)؛ کُتِبَ لَهُ مِئَةُ أَلْفِ حَسَنَةٍ». فَقَالَ رَجُلٌ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! کَیْفَ نَهْلَکُ بَعْدَ هَذَا؟ فَقَالَ النَّبِیُّ ج: «وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ؛ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَجِیءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِعَمَلٍ لَوْ وُضِعَ عَلَى جَبَلٍ لَأَثْقَلَهُ، فَتَقُومُ النِّعْمَةُ مِنْ نِعَمِ اللَّهِ فَتَکَادُ تَسْتَنْفِذُ ذَلِکَ کُلَّهُ، لَوْلَا مَا یَتَفَضَّلُ اللَّهُ بِهِ مِنْ رَحْمَتِهِ، ثُمَّ نَزَلَتْ: ﴿هَلۡ أَتَىٰ عَلَى ٱلۡإِنسَٰنِ حِینٞ مِّنَ ٱلدَّهۡرِ لَمۡ یَکُن شَیۡ‍ٔٗا مَّذۡکُورًا﴾ إِلَى قَوْلِهِ: ﴿وَإِذَا رَأَیۡتَ ثَمَّ رَأَیۡتَ نَعِیمٗا وَمُلۡکٗا کَبِیرًا٢٠﴾». فَقَالَ الْحَبَشِیُّ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! وَهَلْ تَرَى عَیْنِی فِی الْجَنَّةِ مِثْلَ مَا تَرَى عَیْنُکَ؟ فَقَالَ النَّبِیُّ ج: «نَعَمْ». فَبَکَى الْحَبَشِیُّ حَتَّى فَاضَتْ نَفْسُهُ. قَالَ ابْنُ عُمَرَ: فَأَنَا رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ ج یُدلیهِ فِی حُفْرَتِهِ.

رواه الطبرانی من روایة أیوب بن عتبة^[5].

5171-2098- (3) (موضوع) وَرُوِیَ عَنْ وَاثِلَةَ بْنِ الْأَسْقَعِ س عَنْ رَسُولِ اللهِ ج قَالَ: «یَبْعَثُ اللهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَبْدًا لَا ذَنْبَ لَهُ، فَیَقُولُ اللهُ: أَیُّ الْأَمْرَیْنِ أَحَبُّ إِلَیْکَ: أَنْ أَجْزِیَکَ بِعَمَلِکَ، أَوْ بِنِعْمَتِی عِنْدَکَ؟ قَالَ: یَا رَبِّ! إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی لَمْ أَعْصِکَ! قَالَ: خُذُوا عَبْدِی بِنِعْمَةٍ مِنْ نِعَمِی، فَمَا تَبْقَى لَهُ حَسَنَةٌ إِلَّا اسْتَغْرَقَتهَا تِلْکَ النِّعْمَةُ، فَیَقُولُ: رَبِّ! بِنِعْمَتِکَ وَرَحْمَتِکَ، فَیَقُولُ: بِنِعْمَتِی وَرَحْمَتِی».

رواه الطبرانی^[6].

5172-2099- (4) (ضعیف جداً)^[7] وَعَنْ جَابِرٍ س قَالَ: خَرَجَ عَلَیْنَا رَسُولُ الله ج فَقَالَ: «خَرَجَ مِنْ عِنْدِی خَلِیلِی جِبْرِیلُ آنِفًا، فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ! وَالَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ؛ إِنَّ لِلَّهِ عَبْدًا مِنْ عِبَادِهِ عَبَدَاللَّهَ خَمْسَ مِئَةِ سَنَةٍ عَلَى رَأْسِ جَبَلٍ فِی الْبَحْرِ؛ عَرْضُهُ وَطُولُهُ ثَلَاثُونَ ذِرَاعًا فِی ثَلَاثِینَ ذِرَاعًا، وَالْبَحْرُ مُحِیطٌ بِهِ أَرْبَعَةُ آلَافِ فَرْسَخٍ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ، وَأَخْرَجَ لَهُ عَیْنًا عَذْبَةً بِعَرْضِ الْإصْبَعِ، تَفیضُ بِمَاءٍ عَذْبٍ، فَیَسْتَنْقِعُ فِی أَسْفَلِ الْجَبَلِ، وَشَجَرَةُ رُمَّانٍ تُخْرِجُ لَهُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ رُمَّانَةً، یَتَعَبَّدُ یَوْمَهُ، فَإِذَا أَمْسَى نَزَلَ فَأَصَابَ مِنَ الْوضُوءِ، وَأَخَذَ تِلْکَ الرُّمَّانَةَ فَأَکَلَهَا، ثُمَّ قَامَ لِصَلَاتِهِ، فَسَأَلَ رَبَّهُ عِنْدَ وَقْتِ الْأَجَلِ أَنْ یَقْبِضَهُ سَاجِدًا، وَأَنْ لَا یَجْعَلَ لِلْأَرْضِ وَلَا لِشَیْءٍ یُفْسِدُهُ عَلَیْهِ سَبِیلًا؛ حَتَّى یَبعَثَهُ الله وَهُوَ سَاجِدٌ. - قَالَ: - فَفَعَلَ، فَنَحْنُ نَمُرُّ عَلَیْهِ إِذَا هَبَطْنَا وَإِذَا عَرَجْنَا، فَنَجِدُ لَهُ فِی الْعِلْمِ أَنَّهُ یُبْعَثُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، فَیُوقَفُ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ، فَیَقُولُ لَهُ الرَّبُّ: أَدْخِلُوا عَبْدِی الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِی، فَیَقُولُ: رَبِّ! بَلْ بِعَمَلِی. فَیَقُولُ: أَدْخِلُوا عَبْدِی الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِی، فَیَقُولُ: رَبِّ! بَلْ بِعَمَلِی، فَیَقُولُ الله: قَایِسُوا عَبْدِی بِنِعْمَتِی عَلَیْهِ وَبِعَمَلِهِ، فَتُوجَدُ نِعْمَةُ الْبَصَرِ قَدْ أَحَاطَتْ بِعِبَادَةِ خَمْسِ مِئَةِ سَنَةٍ، وَبَقِیَتْ نِعْمَةُ الْجَسَدِ فَضْلًا عَلَیْهِ، فَیَقُولُ: أَدْخِلُوا عَبْدِی النَّارَ، قَالَ: فَیُجَرُّ إِلَى النَّارِ، فَیُنَادِی: رَبِّ! بِرَحْمَتِکَ أَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ! فَیَقُولُ: رُدوهُ، فَیُوقَفُ بَیْنَ یَدَیْهِ، فَیَقُولُ: یَا عَبْدِی! مَنْ خَلَقَکَ وَلَمْ تَکُ شَیْئًا؟ فَیَقُولُ: أَنْتَ یَا رَبِّ! فَیَقُولُ: مَنْ قَوَّاکَ لِعِبَادَةِ خَمْسِ مِئَةِ َسَنَةٍ؟ فَیَقُولُ: أَنْتَ یَا رَبِّ! فَیَقُولُ: مَنْ أَنْزَلَکَ فِی جَبَلٍ وَسَطَ اللُّجَّةِ، وَأَخْرَجَ لَکَ الْمَاءَ الْعَذْبَ مِنَ الْمَاءِ الْمَالِحِ، وَأَخْرَجَ لَکَ کُلَّ لَیْلَةٍ رُمَّانَةً، وَإِنَّمَا تَخْرُجُ مَرَّةً فِی السَّنَةِ، وَسَأَلْتَهُ أَنْ یُقْبِضَکَ سَاجِدًا فَفَعَل؟ فَیَقُولُ: أَنْتَ یَا رَبِّ! قَالَ: فَذَلِکَ بِرَحْمَتِی، وَبِرَحْمَتِی أُدْخِلُکَ الْجَنَّةَ، أَدْخِلُوا عَبْدِیَ الْجَنَّةَ، فَنِعْمَ الْعَبْدُ کُنْتَ یَا عَبْدِی! فَأدْخَلُهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ. قَالَ جِبْرِیلُ: إِنَّمَا الْأَشْیَاءُ بِرَحْمَةِ اللَّهِ یَا مُحَمَّدُ!».

رواه الحاکم عن سلیمـان بن هرم عن محمد بن المنکدر عن جابر وقال: «صحیح الإسناد»^[8].

5173-3598- (7) (صحیح) وَ

عَنْ عَائِشَةَ ل زوج النَّبِیِّ ج؛ أَنَّهَا کَانَت تَقُولُ: قَالَ رَسُولُ الله ج: «سَدِّدُوا وَقَارِبُوا وَأَبْشِرُوا، فَإِنَّهُ لن یُدْخِلَ أَحَدًا الجَنَّةَ عَمَلُهُ». قَالُوا: وَلاَ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: «وَلا أَنَا، إِلَّا أَنْ یَتَغَمَّدَنِی اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ».

رواه البخاری ومسلم وغیرهما.

از عایشه ل همسر رسول الله ج روایت است که رسول الله ج فرمودند: «راه اعتدال و میانه‌روی در پیش گرفته و در پی حق و صواب باشید؛ و مژده دهید، هیچکس اعمالش او را وارد بهشت نمی‌کند». عرض کردند: حتی شما ای رسول الله ج؟! فرمودند: «حتی من، مگر اینکه خداوند با رحمتش مرا در بر بگیرد».

5174-3599- (8) (صحیح لغیره) وَعَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ أَحَدٌ إِلَّا بِرَحْمَةِ اللَّهِ». قالوا: وَلَا أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: «وَلَا أَنَا؛ إِلَّا أَنْ یَتَغَمَّدَنِیَ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ». وَقَالَ بِیَدِهِ فَوْقَ رَأْسِهِ.

رواه أحمد بإسناد حسن^[9].

از ابوسعید خدری س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هیچکس وارد بهشت نمی‌شود مگر به رحمت خداوند». گفتند: حتی شما ای رسول الله ج؟! فرمود: «حتی من، مگر اینکه خداوند با رحمتش مرا در بر گیرد». و با دستش به بالای سر اشاره کردند.

0-3600- (9) (صحیح لغیره) ورواه البزار والطبرانی من حدیث أبی موسى.

0-3601- (10) (صحیح لغیره) والطبرانی أیضاً من حدیث أسامة بن شریک.

0-3602- (11) (صحیح لغیره) والبزار أیضاً من حدیث شریک بن طارق بإسناد جید^[10].

5175-3603- (12) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س؛ أَنَّ رَسُولَ اللهِ ج قَالَ: «لَتُؤَدُّنَّ الْحُقُوقَ إِلَى أَهْلِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ، حَتَّى یُقَادَ لِلشَّاةِ الْجَلْحَاءِ، مِنَ الشَّاةِ الْقَرْنَاءِ».

رواه مسلم والترمذی.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «یقینا در روز قیامت حقوق را به صاحبانش خواهید پرداخت حتی قصاص گوسفند بی‌شاخ از گوسفند شاخ‌دار گرفته می‌شود».

(صحیح) ورواه أحمد، ولفظه: أَنَّ رَسُولَ الله ج قَالَ: «یُقْتَصُّ للْخَلْقِ بَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ، حَتَّى لِلْجَمَّاءِ^[11] مِنَ الْقَرْنَاءِ، وَحَتَّى لِلذَّرَّةِ مِنَ الذَّرَّةِ».

ورواته رواه «الصحیح».

(الجلحاء): گوسفندی که شاخ ندارد.

و در روایت احمد آمده که رسول الله ج فرمودند: «در روز قیامت از برخی مخلوقات قصاص برخی دیگر از آنان گرفته می‌شود، حتی قصاص حیوان بی‌شاخ از حیوان شاخ‌دار و مورچه از مورچه گرفته می‌شود».

5176-3604- (13) (صحیح لغیره) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «لَیَخْتَصِمَنَّ کُلُّ شَیْءٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، حَتَّى الشَّاتَانِ فِیمَا انْتَطَحَتَا».

رواه أحمد بإسناد حسن.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «در روز قیامت همه چیز با هم سر جنگ دارند حتی دو گوسفندی که با هم شاخ به شاخ شده‌اند».

0-3605- (14) (صحیح لغیره) ورواه أحمد أیضاً وأبو یعلى من حدیث أبی سعید.

5177-3606- (15) (صحیح) وَعَنْ عَائِشَةَ ل: أَنَّ رَجُلًا مِن أصحابِ رَسُولِ الله ج جَلَسَ بَیْنَ یَدَیِه، النَّبِیِّ فَقَالَ: [یَا] رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّ لِی مَمْلُوکِینَ یُکَذِّبُونَنِی وَیَخُونُونَنِی وَیَعْصُونَنِی، وَأَضْرِبُهُمْ وَأَشْتُمُهُمْ فَکَیْفَ أَنَا مِنْهُمْ؟ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ الله ج: «یُحْسَبُ مَا خَانُوکَ وَعَصَوْکَ وَکَذَّبُوکَ وَعِقَابُکَ إِیَّاهُمْ، فَإِنْ کَانَ عِقَابُکَ إِیَّاهُمْ دونَ ذُنُوبِهِمْ؛ کَانَ فَضْلًا لَکَ [علیهم]، وَإِنْ کَانَ عِقَابُکَ إِیَّاهُمْ بِقَدرِ ذُنُوبِهِمْ؛ کَانَ کَفَافًا لَا لَکَ وَلَا عَلَیْکَ، وَإِنْ کَانَ عِقَابُکَ إِیَّاهُمْ فَوْقَ ذُنُوبِهِمْ؛ اقْتُصَّ لَهُمْ مِنْکَ الفَضْلُ الَّذی بَقِیَ قِبَلَکَ». فَجَعَلَ الرَّجُلُ یَبْکِی بَینَ یَدَی رَسُولِ الله وَیَهْتِفُ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَا لَکَ؟ مَا تَقْرَأُ^[12] کِتَابَ اللَّهِ: ﴿وَنَضَعُ ٱلۡمَوَٰزِینَ ٱلۡقِسۡطَ لِیَوۡمِ ٱلۡقِیَٰمَةِ فَلَا تُظۡلَمُ نَفۡسٞ شَیۡ‍ٔٗاۖ وَإِن کَانَ مِثۡقَالَ حَبَّةٖ مِّنۡ خَرۡدَلٍ أَتَیۡنَا بِهَاۗ وَکَفَىٰ بِنَا حَٰسِبِینَ﴾؟». فَقَالَ الرَّجُلُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا أَجِدُ شَیْئًا خَیْرًا مِنْ فِرَاقِ هؤلاء - یعنی عبیدَهُ - [إنی] أُشْهِدُکَ أَنَّهُمْ کُلُّهُمْ أَحْرَارٌ.

رواه أحمد والترمذی، وقال الترمذی: «حدیث غریب لا نعرفه إلا من حدیث عبدالرحمن بن غزوان، وقد روى أحمد بن حنبل هذا الحدیث عن عبدالرحمن بن غزوان» انتهى. (قال الحافظ): «وإسناد أحمد والترمذی متصلان، ورواتهما ثقات؛ عبدالرحمن هذا یکنى أبا نوح؛ ثقة احتج به البخاری، وبقیة رجال أحمد ثقات احتج بـهم البخاری ومسلم». [مضى20- القضاء/10].

عایشه ل روایت می‌کند که مردی از اصحاب رسول الله ج جلوی ایشان نشست و عرض کرد: ای رسول الله ج، من غلامان و بردگان زیادی دارم که به من دروغ گفته و خیانت کرده و از من نافرمانی می‌کنند و من در عوض به‌ آنان ناسزا گفته و تنبیه‌شان می‌کنم. وضعیت من نسبت به آنها [نزد خداوند] چگونه خواهد بود؟ رسول الله ج فرمودند: «خیانت و نافرمانی و دروغ آنان با سزایی که تو دادی محاسبه می‌شود. اگر سزا و تنبیه تو کمتر از گناهان آنها باشد، تو از آنان طلبکار خواهی بود و اگر سزای تو به قدر گناهان آنان باشد، نسبت به هم بی‌حساب بوده و نه به نفع تو و نه به ضرر توست؛ و اگر تنبیه تو بیش از گناهان آنها باشد، عوض آن از تو گرفته می‌شود، [آنان از تو طلبکار خواهند شد]». آن شخص به گوشه‌ای رفت و شروع به گریه کرده و فریاد می‌کشید، رسول الله ج فرمود: «آیا کلام الهی را نخوانده‌ای آنجا که می‌فرماید: ﴿وَنَضَعُ ٱلۡمَوَٰزِینَ ٱلۡقِسۡطَ لِیَوۡمِ ٱلۡقِیَٰمَةِ فَلَا تُظۡلَمُ نَفۡسٞ شَیۡ‍ٔٗاۖ وَإِن کَانَ مِثۡقَالَ حَبَّةٖ مِّنۡ خَرۡدَلٍ أَتَیۡنَا بِهَاۗ وَکَفَىٰ بِنَا حَٰسِبِینَ٤٧﴾ [الأنبیاء: 47] «و (ما) در روز قیامت ترازوهای عدل را می‌نهیم، پس به هیچکس، هیچ ستمی نمی‌شود و اگر (عملی) به مقدار سنگینی یک دانۀ خردل باشد، آن را (به حساب) می‌آوریم و حساب‌رسی ما کافی است». آن مرد گفت: ای رسول الله ج، به خدا قسم هیچ راهی بهتر از جدا شدن خود از آنان نمی‌بینم، من شما را گواه می‌گیرم که همه‌ی آنها آزاد هستند.

5178-2100- (5) (ضعیف) وَعَنْ أُمِّ سَلَمَةَ ل قَالَتْ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ج فِی بَیْتِی، وَکَانَ بِیَدِهِ سِوَاکٌ، فَدَعَا وَصِیفَةً لَهُ أَوْ لَهَا، [فأبطأت] حَتَّى اسْتَبانَ الْغَضَبُ فِی وَجْهِهِ، فَخَرَجَتْ أُمُّ سَلَمَةَ إِلَى الْحُجُرَاتِ، فَوَجَدَتِ الْوَصِیفَةَ وَهِیَ تَلْعَبُ بِبَهِیمَةٍ، فَقَالَتْ: أَلَا أَرَاکِ تَلْعَبِینَ بِهَذِهِ الْبَهِیمَةِ وَرَسُولُ اللَّهِ ج یَدْعُوکِ؟ فَقَالَتْ: لَا وَالَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ مَا سَمِعْتُکَ. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «لَوْلَا خَشْیَةُ الْقَوَدِ لَأَوْجَعْتُکِ بِهَذَا السِّوَاکِ».

رواه أبو یعلى بأسانید أحدها جید. [مضى20- القضاء/10].

5179-3607- (16) (حسن صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ ضَرَبَ مَملوکَهُ سَوْطًا ظُلْمًا اقْتُصَّ مِنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ».

رواه البزار؛ والطبرانی بإسناد حسن. [مضى هناک].

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرکس از روی ظلم و ستم خدمتگزارش را با شلاق بزند، [در روز قیامت] از او قصاص گرفته خواهد شد».

5180-3608- (17) (حسن لغیره) وَعَن عبدالله بنِ أنیسٍ س؛ أَنَّهُ سَمِعَ النَّبِیَّ ج یَقُولُ: «یَحْشُرُ الله الْعِبَادَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ - أَوْ قَالَ: النَّاسَ - عُرَاةً غُرْلًا بُهْمًا». قَالَ: قُلْنَا: وَمَا (بُهْمًا)؟ قَالَ: «لَیْسَ مَعَهُمْ شَیْءٌ، ثُمَّ یُنَادِیهِمْ بِصَوْتٍ یَسْمَعُهُ مَنْ بَعُدَ کَمَا یَسْمَعُهُ مَنْ قَرُبَ: أَنَا الدَّیَّانُ، أَنَا الْمَلِکُ، لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ النَّارِ أَنْ یَدْخُلَ النَّارَ وَلَهُ عِنْدَ أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَقٌّ؛ حَتَّى أَقُصَّهُ مِنْهُ، وَلَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ وَلِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ النَّارِ عِنْدَهُ حَقٌّ حَتَّى أَقُصَّهُ مِنْهُ، حَتَّى اللَّطْمَةَ». قَالَ: قُلْنَا: کَیْفَ، وَإِنَّما نَأْتِی عُرَاةً غُرْلًا بُهْمًا؟! قَالَ: «الْحَسَنَاتُ وَالسَّیِّئَاتُ».

رواه أحمد بإسناد حسن.

از عبدالله بن انیس س روایت است که وی از رسول الله ج شنیده که فرمودند: «الله متعال  در روز قیامت بندگان را در حالی محشور می‌گرداند که لخت و ختنه نشده و بُهم هستند». گفتند: بُهم چیست؟ فرمود: «چیزی همراه ندارند. سپس آنها را ندایی می‌دهد و کسی که دور است همانند کسی که نزدیک است آن را می‌شنود: من قاضی و حاکم هستم و شایسته نیست دوزخی وارد دوزخ شود درحالی‌که حقی از وی نزد فردی از بهشتیان باشد تا اینکه حقش را از او بگیرم. و شایسته نیست فردی بهشتی وارد بهشت گردد درحالی‌که حقی از وی نزد فردی از دوزخیان باشد تا اینکه حقش را از او بگیرم، اگر چه یک سیلی باشد». گفتیم: چگونه (قصاص گرفته می‌شود) درحالی‌که ما لخت و ختنه نشده و بی چیز حاضر می‌گردیم؟ فرمود: «با نیکی‌ها و بدی‌هایی که همراه دارید».

5181-2101- (6) (ضعیف) وَعَنْ أَبِی أُمَامَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «یَجِیءُ الظَّالِمُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ؛ حَتَّى إِذَا کَانَ عَلَى جِسْرِ جَهَنَّمَ بَیْنَ الظُّلْمَةِ وَالْوَعْرَةِ؛ لَقِیَهُ الْمَظْلُومُ فَعَرَّفَهُ، وَعَرَّفَ مَا ظَلَمَهُ بِهِ، فَمَا یَبْرَحُ الَّذِینَ ظُلِمُوا حَتَّی یُقَصُّونَ^[13] مِنَ الَّذِینَ ظَلَمُوا؛ حَتَّى یَنْزَعُوا مَا فِی أَیْدِیهُمْ مِنَ الْحَسَنَاتِ، فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ حَسَنَاتٌ؛ رُدَّ عَلَیْهِمْ مِنْ سَیِّئَاتِهِمْ، حَتَّى یُورَدَ^[14] الدَّرَکَ الْأَسْفَلَ مِنَ النَّارِ».

رواه الطبرانی فی «الأوسط»، ورواته مختلف فی توثیقهم^[15].

(صحیح) وتقدم فی «الغیبة» [23- الأدب/19] حدیث عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س؛ عَنْ رَسُولِ اللهِ ج قَالَ: «الْمُفْلِسَ مِنْ أُمَّتِی یَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِصَلَاةٍ وَصِیَامٍ وَزَکَاةٍ، وَیَأْتِی قَدْ شَتَمَ هَذَا، وَقَذَفَ هَذَا، وَأَکَلَ مَالَ هَذَا، وَسَفَکَ دَمَ هَذَا، وَضَرَبَ هَذَا، فَیُعْطَى هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، وَهَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، فَإِنْ فَنِیَتْ حَسَنَاتُهُ قَبْلَ أَنْ یَقْضِیَ مَا عَلَیْهِ؛ أُخِذَ مِنْ خَطَایَاهُمْ فَطُرِحَتْ عَلَیْهِ، ثُمَّ طُرِحَ فِی النَّارِ».

رواه مسلم وغیره.

ابوهریره س روایت می‌کند که رسول الله ج فرمودند: «مفلس در میان امت من کسی است که در روز قیامت با نماز و روزه و زکات می‌آید درحالی‌که این را دشنام داده و آن را به زنا متهم کرده، مال این را خورده، خون این را ریخته و این را زده است؛ به این از نیکی‌ها و حسناتش داده می‌شود و به این یکی هم از نیکی‌ها و حسناتش داده می‌شود. اگر نیکی‌هایش قبل از تمام شدن حقوقی که بر گردن اوست، تمام شود از گناهانِ طلبکاران بر دوش او گذاشته می‌شود، سپس در آتش انداخته می‌شود».

5182-2102- (7) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنْ زَاذَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى عَبْدِاللهِ بْنِ مَسْعُودٍ وَقَدْ سَبَقَ إِلَى مَجْلِسِهِ أَصْحَابُ الْخَزِّ وَالدِّیبَاجِ، فَقُلْتُ: أَدْنَیْتَ النَّاسَ وَأَقْصَیْتَنِی! فَقَالَ لِی: ادْنُ. فَأَدْنَانِی حَتَّى أَقْعَدَنِی عَلَى بِسَاطِهِ، ثُمَّ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ ج یَقُولُ: «إِنَّهُ یَکُونُ لِلْوَالِدَیْنِ عَلَى وَلَدِهِمَا دَیْنٌ؛ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَتَعَلَّقَانِ بِهِ؛ فَیَقُولُ: أَنَا وَلَدُکُمَا، فَیَوَدَّانِ أَوْ یَتَمَنَّیَانِ لَوْ کَانَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ».

رواه الطبرانی.

5183-2103- (8) (ضعیف) وَعَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ س قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ ج جَالِسٌ إِذْ رَأَیْنَاهُ ضَحِکَ حَتَّى بَدَتْ ثَنَایَاهُ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: مَا أَضْحَکَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ! بِأَبِی أَنْتَ وَأُمِّی؟ قَالَ: «رَجُلَانِ مِنْ أُمَّتِی جَثَیَا بَیْنَ یَدَیْ رَبِّ الْعِزَّةِ، فَقَالَ أَحَدُهُمَا: یَا رَبِّ! خُذْ لِی مَظْلَمَتِی مِنْ أَخِی، فَقَالَ اللَّهُ: کَیْفَ تَصْنَعُ بِأَخِیکِ وَلَمْ یَبْقَ مِنْ حَسَنَاتِهِ شَیْءٌ؟ قَالَ: یَا رَبِّ! فَلْیَحْمِلْ مِنْ أَوْزَارِی». وَفَاضَتْ عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ ج بِالْبُکَاءِ ثُمَّ قَالَ: «إِنَّ ذَلکَ لَیَوْمٌ عَظِیمٌ، یَحْتَاجُ النَّاسُ أَنْ یُحْمَلَ عَنْهُمْ مِنْ أَوْزَارِهِمْ» فذکر الحدیث.

رواه الحاکم وقال: «صحیح الإسناد». وتقدم بتمامه فی «العفو» [21- الحدود/12].

5184-3609- (18) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالُوا: یَا رَسُولَ اللهِ! هَلْ نَرَى رَبَّنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ؟ فَقَالَ: «هَلْ تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ الشَّمْسِ فِی الظَّهِیرَةِ لَیْسَتْ فِی سَحَابَةٍ؟». قَالُوا: لَا. قَالَ: «فَهَلْ تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ لَیْسَ فِی سَحَابَةٍ؟». قَالُوا: لَا. قَالَ: «فَوَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! لَا تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ رَبِّکُمْ إِلَّا کَمَا تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ أَحَدِهِمَا، فَیَلْقَى الْعَبْدَ رَبِّه فَیَقُولُ: أَیْ (فُلُ)! أَلَمْ أُکْرِمْکَ وَأُسَوِّدْکَ وَأُزَوِّجْکَ وَأُسَخِّرْ لَکَ الْخَیْلَ وَالْإِبِلَ، وَأَذَرْکَ تَرْأَسُ وَتَرْبَعُ؟ فَیَقُولُ: بَلَى یَا رَبِّ، فَیَقُولُ: أَظَنَنْتَ أَنَّکَ مُلَاقِیَّ؟ فَیَقُولُ: لَا. فَیَقُولُ: فَإِنِّی أَنْسَاکَ کَمَا نَسِیتَنِی. ثُمَّ یَلْقَى الثَّانِیَ فَیَقُولُ: أَیْ (فُلُ) أَلَمْ أُکْرِمْکَ وَأُسَوِّدْکَ وَأُزَوِّجْکَ وَأُسَخِّرْ لَکَ الْخَیْلَ وَالْإِبِلَ، وَأَذَرْکَ تَرْأَسُ وَتَرْبَعُ؟ فَیَقُولُ: بَلَى یَا رَبِّ! فَیَقُولُ: أَظَنَنْتَ أَنَّکَ مُلَاقِیَّ؟ فَیَقُولُ: لَا. فَیَقُولُ: فَإِنِّی أَنْسَاکَ کَمَا نَسِیتَنِی. ثُمَّ یَلْقَى الثَّالِثَ فَیَقُولُ لَهُ مثل ذلک، فَیَقُولُ: یَا رَبِّ! آمَنْتُ بِکَ وَبِکِتَابِکَ وَبِرُسُلِکَ، وَصَلَّیْتُ، وَصُمْتُ، وَتَصَدَّقْتُ، وَیُثْنِی بِخَیْرٍ مَا اسْتَطَاعَ. فَیَقُولُ: هَهُنَا إِذًا. ثُمَّ یَقُولُ: الْآنَ نَبْعَثُ شَاهِدَنَا^[16] عَلَیْکَ. فَیَتَفَکَّرُ فِی نَفْسِهِ: مَنْ ذَا الَّذِی یَشْهَدُ عَلَیَّ؟ فَیُخْتَمُ عَلَى فِیهِ، وَیُقَالُ لِفَخِذِهِ [وَلَحْمِهِ، وَعِظَامِهِ]: انْطِقِی، فَیَتَنْطِقُ فَخِذُهُ وَلَحْمُهُ وَعِظَامُهُ بِعَمَلِهِ. وَذَلِکَ لِیُعْذِرَ مِنْ نَفْسِهِ، وَذَلِکَ الْمُنَافِقُ، وَذَلِکَ الَّذِی یَسْخَطُ اللهُ عَلَیْهِ».

رواه مسلم.

(ترأس) بمثناة فوق ثم راء ساکنة ثم همزة مفتوحة؛ یعنی: رنیس شوی. (وتَربَع) بموحدة بعد الراء مفتوحة: یعنی چیزی را بگیری که رئیس لشکر برای خود می‌گیرد که یک چهارم غنایم است. و به آن «المرباع» گفته می‌شود.

از ابوهریره س روایت است که اصحاب از رسول الله ج سؤال کردند: آیا پروردگارمان را در روز قیامت می‌بینیم؟ رسول الله ج فرمودند: «آیا برای دیدن خورشید در نیمروز که پشت ابری قرار نگرفته با مشکل مواجه می‌شوید؟». عرض کردند: خیر. فرمود: «آیا برای دیدن ماه شب چهارده که پشت ابری قرار نگرفته باشد اذیت می‌شوید؟». عرض کردند: خیر. فرمود: «قسم به ذاتی که جانم در دست اوست در دیدن پروردگارتان نیز مانند رؤیت ماه و خورشید مشکلی نخواهید داشت. خداوند با بنده‌اش ملاقات می‌کند و می‌فرماید: ای فلانی! آیا تو را اکرام نکردم؟ تو را آقا و رئیس قومت قرار ندادم؟ آیا به تو همسر ندادم؟ و اسب و شتر برایت مسخر ننمودم؟ و آیا تو را نگذاشتم که ریاست کنی و یک چهارم مال غنیمت را سهم خود سازی؟ و بنده در جواب می‌گوید: بله، پروردگارا؛ خداوند متعال می‌فرماید: آیا گمان ملاقات با من را نداشتی؟ می‌گوید: خیر. خداوند متعال می‌فرماید: من تو را فراموش می‌کنم همانطور که تو مرا فراموش کردی. سپس بنده دوم را ملاقات می‌کند و می‌فرماید: ای فلانی،  آیا تو را اکرام و نوازش نکردم؟ و تو را آقای قومت قرار ندادم؟ و به تو همسر ندادم؟ و اسب و شتر را برای تو مسخر ننمودم؟ و نگذاشتم ریاست کنی و یک چهارم مال غنیمت را سهم خود سازی؟ بنده در جواب می‌گوید: بله، پروردگارا؛ خداوند متعال می‌فرماید: آیا گمان ملاقات من را نداشتی؟ بنده می‌گوید: خیر. خداوند متعال می‌فرماید: من امروز تو را فراموش می‌کنم همچنان که تو مرا فراموش کردی. سپس شخص سوم را ملاقات می‌کند و به او همچون دو شخص قبلی می‌گوید؛ و او در جواب می‌گوید: پروردگارا! به تو و به کتابت و پیامبرانت ایمان آوردم و نماز و روزه بجای آوردم و در راه تو صدقه دادم؛ و در حد توان بهترین ستایش‌ها را برای خداوند بیان می‌کند. پس خداوند می‌فرماید: سر جایت بایست، سپس می‌گوید: حالا ما شاهدمان بر تو را می‌فرستیم و آن شخص با خود فکر می‌کند: چه کسی علیه او گواهی می‌دهد؟ پس بر دهان او مهر سکوت زده می‌شود و به ران و گوشت بدن و استخوان‌هایش گفته می‌شود: صحبت کنید؛ پس ران و گوشت و استخوان‌هایش به صحبت در می‌آیند و عملکرد او را تشریح می‌کنند و این کار به خاطر این است که خداوند عذر او را از جانب نفس و بدن خودش پاسخ داده و برطرف کند و این شخص منافق است و آن کسی است که خداوند بر او خشم می‌گیرد».

5185-3610- (19) (صحیح) وَعَنهُ أَیضاً: أَنَّ النَّاسَ قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! هَلْ نَرَى رَبَّنَا یَوْمَ القِیَامَةِ؟ قَالَ: «هَلْ تُمَارُونَ فِی القَمَرِ لَیْلَةَ البَدْرَ لَیْسَ دُونَهُ سَحَابٌ». قَالُوا: لاَ یَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ: «هَلْ تُمَارُونَ فِی الشَّمْسِ لَیْسَ دُونَهَا سَحَابٌ». قَالُوا: لاَ. قَالَ: «فَإِنَّکُمْ تَرَوْنَهُ کَذَلِکَ. یُحْشَرُ النَّاسُ یَوْمَ القِیَامَةِ، فَیَقُولُ: مَنْ کَانَ یَعْبُدُ شَیْئًا فَلْیَتَّبِعْ، فَمِنْهُمْ مَنْ یَتَّبِعُ الشَّمْسَ وَمِنْهُمْ مَنْ یَتَّبِعُ القَمَرَ، وَمِنْهُمْ مَنْ یَتَّبِعُ الطَّوَاغِیتَ، وَتَبْقَى هَذِهِ الأُمَّةُ فِیهَا مُنَافِقُوهَا، فَیَأْتِیهِمُ اللَّهُ فَیَقُولُ: أَنَا رَبُّکُمْ، فَیَقُولُونَ: هَذَا مَکَانُنَا حَتَّى یَأْتِیَنَا رَبُّنَا، فَإِذَا جَاءَ رَبُّنَا عَرَفْنَاهُ، فَیَأْتِیهِمُ اللَّهُ فَیَقُولُ: أَنَا رَبُّکُمْ. فَیَقُولُونَ: أَنْتَ رَبُّنَا، فَیَدْعُوهُمْ. وَیُضْرَبُ الصِّرَاطُ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ جَهَنَّمَ، فَأَکُونُ أَوَّلَ مَنْ یَجُوزُ مِنَ الرُّسُلِ بِأُمَّتِهِ، وَلاَ یَتَکَلَّمُ یَوْمَئِذٍ أَحَدٌ إِلَّا الرُّسُلُ، وَکَلاَمُ الرُّسُلِ یَوْمَئِذٍ: اللَّهُمَّ سَلِّمْ سَلِّمْ، وَفِی جَهَنَّمَ کَلاَلِیبُ مِثْلُ شَوْکِ السَّعْدَانِ، هَلْ رَأَیْتُمْ شَوْکَ السَّعْدَانِ؟». قَالُوا: نَعَمْ. قَالَ: «فَإِنَّهَا مِثْلُ شَوْکِ السَّعْدَانِ غَیْرَ أَنَّهُ لاَ یَعْلَمُ قَدْرَ عِظَمِهَا إِلَّا اللَّهُ، تَخْطَفُ النَّاسَ بِأَعْمَالِهِمْ، فَمِنْهُمْ مَنْ یُوبَقُ بِعَمَلِهِ^[17]، وَمِنْهُمْ مَنْ یُخَرْدَلُ^[18] ثُمَّ یَنْجُو، حَتَّى إِذَا أَرَادَ اللَّهُ رَحْمَةَ مَنْ أَرَادَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ؛ أَمَرَ اللَّهُ المَلاَئِکَةَ أَنْ یُخْرِجُوا مَنْ کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ، فَیُخْرِجُونَهُمْ، [وَیَعْرِفُونَهُمْ] بِآثَارِ السُّجُودِ، وَحَرَّمَ اللَّهُ عَلَى النَّارِ أَنْ تَأْکُلَ أَثَرَ السُّجُودِ، فَیَخْرُجُونَ مِنَ النَّارِ، [فَکُلُّ ابْنِ آدَمَ تَأْکُلُهُ النَّارُ إِلَّا أَثَرَ السُّجُودِ، فَیَخْرُجُونَ مِنَ النَّارِ] وَقَدْ امْتُحِشُوا، فَیُصَبُّ عَلَیْهِمْ مَاءُ الحَیَاةِ، فَیَنْبُتُونَ کَمَا تَنْبُتُ الحِبَّةُ فِی حَمِیلِ السَّیْلِ. ثُمَّ یَفْرُغُ اللَّهُ مِنَ القَضَاءِ بَیْنَ العِبَادِ، وَیَبْقَى رَجُلٌ بَیْنَ الجَنَّةِ وَالنَّارِ، - وَهُوَ آخِرُ أَهْلِ النَّارِ دُخُولًا الجَنَّةَ - مُقْبِلٌ بِوَجْهِهِ قِبَلَ النَّارِ فَیَقُولُ: یَا رَبِّ! اصْرِفْ وَجْهِی عَنِ النَّارِ فَقَدْ قَشَبَنِی رِیحُهَا، وَأَحْرَقَنِی ذَکَاهَا^[19]. فَیَقُولُ: هَلْ عَسَیْتَ إِنْ فُعِلَ ذَلِکَ بِکَ أَنْ تَسْأَلَ غَیْرَ ذَلِکَ؟ فَیَقُولُ: لاَ وَعِزَّتِکَ. فَیُعْطِی اللَّهَ مَا یَشَاءُ مِنْ عَهْدٍ وَمِیثَاقٍ، فَیَصْرِفُ اللَّهُ وَجْهَهُ عَنِ النَّارِ. فَإِذَا أَقْبَلَ بِهِ عَلَى الجَنَّةِ، رَأَى بَهْجَتَهَا، سَکَتَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَسْکُتَ، ثُمَّ قَالَ: یَا رَبِّ! قَدِّمْنِی عِنْدَ بَابِ الجَنَّةِ! فَیَقُولُ اللَّهُ: أَلَیْسَ قَدْ أَعْطَیْتَ العَهدَ وَالمِیثَاقَ أَنْ لاَ تَسْأَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنْتَ سَأَلْتَ؟ فَیَقُولُ: یَا رَبِّ! لاَ أَکُونُ أَشْقَى خَلْقِکَ. فَیَقُولُ: فَمَا عَسَیْتَ إِنْ أَعْطَیتُکَ ذَلِکَ أَنْ تَسْأَلَ غَیْرَهُ؟ فَیَقُولُ: لاَ وَعِزَّتِکَ لاَ أَسْأَلُکَ غَیْرَ هَذَا، فَیُعْطِی رَبَّهُ مَا شَاءَ مِنْ عَهْدٍ وَمِیثَاقٍ، فَیُقَدِّمُهُ إِلَى بَابِ الجَنَّةِ، فَإِذَا بَلَغَ بَابَهَا، رَأَى زَهْرَتَهَا وَمَا فِیهَا مِنَ النَّضْرَةِ وَالسُّرُورِ، فَسَکتُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَسْکُتَ، فَیَقُولُ: یَا رَبِّ أَدْخِلْنِی الجَنَّةَ! فَیَقُولُ اللَّهُ: وَیْحَکَ یَا ابْنَ آدَمَ، مَا أَغْدَرَکَ! أَلَیْسَ قَدْ أَعْطَیْتَنی العُهُودَ [وَالمِیثَاقَ]، أَنْ لاَ تَسْأَلَ غَیْرَ الَّذِی أُعْطِیتَ؟ فَیَقُولُ: یَا رَبِّ! لاَ تَجْعَلْنِی أَشْقَى خَلْقِکَ، فَیَضْحَکُ اللَّهُ مِنْهُ، ثُمَّ یَأْذَنُ لَهُ فِی دُخُولِ الجَنَّةِ، فَیَقُولُ: تَمَنَّ، فَیَتَمَنَّى، حَتَّى إِذَا انْقَطَعَت أُمْنِیَّتُهُ، قَالَ: تَمَنَّ مِنْ کَذَا وَکَذَا، یُذَکِّرُهُ رَبُّهُ حَتَّى إِذَا انْتَهَتْ بِهِ الأَمَانِیُّ، قَالَ اللَّهُ: لَکَ ذَلِکَ وَمِثْلُهُ مَعَهُ». قَالَ أَبُو سَعِیدٍ الخُدْرِیُّ لِأَبِی هُرَیْرَةَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «قَالَ اللَّهُ: لَکَ ذَلِکَ وَعَشَرَةُ أَمْثَالِهِ». قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ: لَمْ أَحْفَظْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ج إِلَّا قَوْلَهُ: «لَکَ ذَلِکَ وَمِثْلُهُ مَعَهُ». قَالَ أَبُو سَعِیدٍ: إِنِّی سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ج یَقُولُ: «لَکَ ذَلِکَ وَعَشَرَةُ أَمْثَالِهِ». قَالَ أَبو هُرَیرَةَ: «وَذَلِکَ الرجلُ آخِرُ أهلِ الجنَّة دُخولاً الجنَّةَ».

رواه البخاری^[20].

(أی فُل) یعنی: یا فلان، حذفت منه الألف والنون لغیر ترخیم، إذ لو کان ترخیماً لما حذفت الألف. قال الأزهری: «لیست ترخیم (فلان)، ولکنها کلمة على حدة تُوقعها بنو أسد على الواحد والاثنین والجمع بلفظ واحد، وأما غیرهم فیثنی ویجمع ویؤنث». (أسوِّدک) بتشدید الواو وکسرها؛ أی: أجعلک سیداً فی قومک. (السَّعدان): نبت ذو شوک معقَّف. (المخردل): المرمی المصروع. وقیل: المقطع، یقال: لحم خرادیل؛ إذا کان قطعاً. والمعنى: أنه تقطعه کلالیب الصراط حتى یهوی فی النار. (امتُحِش) بضم التاء وکسر الحاء المهملة بعدها شین معجمة أی: احترق. وقال الهیثم: «هو أن تُذهب النار الجِلدَ، وتُبدی العظم». (الحِبَّة) بکسر الحاء: هی [بزور]^[21] البقول والریاحین. وقیل بزر العشب. وقیل: نبت [ینبت]^[22] فی الحشیش صغیر. وقیل: جمع بزور النبات. وقیل: بزر ما نبت من غیر بذر، وما بُذر تفتح حاؤه. (حَمیل السیل) بفتح الحاء المـهملة وکسر المیم: هو الزَّبَد، وما یلقیه على شاطئه. (قَشَبنی ریحها) أی: آذانی. (ذکاها) بذال معجمة مفتوحة مقصور: هو إشعالها ولهبها.

ابوهریره س می‌گوید: مردم از رسول الله ج پرسیدند: آیا ما روز قیامت پروردگارمان را خواهیم دید؟ رسول الله ج فرمودند: «مگر شما در رؤیت ماه شب چهارده در هوای غیر ابری، شک دارید؟». گفتند: نه یا رسول الله؛ رسول الله ج فرمودند: «مگر شما در دیدن خورشید در هوای غیر ابری، شک دارید؟». گفتند: نه؛ رسول الله ج فرمودند: «شما پروردگارتان را در روز قیامت به همین صورت خواهید دید. همه مردم در آن روز محشور خواهند شد؛ خداوند خطاب به آنها می‌فرماید: هرکس در پی چیزی که در دنیا عبادت می‌کرده، برود. عده‌ای به دنبال خورشید می‌روند، عده‌ای به دنبال ماه راه می‌افتند و گروهی پشت سر طاغوت‌ها حرکت‌ می‌کنند و سرانجام این امت باقی می‌ماند درحالی‌که منافقین در میان آنها هستند. خداوند نزد آنان آمده و می‌فرماید: من پروردگار شما هستم. آنان می‌گویند: تا پروردگار ما نیاید از جای خود تکان نمی‌خوریم. هرگاه پروردگارمان بیاید، او را خواهیم شناخت؛ آنگاه خداوند به صورتی که برای آنان شناخته شده است می‌آید و می‌گوید: من پروردگار شما هستم. می‌گویند: [آری] تو پروردگار ما هستی. سپس خداوند آنها را به سوی خود فرا می‌خواند و پل صراط بر روی جهنم نصب می‌کند. من نخستین پیامبری خواهم بود که با امت خود از روی آن عبور خواهم کرد. در آن روز کسی جز پیامبران سخن نمی‌گویند. و سخن پیامبران هم این خواهد بود: «اللهم سلم سلم»: پروردگارا، نجات، نجات. در جهنم قلاب‌هایی مانند خارهای درخت سعدان^[23] وجود دارد. آیا شما خار درخت سعدان را دیده‌اید؟». صحابه عرض کردند: بله. رسول الله ج فرمود: «قلا‌ب‌های مذکور مانند خار درخت سعدان است که بزرگی آنها را جز الله کسی نمی‌داند. این قلاب‌ها، مردم را برحسب اعمال‌شان می‌ربایند. بعضی از مردم در اثر اعمال بدشان توسط آن قلاب‌ها به دوزخ می‌افتند و هلاک می‌شوند. برخی دیگر سرانجام با برداشتن زخم‌های سهمگین، نجات می‌یابند. و هنگامی که خداوند بخواهد به کسانی از اهل جهنم رحم نماید، به فرشتگان دستور می‌دهد تا کلیه‌ی کسانی که او را عبادت کرده‌اند، از دوزخ بیرون بیاورند. فرشتگان، خدا پرستان را از آثار سجده‌شان می‌شناسند. زیرا خداوند ‌‌‌‌اعضای سجده را بر آتش دوزخ، حرام گردانیده است. آنها را از آتش بیرون می‌آورند. آتش همه‌ی اعضای بدن انسان را می‌سوزاند مگر جای سجده. آنان در حالی از دوزخ بیرون می‌آیند که آتش، بدن‌شان را سوزانده و گوشت‌های‌شان را گداخته است. پس آب حیات‌‌‌‌‌‌‌‌ بر بدن‌شان ریخته می‌شود که در اثر آن همانند دانه‌ای که در کنار نهر آب، جوانه می‌زند، جوانه می‌زنند.

زمانی که خداوند از قضاوت بین بندگان فارغ ‌شد، مردی بین بهشت و جهنم مانده است - و او آخرین فرد جهنمی است که وارد بهشت می‌شود – درحالی‌که چهره‌اش به سوی جهنم است، می‌گوید: پروردگارا، چهره‌ام را از جهنم برگردان، زیرا هوای آن مرا اذیت می‌کند و گرما و شعله‌های شدیدش مرا می‌سوزاند. خداوند متعال می‌فرماید: اگر این خواسته‌ات را برآورده سازم، چیز دیگری نمی‌خواهی؟ می‌گوید: سوگند به عزتت که نمی‌خواهم. و چندین عهد و پیمان دیگر می‌بندد. پس خداوند چهره‌اش را از جانب جهنم بر می‌گرداند. وقتی چهره‌اش به سوی بهشت می‌شود و صفای آن را می‌بیند، ابتدا اندکی سکوت می‌کند، سپس می‌گوید: پروردگارا، مرا نزدیک دروازه‌ی بهشت ببر. خداوند متعال به او می‌گوید: مگر تو آن همه عهد و پیمان نبستی که چیز دیگری جز آنچه درخواست کردی نخواهی؟! می‌گوید: پروردگارا، مرا بدبخت‌ترین بنده‌ات مگردان. خداوند می‌فرماید: اگر این خواسته‌ات را برآورده سازم، چیز دیگری نمی‌خواهی؟ می‌گوید: سوگند به عزتت که چیز دیگری نمی‌خواهم. و چندین عهد و پیمان دیگر با خداوند می‌بندد. خداوند متعال او را نزدیک دروازه‌ی بهشت می‌برد. وقتی چشمش به زیبایی‌ها و شادابی‌های بهشت می‌افتد، لحظه‌ای سکوت می‌کند. سپس می‌گوید: خدایا، مرا وارد بهشت گردان. خداوند می‌فرماید: وای بر تو ای فرزند آدم، چقدر عهدشکن هستی! مگر تو با من آن همه عهد و پیمان نبستی که چیز دیگری نخواهی. می‌گوید: پروردگارا، مرا شقی‌ترین بنده‌ات مگردان. پس خداوند به این رفتار بنده‌اش می‌خندد. سپس به او اجازه‌ی ورود به بهشت می‌دهد و می‌فرماید: اکنون هر آرزویی داری، بخواه. پس او آنقدر می‌طلبد که آرزوهایش به پایان می‌رسد. خداوند ﻷ به یادش می‌اندازد که چنین و چنان بخواه. تا اینکه این آرزوها نیز به پایان می‌رسد. خداوند می‌فرماید: چیزهایی که خواستی و همانند آن برای تو خواهد بود».

ابوسعید خدری س به ابوهریره س گفت: رسول الله ج فرمودند: «خداوند متعال می‌فرماید: برای تو آنچه آرزو کردی و ده برابر آن خواهد بود». ابوهریره س گفت: من به خاطر ندارم رسول الله ج بیش از این فرموده باشد: «چیزهایی که خواستی و همانند آن برای تو خواهد بود». ابوسعید گفت: گواهی می‌دهم که خود شنیدم رسول الله ج فرمودند: «برای تو آنچه آرزو کردی و ده برابر آن خواهد بود».

ابوهریره س گفت: و این آخرین بهشتی است که وارد بهشت می‌گردد.

5186-3611- (20) (صحیح لغیره) وَعَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ س قَالَ: قُلنا: یَا رَسُولَ اللهِ! هَلْ نَرَى رَبَّنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ؟ قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «نَعَمْ، فَهَلْ تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ الشَّمْسِ بِالظَّهِیرَةِ صَحْوًا لَیْسَ مَعَهَا سَحَابٌ؟ وَهَلْ تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ صَحْوًا لَیْسَ فِیهَا سَحَابٌ؟». قَالُوا: لَا یَا رَسُولَ اللهِ. قَالَ: «مَا تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ اللهِ تَعَالَى یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا کَمَا تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ أَحَدِهِمَا، إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ: لِیَتَّبِعْ کُلُّ أُمَّةٍ مَا کَانَتْ تَعْبُدُ، فَلَا یَبْقَى أَحَدٌ کَانَ یَعْبُدُ غَیْرَ اللهِ مِنَ الْأَصْنَامِ وَالْأَنْصَابِ إِلَّا یَتَسَاقَطُونَ فِی النَّارِ، حَتَّى إِذَا لَمْ یَبْقَ إِلَّا مَنْ کَانَ یَعْبُدُ اللهَ مِنْ بَرٍّ وَفَاجِرٍ وَغُبَّرِ^[24] أَهْلِ الْکِتَابِ. فَیُدْعَى الْیَهُودُ، فَیُقَالُ لَهُمْ: مَا کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ؟ قَالُوا: کُنَّا نَعْبُدُ عُزَیْراً ابْنَ اللهِ! فَیُقَالُ: کَذَبْتُمْ مَا اتَّخَذَ اللهُ مِنْ صَاحِبَةٍ وَلَا وَلَدٍ، فَمَاذَا تَبْغُونَ؟ قَالُوا: عَطِشْنَا یَا رَبَّنَا فَاسْقِنَا. فَیُشَارُ إِلَیْهِمْ: أَلَا تَرِدُونَ؟ فَیُحْشَرُونَ إِلَى النَّارِ کَأَنَّهَا سَرَابٌ یَحْطِمُ بَعْضُهَا بَعْضًا، فَیَتَسَاقَطُونَ فِی النَّارِ، ثُمَّ یُدْعَى النَّصَارَى فَیُقَالُ لَهُمْ: مَا کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ؟ قَالُوا: کُنَّا نَعْبُدُ الْمَسِیحَ ابْنَ اللهِ! فَیُقَالُ لَهُمْ: کَذَبْتُمْ مَا اتَّخَذَ اللهُ مِنْ صَاحِبَةٍ وَلَا وَلَدٍ، فَمَاذَا تَبْغُونَ؟ فَیَقُولُونَ: عَطِشْنَا یَا رَبَّنَا فَاسْقِنَا، قَالَ: فَیُشَارُ إِلَیْهِمْ: أَلَا تَرِدُونَ؟ فَیُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ کَأَنَّهَا سَرَابٌ یَحْطِمُ بَعْضُهَا بَعْضًا، فَیَتَسَاقَطُونَ فِی النَّارِ. حَتَّى إِذَا لَمْ یَبْقَ إِلَّا مَنْ کَانَ یَعْبُدُ اللهَ مِنْ بَرٍّ وَفَاجِرٍ أَتَاهُمْ الله فِی أَدْنَى صُورَةٍ مِنَ الَّتِی رَأَوْهُ فِیهَا، قَالَ: فَمَا تَنْتَظِرُونَ؟ تَتْبَعُ کُلُّ أُمَّةٍ مَا کَانَتْ تَعْبُدُ، قَالُوا: یَا رَبَّنَا! فَارَقْنَا النَّاسَ فِی الدُّنْیَا أَفْقَرَ مَا کُنَّا إِلَیْهِمْ، وَلَمْ نُصَاحِبْهُمْ، فَیَقُولُ: أَنَا رَبُّکُمْ، فَیَقُولُونَ: نَعُوذُ بِاللهِ مِنْکَ، لَا نُشْرِکُ بِاللهِ شَیْئًا - مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثًا -، حَتَّى إِنَّ بَعْضَهُمْ لَیَکَادُ أَنْ یَنْقَلِبَ^[25]. فَیَقُولُ^[26]: هَلْ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُ آیَةٌ فَتَعْرِفُونَهُ بِهَا؟ فَیَقُولُونَ: نَعَمْ، فَیُکْشَفُ عَنْ سَاقٍ^[27] فَلَا یَبْقَى مَنْ کَانَ یَسْجُدُ لِلَّهِ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ إِلَّا أَذِنَ اللهُ لَهُ بِالسُّجُودِ، وَلَا یَبْقَى مَنْ کَانَ یَسْجُدُ اتِّقَاءً وَرِیَاءً إِلَّا جَعَلَ اللهُ ظَهْرَهُ طَبَقَةً وَاحِدَةً، کُلَّمَا أَرَادَ أَنْ یَسْجُدَ خَرَّ عَلَى قَفَاهُ، ثُمَّ یَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ وَقَدْ تَحَوَّلَ فِی صُورَتِهِ الَّتِی رَأَوْهُ فِیهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ، فَقَالَ: أَنَا رَبُّکُمْ، فَیَقُولُونَ: أَنْتَ رَبُّنَا، ثُمَّ یُضْرَبُ الْجِسْرُ عَلَى جَهَنَّمَ، وَتَحِلُّ^[28] الشَّفَاعَةُ، وَیَقُولُونَ: اللهُمَّ سَلِّمْ، سَلِّمْ». قِیلَ: یَا رَسُولَ اللهِ! وَمَا الْجِسْرُ؟ قَالَ: «دَحْضٌ مَزِلَّةٌ، فِیهِ خَطَاطِیفُ وَکَلَالِیبُ وَحَسَکٌ تَکُونُ بِنَجْدٍ، فِیهَا شُوَیْکَةٌ یُقَالُ لَهَا: السَّعْدَانُ، فَیَمُرُّ الْمُؤْمِنُونَ کَطَرْفِ الْعَیْنِ، وَکَالْبَرْقِ، وَکَالرِّیحِ، وَکَالطَّیْرِ، وَکَأَجَاوِیدِ الْخَیْلِ، وَالرِّکَابِ، فَنَاجٍ مُسَلَّمٌ، وَمَخْدُوشٌ مُرْسَلٌ، وَمَکْدُوسٌ فِی نَارِ جَهَنَّمَ^[29].

حَتَّى إِذَا خَلَصَ الْمُؤْمِنُونَ مِنَ النَّارِ، فَوَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ، مَا مِنْ أَحَدٍ مِنْکُمْ بِأَشَدَّ [لِی] مُنَاشَدَةً لِلَّهِ فِی اسْتِقْصَاءِ^[30] الْحَقِّ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لِلَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِینَ فِی النَّارِ - وفی روایة: فَمَا أَنتُم بأشَدَّ [لِی] مناشدةً لله فِی الحقِّ قد تبیَّن لَکُم مِنَ المؤمنینَ یومئذٍ للجبَّارِ إذا رأوا أنَّهم قد نَجوا فی إخوانهم^[31]- یَقُولُونَ: رَبَّنَا کَانُوا یَصُومُونَ مَعَنَا، وَیُصَلُّونَ، وَیَحُجُّونَ، فَیُقَالُ لَهُمْ: أَخْرِجُوا مَنْ عَرَفْتُمْ، فَتُحَرَّمُ صُوَرُهُمْ عَلَى النَّارِ، فَیُخْرِجُونَ خَلْقًا کَثِیرًا قَدِ أَخَذَتِ النَّارُ إِلَى نِصْفِ سَاقَیْهِ، وَإِلَى رُکْبَتَیْهِ، ثُمَّ یَقُولُونَ: رَبَّنَا مَا بَقِیَ فِیهَا أَحَدٌ مِمَّنْ أَمَرْتَنَا بِهِ، فَیُقَالُ: ارْجِعُوا، فَمَنْ وَجَدْتُمْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالَ دِینَارٍ مِنْ خَیْرٍ فَأَخْرِجُوهُ. فَیُخْرِجُونَ خَلْقًا کَثِیرًا، ثُمَّ یَقُولُونَ: رَبَّنَا لَمْ نَذَرْ فِیهَا أَحَدًا مِمَّنْ أَمَرْتَنَا، ثُمَّ یَقُولُ: ارْجِعُوا، فَمَنْ وَجَدْتُمْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالَ نِصْفِ دِینَارٍ مِنْ خَیْرٍ فَأَخْرِجُوهُ، فَیُخْرِجُونَ خَلْقًا کَثِیرًا، ثُمَّ یَقُولُونَ: رَبَّنَا لَمْ نَذَرْ فِیهَا مِمَّنْ أَمَرْتَنَا أَحَدًا، ثُمَّ یَقُولُ: ارْجِعُوا، فَمَنْ وَجَدْتُمْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ مِنْ خَیْرٍ فَأَخْرِجُوهُ. فَیُخْرِجُونَ خَلْقًا کَثِیرًا، ثُمَّ یَقُولُونَ: رَبَّنَا لَمْ نَذَرْ فِیهَا خَیْرًا». - وَکَانَ أَبُو سَعِیدٍ یَقُولُ: إِنْ لَمْ تُصَدِّقُونِی بِهَذَا الْحَدِیثِ فَاقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَظۡلِمُ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖۖ وَإِن تَکُ حَسَنَةٗ یُضَٰعِفۡهَا وَیُؤۡتِ مِن لَّدُنۡهُ أَجۡرًا عَظِیمٗا﴾-، فَیَقُولُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: شَفَعَتِ الْمَلَائِکَةُ، وَشَفَعَ النَّبِیُّونَ، [وَشَفَعَ الْمُؤْمِنُونَ]، وَلَمْ یَبْقَ إِلَّا أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ، فَیَقْبِضُ قَبْضَةً مِنَ النَّارِ، فَیُخْرِجُ مِنْهَا قَوْمًا لَمْ یَعْمَلُوا خَیْرًا قَطُّ قَدْ عَادُوا حُمَمًا، فَیُلْقِیهِمْ فِی نَهَرٍ فِی أَفْوَاهِ الْجَنَّةِ یُقَالُ لَهُ: (نَهَرُ الْحَیَاةِ)، فَیَخْرُجُونَ کَمَا تَخْرُجُ الْحِبَّةُ فِی حَمِیلِ السَّیْلِ، أَلَا تَرَوْنَهَا تَکُونُ إِلَى الْحَجَرِ أَوْ إِلَى الشَّجَرِ، مَا یَکُونُ إِلَى الشَّمْسِ أُصَیْفَرُ وَأُخَیْضَرُ، وَمَا یَکُونُ مِنْهَا إِلَى الظِّلِّ یَکُونُ أَبْیَضَ». فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللهِ! کَأَنَّکَ کُنْتَ تَرْعَى بِالْبَادِیَةِ؟! قَالَ: «فَیَخْرُجُونَ کَاللُّؤْلُؤِ فِی رِقَابِهِمُ الْخَوَاتِیمُ، یَعْرِفُهُمْ أَهْلُ الْجَنَّةِ^[32]: هَؤُلَاءِ عُتَقَاءُ اللهِ الَّذِینَ أَدْخَلَهُمُ اللهُ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ عَمَلٍ عَمِلُوهُ، وَلَا خَیْرٍ قَدَّمُوهُ، ثُمَّ یَقُولُ: ادْخُلُوا الْجَنَّةَ فَمَا رَأَیْتُمُوهُ فَهُوَ لَکُمْ^[33]. فَیَقُولُونَ: رَبَّنَا أَعْطَیْتَنَا مَا لَمْ تُعْطِ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِینَ؟ فَیَقُولُ: لَکُمْ عِنْدِی أَفْضَلُ مِنْ هَذَا! فَیَقُولُونَ: یَا رَبَّنَا! أَیُّ شَیْءٍ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا؟ فَیَقُولُ: رِضَایَ، فَلَا أَسْخَطُ عَلَیْکُمْ أَبَدًا».

رواه البخاری، ومسلم واللفظ له^[34].

(الغُبَّر) بغین معجمة مضمومة ثم باء موحدة مشددة مفتوحة: جمع (غابر): به معنای باقی. (دَحضٌ مَزلَّة): (الدحض) به سکون حاء: به معنای لیز و لغزنده می‌باشد. و (المزلة): عبارت است از مکانی که قدم بر آن ثابت نمی‌ماند مگر اینکه می‌لغزد. (الـمکدوش): یعنی به شدت در آتش جهنم می‌افتد. (الحُمَم) به ضم حاء و فتح میم: جمع (حممة)، یک پاره زغال.

وبقیة غریبه تقدم. [فی آخر حدیث أبی هریرة الذی قبله].

از ابوسعید خدری س روایت است که گفتیم: ای رسول الله ج، آیا پروردگارمان را در روز قیامت می‌بینیم؟ رسول الله ج فرمودند: «بله، آیا در رؤیت خورشید به وقت نیمروز در آسمانی صاف و بدون ابر اذیت می‌شوید؟ آیا در رؤیت ماه شب چهارده در آسمان صاف و بی ابر اذیت می‌شوید؟». عرض کردند: نه ای رسول الله. فرمودند: «چنانکه در رؤیت ماه و خورشید دچار مشکل نمی‌شوید همچنان در دیدن پروردگارتان نیز مشکلی نخواهید داشت. چون در روز قیامت ندا دهنده‌ای مدا سر دهد که: هر قومی در پی چیزی برود که در دنیا آن را عبادت می‌کرده، کسی باقی نمی‌ماند که غیرالله از جمله بت‌ها و معبودهای دروغین را عبادت کرده باشد مگر اینکه سرازیر جهنم می‌شود چنانکه جز کسانی که خداوند را عبادت ‌کرده‌اند از نیکوکار و فاسق و باقی‌مانده‌های اهل کتاب، کسی باقی نمی‌ماند.

پس یهودیان فراخوانده شده و به آنها گفته می‌شود: چه چیزی را عبادت می‌کردید؟ می‌گویند: ما عزیر پسر خدا را عبادت می‌کردیم؛ به آنها گفته می‌شود: دروغ می‌گویید، خداوند همسر و فرزندی برای خود نگرفته است، خواسته‌ی شما چیست؟ می‌گویند: پروردگارا، تشنه شدیم، به ما آب بده؛ به آنها اشاره می‌شود: آیا بر محل آب عبور نمی‌کنید؟ پس آنها را به سوی آتشی همانند سراب که اجزایش یکدیگر را در هم می‌شکنند به حرکت در آورده و سپس سرازیر جهنم خواهند شد.

بعد از آن نصاری را صدا می‌زنند و به آنها گفته می‌شود: چه کسی را عبادت می‌کردید؟ می‌گویند: مسیح فرزند خدا را عبادت می‌کردیم. به آنها گفته می‌شود: دروغ می‌گویید، خداوند همسر و فرزندی برای خود نگرفته است؛ خواسته‌ی شما چیست؟ می‌گویند: پروردگارا، تشنه شدیم به ما آب بده؛ به آنها اشاره می‌شود: آیا بر محل آب عبور نمی‌کنید؟ پس آنها را به سوی آتشی همانند سراب که اجزایش یکدیگر را در هم می‌شکنند به حرکت در آورده و سپس سرازیر جهنم خواهند شد.

تا اینکه فقط خداپرستان نیکوکار و بدکار باقی می‌مانند. پروردگار متعال با نزدیک‌ترین چهره‌ای که از او در ذهن دارند نزد آنان می‌آید و به آنها می‌گوید: منتظر چه هستید؟ هر امتی در پی کسی یا چیزی برود که او را عبادت کرده است. می‌گویند: ما در دنیا از مردم فاصله گرفتیم و با آنان دوست نشدیم با وجودی که شدیداً به آنها نیازمند بودیم. خداوند متعال می‌فرماید: من پروردگار شما هستم. می‌گویند: از تو به الله پناه می‌بریم و به الله شرک نمی‌ورزیم. (دو یا سه بار تکرار می‌کنند). تا جایی که بعضی از شدت امتحان نزدیک است که از اعتقاد و باور درست برگردند. پس خداوند متعال می‌گوید: آیا بین شما و او نشانه‌ای است که او را بشناسید؟ می‌گویند: بله؛ در این هنگام خداوند ساقش را آشکار نموده که در نتیجه‌ی آن کسی باقی نمی‌ماند که جهت رضایت خداوند قصد سجده کند مگر اینکه خداوند به او اجازه‌ی سجود می‌دهد و کسی باقی نمی‌ماند که از روی نفاق و ریا سجده می‌کرده مگر اینکه خداوند کمرش را راست می‌کند که چون قصد سجده کند به پشت سر خواهد افتاد.

سپس سرها را بالا می‌آورند و چهره‌ی خداوند را به صورتی جز صورتی که در بار اول مشاهده نمودند می‌بینند؛ خداوند متعال می‌فرماید: من پروردگار شما هستم. می‌گویند: تو پروردگار ما هستی، سپس بر روی جهنم پل صراط زده شده و اجازه‌ی شفاعت داده می‌شود و همگی می‌گویند: پروردگارا! سلامت بدار، سلامت بدار». گفته ‌شد: ای رسول الله ج، پل صراط چیست؟ فرمود: «لغزشگاهی که قدم بر آن استوار نشود، در آن رباینده‌ها و چنگک‌ها و درخت خارداری است که در سرزمین نجد می‌باشد و به آن خارهای سعدان می‌گویند. مؤمنان همانند یک چشم به هم زدن و یا همچون برق یا باد یا پرنده و اسبان تیزرو و سوارکاران عبور می‌کنند. گروهی نجات می‌یابند و گروهی با کمی زخم برداشتن عبور کرده و گروهی در آتش جهنم سقوط می‌کنند. تا آنگاه که مؤمنین از آتش نجات می‌یابند. قسم به کسی که جانم در دست اوست، هیچیک از شما که برای دریافت حقوقش از کسی که به او ظلم و تعدی روا داشته و خداوند را در این مورد سوگند یاد می‌کند، بیش از من در میان مومنانی که در روز قیامت برای برادران‌شان در آتش هستند، سوگند نخورده و شفاعت نمی‌کند^[35]. - و در روایتی آمده است: شما بیش از من نزد خداوند جبار در مورد آنچه از حال مؤمنین روشن گردید، سوگند نمی‌خورید، وقتی می‌بینید که خود نجات یافته و برادران‌شان در جهنم باقی مانده‌اند.- [آنان که وقتی خود نجات می‌یابند در حق برادران‌شان در آتش] می‌گویند: پروردگارا، آنان همراه ما روزه گرفته و نماز می‌خواندند و حج به جا می‌آوردند؛ پس به آنها گفته می‌شود: هر که را می‌شناسید از جهنم خارج کنید؛ چون چهره‌های آنان بر آتش حرام شده است؛ آنها جمع زیادی را که آتش تا نصف ساق‌شان و بعضی تا زانوی‌شان را فرا گرفته، خارج می‌کنند. سپس می‌گویند: پروردگارا، از جمله کسانی که ما را به بیرون نمودن آنان امر نمودی کسی در آتش نمانده است؛ به آنها گفته می‌شود: برگردید؛ و هر کسی را که به مقدار مثقال دیناری از نیکی دارد، خارج کنید که بار دیگر جمع زیادی را خارج می‌کنند. سپس می‌گویند: پروردگارا، از کسانی که ما را در مورد آنان امر نمودی کسی را در آتش رها نکردیم؛ سپس می‌گوید: برگردید و هر کسی را که در قلبش به اندازه‌ی نصف مثقال دینار از خوبی دارد، خارج کنید که جمع زیادی را خارج می‌کنند؛ سپس می‌گویند: پروردگارا، از کسانی که ما را در مورد آنان امر نمودی کسی را در آتش رها نکردیم. سپس می‌گوید: برگردید و هر کسی که در قلبش به اندازه‌ی یک ذره‌ی مثقال از نیکی می‌باشد خارج کنید که جمع زیادی را خارج می‌کنند سپس می‌گویند: پروردگارا! هیچ خوبی‌ای را در جهنم رها نکردیم».

 ابوسعید می‌گفت: اگر مرا در روایت این حدیث تصدیق نمی‌کنید، این آیه را بخوانید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَظۡلِمُ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖۖ وَإِن تَکُ حَسَنَةٗ یُضَٰعِفۡهَا وَیُؤۡتِ مِن لَّدُنۡهُ أَجۡرًا عَظِیمٗا٤٠﴾ [النساء: 40] «بی‌گمان الله به ‌اندازۀ ذره‌ای ستم نمی‌کند و اگر کار نیکی باشد، آن را دو چندان می‌کند و از نزد خود، پاداش بزرگی عطا می‌کند».

سپس خداوند متعال می‌فرماید: «ملائکه و پیامبران و مؤمنان شفاعت کردند و جز ارحم الراحمین کسی باقی‌ نمانده؛ پس به اندازه‌ی مشتی، انسان‌‌هایی را از جهنم بیرون می‌آورد که در نتیجه‌ی آن گروهی از دوزخیان از اتس خارج می‌شوند که هرگز هیچ نیکی انجام نداده‌اند و مثل زغال سوخته‌اند؛ آنها را در نهری به نام "حیات" در دهانه‌ی بهشت می‌اندازد که همچون رویش دانه در مسیر سیلاب می‌رویند؛ آیا به سنگ یا درختی نگاه نکرده‌‌اید که قسمتی که خورشید بدان می‌تابد زرد و سبز رنگ بوده و قسمتی که در سایه قرار گرفته است سفید رنگ می‌باشد». گفتند: ای رسول الله ج، گویا شما در صحرا چوپانی می‌کرده‌اید!! فرمود: «از آن سیلاب مرواریدوار درحالی‌که بر گردن‌شان مهری زده شده خارج می‌گردند که بهشتیان آنها را شناخته و می‌گویند: اینان آزاد شدگان خداوند هستند که آنها را بدون هیچ عمل نیک و ثوابی به بهشت وارد نموده است. سپس خداوند متعال به آنها می‌گوید: به بهشت داخل شوید و هر آنچه مشاهده کردید، برای شماست؛ می‌گویند: پروردگارا، نعمت و عطایی که به ما بخشیده‌ای به هیچیک از مخلوقات نداده‌ای؛ خداوند متعال می‌فرماید: من بهتر از این نیز برای‌تان نگه داشته‌ام. می‌گویند: پروردگارا، چه چیزی بهتر از این وجود دارد؟ می‌فرماید: رضایت و خشنودی من که هرگز بعد از آن بر شما خشم نخواهم گرفت».

5187-3612- (21) (صحیح) وَعَنْ أَنَسٍ س قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللهِ ج فَضَحِکَ، فَقَالَ: «هَلْ تَدْرُونَ مِمَّ أَضْحَکُ؟». قُلْنَا: اللهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. قَالَ: «مِنْ مُخَاطَبَةِ الْعَبْدِ رَبَّهُ؛ یَقُولُ: یَا رَبِّ! أَلَمْ تُجِرْنِی مِنَ الظُّلْمِ؟ یَقُولُ: بَلَى. فَیَقُولُ: إِنِّی لَا أُجِیزُ^[36] عَلَى نَفْسِی شَاهِدًا إِلَّا مِنِّی. فَیَقُولُ: ﴿کَفَىٰ بِنَفۡسِکَ ٱلۡیَوۡمَ عَلَیۡکَ حَسِیبٗا﴾، وَبِالْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ شُهُودً. - قَالَ: - فَیُخْتَمُ عَلَى فِیهِ، وَیُقَالُ لِأَرْکَانِهِ: انْطِقِی. فَتَنْطِقُ بِأَعْمَالِهِ، ثُمَّ یُخَلَّى بَیْنَهُ وَبَیْنَ الْکَلَامِ، فَیَقُولُ: بُعْدًا لَکُنَّ وَسُحْقًا؛ فَعَنْکُنَّ کُنْتُ أُنَاضِلُ».

رواه مسلم.

(أناضل): یعنی برای دفاع از شما مجادله و دشمنی نموده و از شما حمایت می‌کردم.

از انس بن مالک س روایت است که می‌گوید: ما نزد رسول الله ج بودیم که ایشان خندیدند و فرمودند: «آیا سبب خنده‌ام را می‌دانید؟». ما گفتیم: الله و رسولش داناترند. فرمود: «خنده‌ام به سبب سخنانی است که بین خداوند و بنده‌اش رد و بدل می‌شود. بنده می‌گوید: پرودگارا، مگر تو مرا از ظلم نجات نداده‌ای؟ خداوند می‌گوید: بله؛ بنده می‌گوید: من اجازه نمی‌دهم کسی جز خودم برایم شهادت و گواهی دهد. خداوند می‌گوید: «کافی است که امروز خود حساب‌گر خویش باشی. و کرام الکاتبین گواه باشند». رسول الله ج فرمودند: «پس در آن لحظه مهری بر دهانش زده شده و به اعضایش گفته می‌شود: سخن بگویید. پس اعضای وی از اعمالش سخن می‌گویند؛ سپس وی با اعضایش که در حال سخن هستند، تنها گذاشته می‌شود. او خطاب به اعضایش می‌گوید: از رحمت خداوند دور شوید من برای دفاع از شما بحث و مجادله می‌کردم».

5188-2104- (9) (ضعیف) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ ج هَذِهِ الْآیَةَ: ﴿یَوۡمَئِذٖ تُحَدِّثُ أَخۡبَارَهَا٤﴾ قَالَ: «أَتَدْرُونَ مَا أَخْبَارُهَا؟». قَالُوا: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. قَالَ: «فَإِنَّ أَخْبَارَهَا أَنْ تَشْهَدَ عَلَى کُلِّ عَبْدٍ وَأَمَةٍ بِمَا عَمِلَ عَلَى ظَهْرِهَا، تَقُولَ: عَمِلَ کَذَا وَکَذَا، فِی یَوْمِ کَذَا وَکَذَا».

رواه ابن حبان فی «صحیحه»^[37].

5189-2105- (10) (ضعیف) وَعَنهُ عَنِ النَّبِیِّ ج فِی قَوْلِهِ: ﴿یَوۡمَ نَدۡعُواْ کُلَّ أُنَاسِۢ بِإِمَٰمِهِمۡ﴾ قَالَ: «یُدْعَى أَحَدُهُمْ فَیُعْطَى کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ، وَیُمَدُّ لَهُ فِی جِسْمِهِ سِتُّونَ ذِرَاعًا، وَیُبَیَّضُ وَجْهُهُ، وَیُجْعَلُ عَلَى رَأْسِهِ تَاجٌ مِنْ لُؤْلُؤٍ یَتَلَأْلَأُ، - قَالَ: - فَیَنْطَلِقُ إِلَى أَصْحَابِهِ فَیَرَوْنَهُ مِنْ بَعِیدٍ، فَیَقُولُونَ: اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی هَذَا، حَتَّى یَأْتِیَهُمْ فَیَقُولُ: أَبْشِرُوا؛ فَإِنَّ لِکُلِّ رَجُلٍ مِنْکُمْ مِثْلَ هَذَا. وَأَمَّا الْکَافِرُ فَیُعْطَى کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ مُسَوَّداً وَجْهُهُ، وَیُمَدُّ لَهُ فِی جِسْمِهِ سِتُّونَ ذِرَاعًا عَلَى صُورَةِ آدَمَ، وَیُجْعَلُ عَلَی رَأسِهِ تَاجٌ مِنْ نَارٍ، فَیَرَاهُ أَصْحَابُهُ فَیَقُولُونَ: اللَّهُمَّ اخْزِهِ، فَیَقُولُ: أَبْعَدَکُمُ اللَّهُ، فَإِنَّ لِکُلِّ رَجُلٍ مِنْکُمْ مِثْلَ هَذَا».

رواه الترمذی وحسنه، وابن حبان فی «صحیحه» - واللفظ له^[38] -، والبیهقی فی «البعث».

4 - (فصل فی الحوض والمیزان والصراط)^[39]

---

^([1]) کذا وقع هنا، ووقع فیما تقدم: "وعن علمه فیم فعل"، وهو الذی فی الترمذی (2/ 67). وما هنا لفظ أبی یعلى والخطیب، إلا أنهما قالا: "فیه" مکان "به". وهو مخرج مع الذی بعده فی "الصحیحة" (946).

^([2]) قلت: قد صرح بالتحدیث عند أحمد (4/ 185)، فکان بالعزو إلیه أولى، وقد رواه آخرون أعلى طبقة من الطبرانی، وهو مخرج فی "الصحیحة" (446)، ومن جهل المعلقین الثلاثة أنهم ضعفوا هذا الحدیث بعلة العنعنة، مع أن الهیثمی قد قال (10/ 225): "رواه أحمد، وإسناده جید"، ولکنهم لم یقفوا علیه!!

^([3]) هذه الجملة لیست فی "المسند" (4/ 185)، وفیه مکانها: "قال"، وکذا فی "أطراف المسند" لابن حجر (4/ 287/ 5915)، فهو موقوف فی حکم المرفوع، وسقط إسناده من "جامع المسانید" (11/ 151)، ولم یتنبه له الدکتور المعلق! وکذلک لم یتنبه المعلقون الثلاثة للجملة الزائدة على "المسند" مع عزوهم إیاه بالجزء والصفحة!!

^([4]) قلت: فیه (داود بن المحبر)، وهو واه، عن (صالح المری)، وهو ضعیف، وبه أعلَّه الهیثمی فقصر، وقلده الثلاثة، وهو جهل. وقد خرجته فی "الضعیفة" (6698).

^([5]) قلت: وهو ضعیف، قال الذهبی فی "المغنی": "ضعفوه؛ لکثرة مناکیره". وهو مخرج فی "الضعیفة" (6618).

^([6]) قلت: أخرجه فی "المعجم الکبیر" (22/ 59 / 140)، و"مسند الشامیین" (4/ 309/ 3390) من طریق بشر بن عون: ثنا بکار بن تمیم عن مکحول عنه. وهذه نسخة موضوعة کما قال ابن حبان (1/ 190).

^([7]) سقط هذا الحکم من الطبعة السابقة (2/ 417- «الضعیف»)، وأثبتناه من أصول الشیخ رحمه الله تعالى. [ش].

^([8]) قلت: وتعقبه الذهبی بقوله (4/ 251): "قلت: لا والله، وسلیمان غیر معتمد". ثم قال الناجی من بعده فقال: "کیف وفیه سلیمان؟! قال الأزدی: لا یصح حدیثه. وقال العقیلی: مجهول، وحدیثه غیر محفوظ".

^([9]) قلت: فیه عطیة العوفی، لکنه أبعد النجعة، فقد أخرجه مسلم وغیره من حدیث أبی هریرة، کما تراه مخرجاً وغیره من أحادیث الباب مجموعاً زیاداتها فی سیاق واحد فی "الصحیحة" (2602)، وبیان أنه لا ینافی الآیات المصرحة بأن دخول الجنة بالعمل، فراجع فإنه مهم.

^([10]) قلت: هو کما قال إن ثبتت صحبة (شریک بن طارق) هذا، ففیها خلاف کما فی "الإصابة"، وعنه أخرجه الطبرانی أیضاً (7/ 369-370).

^([11]) گوسفندی که شاخ ندارد.

^([12]) کذا الأصل وغیره، وفی "المسند" (6/ 280) والسیاق هنا له: (ما له؟ ما یقرأ؟)، والزیادات منه، وأما سیاق الترمذی فقد تقدم فی (20 - القضاء/ 10 - باب/ 40 - حدیث) مع التعلیق علیه، فراجعه.

^([13]) أی: یمکنون من الاقتصاص.

^([14]) کذا فی «المجمع» (10/ 354) والمنیریة (4/ 202/ 19)، وفی «أوسط الطبرانی» (6/ 118-119/ 5976) و «مجمع البحرین» (4800): «یُوردوا»، ولعله أصوب. [ش].

^([15]) قلت: هذا غیر دقیق، لأن رواته ثقات؛ غیر (الجهم بن فضالة الباهلی)؛ فإنه لم یوثقه غیر ابن حبان، ولذلک کان تعبیر الهیثمی: "ورجاله وثقوا" أدق، وفیه إشارة إلى تلیین بعضهم، وهو هذا، فإنه مجهول الحال. وقول المعلقین الثلاثة "حسن بشواهده" من جهلهم؛ لأنه لا شاهد له بهذا التفصیل. وهو مخرج فی "الضعیفة" (5317).

^([16]) الأصل: (شاهداً)، والتصحیح من (مسلم)، وقال الناجی (225/ 2). "کذا وجد، وإنما هو (شاهدنا)". وفی الأصل ألفاظ تختلف عنه بعض الشیء، وزیادات حذفتها لم أر من الضرورة التنبیه علیها، وأما المعلقون الثلاثة، فلم یصححوا شیئاً کعادتهم، وزادوا - ضغثاً على إبالة - أنهم عزوه لمسلم برقم (182)، وهذا رقم الحدیث الآتی، وهو فی "کتاب الإیمان"! وإنما رقمه (2968) فی "کتاب الزهد"!

^([17]) أی: یهلک.

^([18]) أی: یصرع کما یأتی من المؤلف.

^([19]) أی: شدَّة حرها.

^([20]) فی مواطن من "صحیحه"، وهذا السیاق فی "الأذان" منه، دون قول أبی هریرة فی آخره: "وذلک الرجل..."، فإنه عنده فی "التوحید". ثم إن فی عزوه تقصیراً ظاهراً؛ فإنه فی مسلم أیضاً کما تقدم بیانه فی التعلیق على الحدیث الذی قبله، وسیعزوه إلیه المؤلف أیضاً فی (27/ 16- فصل)، والنسائی کما قال الحافظ الناجی. ورواه أحمد أیضاً (2/ 275-276 و533-534). وفیه عند قول أبی هریرة المشار إلیه، وکذلک هو عند مسلم (299).

^([21]) زیادة من "النهایة". (1/ 326) وهی موجودة فی المنیریة (1/ 204) وسائر الطبعات، وسقطت من الطبعة السابقة (3/ 432). [ش].

^([22]) زیادة من "النهایة".

^([23]) گیاهی خاردار است.

^([24]) أی: بقایاهم، جمع (غابر). وکان الأصل: (وغیْر)، وهو تحریف مفسدٌ للمعنى کما لا یخفى.

^([25]) یعنی: به سبب امتحان شدیدی که در جریان است، از اعتقاد و باور درست دست کشد.

^([26]) فی الطبعة السابقة (3/ 434): «فتقول»، والصواب ما أثبتناه کما فی «صحیح مسلم» (183) والطبعة المنیریة (4/ 205) [ش].

^([27]) یعنی: ساق الله جل جلاله؛ چنانکه پیش‌تر این مساله به صراحت در حدیث ابن مسعود گذشت. (2- فصل).

^([28]) یعنی: رخ داده و به آن اجازه داده می‌شود.

^([29]) به این معناست که: آنها سه قسم‌اند: قسمی که سالم مانده و هیچ آسیبی به آنها نمی‌رسد. قسمی که با زخم و جراحت مواجه شده اما به مقصد رسیده و نجات می‌یابد. و قسمی که از پای درآمده و می‌افتد و در جهنم سقوط می‌کند.

^([30]) أی: تحصیله من خصمه والمتعدی علیه. وکان الأصل (استیفاء)، فصححته من مسلم (302)، وغفل عنه الغافلون الثلاثة!

^([31]) هذه الروایة للبخاری فی "التوحید" (7439)، وما بعدها استمرار لروایة مسلم (1/ 141-117).

^([32]) قلت: فیه اختصار بینته روایة البخاری: "فیدخلون الجنة، فیقول أهل الجنة".

^([33]) إلى هنا تنتهی روایة البخاری نحوه. وانظر تفاهة تخریجه من المعلقین الثلاثة فیما یأتی.

^([34]) قلت: نعم، لکن الروایة الأخرى لیست له، وإنما هی للبخاری فی "التوحید" -کما تقدم. وإن من جهل المعلقین الثلاثة بفن التخریج فضلاً عن التحقیق والتصحیح أنهم عزوها للبخاری برقم (4581) أی فی "التفسیر"! وهی فیه إلى قوله: "(مرتین أو ثلاثاً)"!!

^([35]) [به تعبیر دیگر: زمانی که مومنان نجات یافتند، سوگند و شفاعت نمودن‌شان نزد خداوند برای برادران‌شان که در آتش ماندند، بیش از سوگند خوردن شما برای دریافت حقوق‌تان می‌باشد. و من در این زمینه از همه‌ی مومنان پیشتاز هستم.] مصحح

^([36]) هنا فی الأصل زیادة (الیوم)، ولا أصل لها فی "مسلم" (8/ 217)، ولا عند غیره ممن أخرج الحدیث، کالنسائی فی "الکبرى" (6/ 508)، والبیهقی فی "الأسماء" (ص 217)، وغفل عنها الجهلة -کالعادة- فأثبتوها!

^([37]) قلت: أخرجه الترمذی أیضاً (2431 و3350)، وکذا النسائی فی "التفسیر"، والحاکم، ورده الذهبی، وهو مخرج فی "الضعیفة" (4834).

^([38]) قلت: فیه (عبدالرحمن بن أبی کریمة) - والد إسماعیل السدی- وهو مجهول، لم یرو عنه غیر ابنه. وهو مخرج فی "الضعیفة" (4827).

^([39]) اشاره به این دارد که صراط بعد از حوض می‌باشد؛ و این دیدگاهی است که حافظ در "الفتح" (11/ 405-406) با قطعیت آن را بیان می‌دارد.