32. بصیر

32. بصیر

این نام بیش از 40 مرتبه در قرآن تکرار شده است؛ از جمله در آیات زیر:

﴿لَیۡسَ کَمِثۡلِهِۦ شَیۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡبَصِیرُ﴾ [الشّورى: 11]

«هیچ چیز همانند او نیست و او شنوای بیناست.»

﴿إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ سَمِیعَۢا بَصِیرٗا﴾ [النّساء: 58]

«همانا الله شنوای بیناست.»

﴿وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِیرٌ﴾ [البقرة: 265]

«و الله به آنچه می‌کنید، بیناست.»

﴿وَٱللَّهُ بَصِیرُۢ بِٱلۡعِبَادِ﴾ [آل‌عمران: 15]

«و الله به (احوال) بندگان بیناست.»

﴿إِنَّهُۥ بِکُلِّ شَیۡءِۢ بَصِیرٌ﴾ [الملک: 19]

«بدون تردید او به هر چیزی بیناست.»

﴿إِنَّهُۥ بِعِبَادِهِۦ خَبِیرُۢ بَصِیرٞ﴾ [الشّورى: 27]

«بی‌گمان او به بندگانش دانای بیناست.»

﴿وَکَفَىٰ بِرَبِّکَ بِذُنُوبِ عِبَادِهِۦ خَبِیرَۢا بَصِیرٗا﴾ [الإسراء: 17]

«و کافی است که پروردگارت (نسبت) به گناهان بندگانش دانای بیناست.»

بصیر: یعنی ذاتی که تمامی دیدنی‌ها و هر چیزی را می‌بیند، هر چند بسیار کوچک و ریز باشد، حتّی راه‌رفتن مورچه‌ای سیاه بر روی سنگی سخت و محکم را در شب تاریک می‌بیند، جریان نیرو و خون را در اعضا و رگ‌ها مشاهده می‌کند، آنچه را که زیر زمین‌های هفتگانه است می‌بیند همان گونه که موجودات و اشیای آسمان‌های هفتگانه را مشاهده می‌کند و نیز حرکت پلک‌ها و خیانت چشم‌ها را می‌بیند.

ابن قیّم / می‌گوید: «بصیر ذاتی است که به سبب کمال بصر و بینایی‌اش، جزئیّات بدن مورچه‌ای کوچک؛ اعضا، گوشت، خون، مغز و رگ‌هایش را می‌بیند و حرکت آن را بر روی سنگی محکم در شب تاریک مشاهده می‌کند.»^[1]

شاعر چه زیبا سروده است که:

یـا مـن یـرى مـد البعـوض جناحهـا		فـی ظلـمـة اللیـل البـهـیـم الألیـل
ویـرى منـاط عروقـها فـی نحرهـا		والـمخ مـن تـلـک العـظـام النُّحَّـل
أمـنـن عـلـی بتـوبـة تـمـحـو بهـا		مـا کـان منـّـی فـی الـزمـان الأول[2]

یعنی ای کسی که در شب بسیار تاریک می‌بینی که مگس بال‌هایش را می‌گستراند و نیز جریان خون در رگ‌ها و ... را می‌بینی! به من توبه‌ای عطا کن تا گناهان گذشته‌ام را محو نماید.

باید ایمان داشته باشیم که الله ﻷ با چشمانی می‌بیند که شایستۀ کمال و جلال او هستند، چنانکه می‌فرماید:

﴿وَٱصۡبِرۡ لِحُکۡمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعۡیُنِنَاۖ﴾ [الطّور: 48]

«(ای پیامبر!) برای حکم پروردگارت شکیبا باش، زیرا تو زیر نظر (و در حفاظت) ما هستی.»

﴿وَحَمَلۡنَٰهُ عَلَىٰ ذَاتِ أَلۡوَٰحٖ وَدُسُرٖ١٣ تَجۡرِی بِأَعۡیُنِنَا جَزَآءٗ لِّمَن کَانَ کُفِرَ﴾ [القمر: 13-14]

«و او (نوح) را بر (مرکبی) ساخته‌شده از تخته و میخ سوار کردیم. زیر نظر (و حفاظت) ما روان بود. کیفری بود برای کسانی‌ که کافر شده بودند.»

﴿وَأَلۡقَیۡتُ عَلَیۡکَ مَحَبَّةٗ مِّنِّی وَلِتُصۡنَعَ عَلَىٰ عَیۡنِیٓ﴾ [طه: 39]

«و من محبّتی از سوی خود بر تو افکندم و برای اینکه در برابر دیدگان من پرورش یابی.»

در حدیثی از پیامبر ج، که دربارۀ توصیف دجّال است، بیان شده که الله تعالی صاحب دو چشم است؛ رسول الله ج فرمودند: «إنَّهُ أعْوَر، وإنَّ ربَّکُمْ لَیْسَ بأعْور»^[3]؛ «همانا او [دجّال] یک چشم دارد و پروردگار شما یک‌چشم نیست.» منزّه‌دانستن الله از داشتن یک چشم، اثبات می‌کند که الله متعال صاحب دو چشم است، به گونه‌ای که شایستۀ او تعالی باشد.

امام ابن خزیمه / می‌گوید: «ما می‌گوییم: پروردگار ما دو چشم دارد که به‎وسیلۀ آن‎ها آنچه را که زیر خاک و زیر پایین‌ترین طبقۀ زمین؛ یعنی زیر طبقۀ هفتم است و نیز آنچه را که در آسمان‌ها و میان آن‎ها وجود دارد، می‌بیند؛ فرقی نمی‌کند که بزرگ یا کوچک باشند. هیچ چیزی بر الله پنهان نمی‌ماند و او تعالی آنچه را که در قعر دریاها و میان آن‌هاست، مشاهده می‌کند، همان گونه که عرشش را که بر آن قرار دارد، می‌بیند.»^[4]

ناگفته نماند که این اسم بزرگ مقتضی مواردی همچون فروتنی و خضوع، مراقب‌دانستن الله متعال به طور دائم، عبادت شایسته و دوری از گناهان است. هر کس به آیاتی از قرآن که با این نام ختم شده‌اند، بیندیشد – که بیش از 40 آیه است- مطلب فوق برایش روشن می‌گردد، و اکنون برخی از آن آیات بیان می‌گردد:

﴿ذَٰلِکَ بِأَنَّ ٱللَّهَ یُولِجُ ٱلَّیۡلَ فِی ٱلنَّهَارِ وَیُولِجُ ٱلنَّهَارَ فِی ٱلَّیۡلِ وَأَنَّ ٱللَّهَ سَمِیعُۢ بَصِیرٞ﴾ [الحج: 61]

«این (نصرت مظلوم‌) از آن روست که الله (قادر است چیزى را بر دیگرى غالب کند چنانکه‌) شب را در روز داخل مى‌کند (و تاریکی مغلوب مى‌شود) و روز را در شب در مى‌آورد، و بی‌گمان الله شنوای بیناست.»

بر اساس آیۀ فوق، الله ـ تمامی صداهای موجود در شب و روز را می‌شنود و همۀ حرکاتشان را با وجود تفاوت در زمان و حالات، می‌بیند.

﴿۞وَلَوۡ بَسَطَ ٱللَّهُ ٱلرِّزۡقَ لِعِبَادِهِۦ لَبَغَوۡاْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَٰکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٖ مَّا یَشَآءُۚ إِنَّهُۥ بِعِبَادِهِۦ خَبِیرُۢ بَصِیرٞ﴾ [الشّورى: 27]

«و اگر الله روزی را برای بندگانش فراخ (و گشاده) می‌گرداند، یقیناً در زمین فساد می‌کردند، بلکه به ‌اندازه‌ای که بخواهد نازل می‌کند. همانا او به بندگانش دانای بیناست.»

این آیه نشان می‌دهد که الله أ احوال و اعمال بندگانش را می‌بیند، از آن‎ها باخبر است، می‌داند که چه کسی مستحقّ هدایت است و چه کسی لایق آن نیست، می‌فهمد که حال و شرایط چه کسی با ثروت و مال اصلاح می‌شود و چه کسی با داشتن ثروت، فاسد می‌گردد، چنانکه می‌فرماید:

﴿إِنَّ رَبَّکَ یَبۡسُطُ ٱلرِّزۡقَ لِمَن یَشَآءُ وَیَقۡدِرُۚ إِنَّهُۥ کَانَ بِعِبَادِهِۦ خَبِیرَۢا بَصِیرٗا﴾ [الإسراء: 30]

«یقیناً پروردگارت روزی را برای هر کس که بخواهد گشاده و (یا) تنگ می‌دارد، بی‌گمان او به بندگانش دانای بیناست.»

در آیۀ دیگری، چنین آمده است:

﴿هُوَ ٱلَّذِی خَلَقَکُمۡ فَمِنکُمۡ کَافِرٞ وَمِنکُم مُّؤۡمِنٞۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِیرٌ﴾ [التّغابن: 2]

«او ذاتی است که شما را آفرید، پس (گروهی) از شما کافرند و (گروهی) از شما مؤمن هستند. و الله به آنچه می‌کنید بیناست.»

یعنی الله نسبت به فرد صالح و فاسد و مؤمن و کافر بیناست و هر یک را آن گونه که شایسته است، پاداش یا عذاب می‌دهد.

﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ یُلۡحِدُونَ فِیٓ ءَایَٰتِنَا لَا یَخۡفَوۡنَ عَلَیۡنَآۗ أَفَمَن یُلۡقَىٰ فِی ٱلنَّارِ خَیۡرٌ أَم مَّن یَأۡتِیٓ ءَامِنٗا یَوۡمَ ٱلۡقِیَٰمَةِۚ ٱعۡمَلُواْ مَا شِئۡتُمۡ إِنَّهُۥ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِیرٌ﴾ [فصّلت: 40]

«بدون تردید کسانی ‌که در آیات ما کجروی می‌کنند، بر ما پوشیده نیستند. آیا کسی‌ که در آتش انداخته شود بهتر است یا کسی‌ که روز قیامت ایمن (و بدون وحشت) بیاید؟! هر چه می‌خواهید بکنید، مسلماً او به آنچه انجام می‌دهید بیناست.»

الله متعال کسانی را که در مورد آیاتش منحرف و ملحد می‌شوند، تهدید می‌کند بدین صورت که آنان را می‌بیند و از اعمالشان آگاه است و در روز قیامت،  این افراد را بدین سبب مجازات خواهد کرد.

﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ یُجَٰدِلُونَ فِیٓ ءَایَٰتِ ٱللَّهِ بِغَیۡرِ سُلۡطَٰنٍ أَتَىٰهُمۡ إِن فِی صُدُورِهِمۡ إِلَّا کِبۡرٞ مَّا هُم بِبَٰلِغِیهِۚ فَٱسۡتَعِذۡ بِٱللَّهِۖ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡبَصِیرُ﴾ [غافر: 56]

«همانا کسانی‌ که در آیات الله بدون هیچ حجّت (و دلیلی) که برایشان آمده باشد، مجادله می‌کنند، در سینه‌هایشان جز تکبّر نیست، که خود به آن نخواهند رسید.، پس به الله پناه ببر، بی‌گمان اوست که شنوای بیناست.»

یعنی الله تعالی تمامی صداها را با وجود تفاوتشان می‌شنود، و همۀ اشیا و موارد دیدنی را می‌بیند و می‌داند که در کجا و چه زمانی صورت می‌گیرند؛ از جمله کسانی را که دربارۀ آیاتش مجادله می‌کنند و قصد انکار و ابطال آن‎ها را دارند، می‌بیند و از احوالشان مطّلع است، و هرگز این افراد به هدفشان نخواهند رسید.

﴿وَٱللَّهُ یَقۡضِی بِٱلۡحَقِّۖ وَٱلَّذِینَ یَدۡعُونَ مِن دُونِهِۦ لَا یَقۡضُونَ بِشَیۡءٍۗ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡبَصِیرُ﴾ [غافر: 20]

«و الله به حق داوری می‌کند، و کسانی که به جای او می‌خوانند، به هیچ چیزی داوری نمی‌کنند. همانا الله همان شنوای بیناست.»

بر اساس آیۀ فوق، عبادت حق و شایستۀ ذات سمیع و بصیر است؛ پروردگاری که صاحب کمال سمع و بصر است. و یکی از دلایل بطلان و فساد عبادت بت‌ها این است که آن‎ها نمی‌شنوند و نمی‌بینند و به همین سبب، ابراهیم ÷ به پدرش گفت:

﴿یَٰٓأَبَتِ لِمَ تَعۡبُدُ مَا لَا یَسۡمَعُ وَلَا یُبۡصِرُ وَلَا یُغۡنِی عَنکَ شَیۡ‍ٔٗا﴾ [مریم: 42]

«ای پدرجان! چرا چیزی را پرستش می‌کنی که نه می‌شنود و نه می‌بیند و نه هیچ نیازی را از تو برآورده می‌سازد؟!»

﴿۞إِنَّ ٱللَّهَ یَأۡمُرُکُمۡ أَن تُؤَدُّواْ ٱلۡأَمَٰنَٰتِ إِلَىٰٓ أَهۡلِهَا وَإِذَا حَکَمۡتُم بَیۡنَ ٱلنَّاسِ أَن تَحۡکُمُواْ بِٱلۡعَدۡلِۚ إِنَّ ٱللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُم بِهِۦٓۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ سَمِیعَۢا بَصِیرٗا﴾ [النّساء: 58]

«بدون تردید الله به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانشان باز گردانید و هنگامی‌ که میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت داوری کنید. در حقیقت، نیکو چیزی است که الله شما را به آن اندرز می‌دهد! بی‌گمان الله شنوای بیناست.»

الله ـ دستورات و ممنوعاتش را توصیف و تحسین می‌کند، زیرا مشتمل بر مصالح و منافع دنیا و آخرت است و ضررها را از بین می‌برد، چون شارع و بوجودآورندۀ آن‎ها ذات شنوا و بینایی است که هیچ چیزی بر او پنهان نمی‌ماند و از مصالح بندگان آگاه است، در حالی که خودشان مطّلع نیستند.

همچنین انسان را تشویق به انجام دستورات و پرهیز از ممنوعات الهی می‌کند و از مخالفت با آن‎ها بر حذر می‌دارد.

﴿وَأَقِیمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّکَوٰةَۚ وَمَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِکُم مِّنۡ خَیۡرٖ تَجِدُوهُ عِندَ ٱللَّهِۗ إِنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِیرٞ﴾ [البقرة: 110]

«و نماز را بر پا دارید و زکات را ادا کنید و هر کار نیکی را که برای خود از پیش می‌فرستید، آن را نزد الله خواهید یافت. یقیناً الله به آنچه می‌کنید بیناست.»

الله تعالی وعده می‌دهد که هیچ یک از اعمال نیک شما که آن‎ها را برای خود فرستاده‌اید، تباه نخواهد شد و الله ﻷ  آن‎ها را می‌بیند و پاداش بزرگی به بندگانش، بر اثر آن‎ها خواهد داد.

با توجّه به مثال‌های پیشین، دانستیم که اگر بنده بداند و به خود یادآوری کند که الله أ همواره او را می‌بیند و از اعمالش مطّلع است، فواید بسیاری در حوزۀ ترغیب و ترهیب خواهد بُرد، و این مطلب در نمونه‌های قبلی واضح است. اگر بنده عبادتش را به خوبی برای پروردگار انجام دهد و از گناهان پرهیز نماید در حالی که رؤیت و اطّلاع الهی را برای خود یادآور سازد، قطعاً به مقام احسان می‌رسد، که برترین درجات دین است، چنانکه پیامبر ج در بیان حقیقت احسان فرمودند: «أَنْ تَعْبُدَ اللَّه کَأَنَّکَ تَراه، فإِنْ لَمْ تَکُنْ تَراهُ فإِنَّهُ یَراکَ»؛ «اینکه الله را به گونه‌ای عبادت کنی که گویی او را می‌بینی و اگر تو الله را نمی‌بینی، قطعاً او تو را می‌بیند.» چه بسا افرادی که با یادآوری این صفت الهی، از ارتکاب گناهان خودداری کردند.

ابن رجب / می‌گوید: «مردی شبانه در یک بیابان از زنی درخواست کرد که با وی همبستر شود، امّا آن زن سر باز زد. مرد به او گفت: کسی غیر از ستارگان ما را نمی‌بیند. زن گفت: پس بوجودآورندۀ آن‎ها کجاست؟!»^[5] یعنی مگر الله ما را نمی‌بیند؟! الله تعالی می‌فرماید:

﴿أَلَمۡ یَعۡلَم بِأَنَّ ٱللَّهَ یَرَىٰ﴾ [العلق: 14]

«آیا نمی‌داند که مسلماً الله (همۀ اعمالش را) می‌بیند؟!»

همین برای خودداری و پرهیز از ارتکاب گناه کافی است.

---

[1]- طریق الهجرتین، ص 234.

[2]- قرطبی، التّذکرة، ج 1، ص 464، چاپ دار المنهاج.

[3]- صحیح بخاری، شمارۀ حدیث: 7131؛ صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: 2933، به روایت انس س.

[4]- کتاب التّوحید، ص 50.

[5]- شرح کلمة الإخلاص، ص 49.