8- عده

8- عده

عده: صبر کردن مدت محدودی است که به حکم شریعت پس از جدایی زن از شوهرش باید صبر نماید.

به این ترتیب عده: مدتی زمانی است که زن باید بعد از وفات یا طلاق شوهر باید صبر کند و از ازدواج خودداری  نماید.

حکمت مشروعیت عده

1- اطمینان نمودن از پاکی رحم تا نسب‌‌ها مختلط نشود.

2- فرصت دادن به شوهری که زنش را طلاق رجعی داده است تا اگر در این مدت پشیمان شود به زنش رجوع نماید.

3- اهمیت دادن به نکاح؛ همان طور که با شرایط خاص منعقد می‌شود، جز با انتظار کشیدن و صبر کردن تمام نمی‌شود و زن و شوهر از یکدیگر جدا نمی‌شوند.

4- احترام گذاشتن به مدت زندگی مشترک بین زوجین، که زن وارد زندگی دیگری نمی‌شود، مگر بعد از انتظار کشیدن و صبر کردن.

5- حفظ حق جنین اگر زن در حالت جدایی حامله باشد.

در عده چهار حق وجود دارد: حق الله، حق زوج، حق زوجه و حق فرزند.

حکم عده

عده بر هر زنی که شوهرش قبل یا بعد از همبستری بمیرد یا بعد از خلوت کردن، فرقی ندارد که با طلاق یا خلع یا فسخ نکاح از او جدا شود، واجب است. تا مشخص شود که رحمش با وضع حمل یا گذشتن سه قرء (حیض) یا سه ماه پاک شود.

الله تعالی می‌فرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّبِیُّ إِذَا طَلَّقۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحۡصُواْ ٱلۡعِدَّةَۖ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ رَبَّکُمۡ﴾ [الطلاق: 1]. «ای پیامبر! هرگاه خواستید زنان را طلاق دهید، آن‌ها را در زمان (آغاز) عدّه طلاق دهید، و حساب عدّه را نگه دارید، و از الله که پروردگار شماست بترسید».

احکام عده

اگر زن قبل از همبستری طلاق شود، عده ندارد اما اگر بعد از همبستری طلاق شود باید عده بگذراند ولی اگر شوهر قبل یا بعد از همبستری بمیرد باید چهار ماه و ده روز عده بگذراند و این وفاداری به شوهر و رعایت حق اوست و میراث می‌برد.

1 - الله تعالى می‌فرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا نَکَحۡتُمُ ٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ ثُمَّ طَلَّقۡتُمُوهُنَّ مِن قَبۡلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَکُمۡ عَلَیۡهِنَّ مِنۡ عِدَّةٖ تَعۡتَدُّونَهَاۖ فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحٗا جَمِیلٗا٤٩﴾ [الأحزاب: 49]. «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! هنگامی‌که با زنان با ایمان ازدواج کردید، آنگاه پیش از آن که با آن‌ها همبستری کنید، طلاق‌شان دادید، پس عده برای شما بر آن‌ها نیست که شما آن را بشمارید، لذا آن‌ها را (با هدیۀ مناسب) بهره‌مند سازید و به نیکوترین وجه رهای‌شان کنید».

2 - الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِینَ یُتَوَفَّوۡنَ مِنکُمۡ وَیَذَرُونَ أَزۡوَٰجٗا یَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرۡبَعَةَ أَشۡهُرٖ وَعَشۡرٗاۖ فَإِذَا بَلَغۡنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡکُمۡ فِیمَا فَعَلۡنَ فِیٓ أَنفُسِهِنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِۗ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٞ٢٣٤﴾ [البقرة: 234]. «و کسانی از شما که می‌میرند و همسرانی باقی می‌گذارند؛ باید چهار ماه و ده روز انتظار بکشند (وعده نگه دارند) پس هنگامی‌که مدت عدت خود را به پایان رساندند، در آنچه آنان به طور شایسته درباره خود انجام دهند؛ گناهی بر شما نیست، و الله به آنچه می‌کنید آگاه است».

انواع زنانی که عده می‌گذرانند

زنانی که عده می‌گذرانند بر شش نوع هستند

اول: زن حامله: اگر زن حامله‌‌ای با مرگ شوهر یا طلاق یا فسخ نکاحی عده می‌گذراند تا وضع حملی که خلقتش مشخص شده باید صبر کند و کمترین مدت حاملگی شش ماه است و غالبا نه ماه می‌باشد.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَأُوْلَٰتُ ٱلۡأَحۡمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن یَضَعۡنَ حَمۡلَهُنَّۚ وَمَن یَتَّقِ ٱللَّهَ یَجۡعَل لَّهُۥ مِنۡ أَمۡرِهِۦ یُسۡرٗا٤﴾ [الطلاق: 4]. «و عده‌ی زنان باردار، این است که وضع حمل کنند».

دوم: زنی که شوهرش می‌میرد: اگر حامله باشد با وضع حمل عده‌اش تمام می‌شود اما اگر حامله نباشد چهار ماه و ده روز باید عده بگذراند و در این مدت حامله بودنش مشخص می‌شود.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِینَ یُتَوَفَّوۡنَ مِنکُمۡ وَیَذَرُونَ أَزۡوَٰجٗا یَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرۡبَعَةَ أَشۡهُرٖ وَعَشۡرٗاۖ فَإِذَا بَلَغۡنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡکُمۡ فِیمَا فَعَلۡنَ فِیٓ أَنفُسِهِنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِۗ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٞ٢٣٤﴾ [البقرة: 234]. «و کسانی از شما که می‌میرند و همسرانی باقی می‌گذارند؛ باید چهار ماه و ده روز انتظار بکشند (وعده نگه دارند) پس هنگامی‌که مدت عدت خود را به پایان رساندند، در آنچه آنان به طور شایسته درباره خود انجام دهند؛ گناهی بر شما نیست، و الله به آنچه می‌کنید آگاه است».

سوم: زنی که حامله نباشد و شوهرش طلاق دهد در سه حیض عده بگذراند. اما اگر جدایی زن با خلع، یا فسخ باشد، عده‌‌اش یک حیض است.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَٱلۡمُطَلَّقَٰتُ یَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَٰثَةَ قُرُوٓءٖۚ وَلَا یَحِلُّ لَهُنَّ أَن یَکۡتُمۡنَ مَا خَلَقَ ٱللَّهُ فِیٓ أَرۡحَامِهِنَّ إِن کُنَّ یُؤۡمِنَّ بِٱللَّهِ وَٱلۡیَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۚ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَٰلِکَ إِنۡ أَرَادُوٓاْ إِصۡلَٰحٗاۚ وَلَهُنَّ مِثۡلُ ٱلَّذِی عَلَیۡهِنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِۚ وَلِلرِّجَالِ عَلَیۡهِنَّ دَرَجَةٞۗ وَٱللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ٢٢٨﴾ [البقرة: 228]. «و زنان مطلقه باید مدت سه پاکی (یا دیدن سه بار عادت ماهانه) انتظار بکشند، و اگر به الله و روز قیامت ایمان دارند؛ برای آن‌ها روا نیست که آنچه را الله در رحم‌های‌شان آفریده، کتمان کنند. و شوهران‌شان اگر خواهان آشتی هستند، برای بازگرداند آن‌ها (به زندگی زناشوئی) در این (مدت از دیگران) سزاوارترند. و برای زنان حقوق شایسته‌ای است همانند (حقوق و و ظایفی) که بر عهده آن‌هاست، و مردان بر آنان برتری دارند، و الله توانمند حکیم است».

چهارم: زنی که به دلیل کوچکی یا پیری حیض نمی‌شد و شوهرش او را طلاق داد، سه ماه عده بگذراند.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَٱلَّٰٓـِٔی یَئِسۡنَ مِنَ ٱلۡمَحِیضِ مِن نِّسَآئِکُمۡ إِنِ ٱرۡتَبۡتُمۡ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَٰثَةُ أَشۡهُرٖ وَٱلَّٰٓـِٔی لَمۡ یَحِضۡنَ﴾ [الطلاق: 4]. «و کسانی از زنان‌تان که از عادت ماهانه مأیوس شده‌اند، اگر شک کردید عدّۀ آن‌ها سه ماه است و (نیز) آن‌ها که حیض نشده‌اند».

پنجم: اگر عادت ماهیانه زنی قطع شد و علتش مشخص نبود، یک سال عده بگذراند، نه ماه به خاطر اطمینان از حاملگی و سه ماه را به خاطر عده صبر نماید.

ششم: زنی که شوهرش گم شود طوری که هیچ خبری از مرگ و زندگی‌اش در دست نباشد، زن باید در مدتی که متضرر نشود، منتظرش بماند و دنبالش بگردد و برای احتیاط در دادگاه اسلامی قاضی مدتی را برای زن تعیین کند که به انتظار شوهرش بماند، بعد از کامل شدن آن مدت و پیدا نشدنش، قاضی حکم وفاتش را صادر کند و سپس زن چهار ماه و ده روز عده بگذراند. اگر بعد از این خواست می‌تواند ازدواج کند.

عده کنیزی که حیض می‌شود، دو طهر است اما کنیزی که به سبب پیری یا کوچکی حیض نمی‌شود دو ماه است و عده کنیز حامله وضع حمل اوست.

عده غیر زوجه

1- اگر مردی مالک کنیزی شد و خواست با او همبستری کند، همبستری‌اش با او حلال نیست تا از پاکی رحمش اطمینان داشته باشد، به این صورت که اگر حامله باشد، وضع حمل کند، اگر حیض می‌شود با یک حیض اما اگر به سبب پیری یا کوچکی حیض نمی‌شود، یک ماه صبر کند.

2- زنی که به اشتباه با او همبستری کردند، یا با زنا یا نکاح فاسد یا خلع کرده است با گذراندن یک حیض عده بگذراند تا پاکی رحمش مشخص شود.

3- اگر زن مطلقه‌ی رجعی شوهرش بمیرد، عده‌ی طلاق رجعی وی بی‌اعتبار است و از زمان وفات شوهر عده‌ی وفات شروع می‌شود.

ترک آرایش زن به خاطر وفات شوهر

منظور از إحداد (ترک زینت و آرایش): این است که زن در خانه شوهر خود بنشیند و از آنچه نشانه‌ی علاقمندی به همبستری است؛ مانند: آرایش کردن، خوشبویی زدن، لباس زینتی و شیک پوشیدن، سرمه زدن و .. خودداری  کند.

بر هر زنی که شوهرش بمیرد، لازم است که در طول مدت عده، به هدف رعایت حق شوهر، از هر نوع آرایش و پوشیدن لباس شیک و زینتی خودداری کند. اگر آرایش و... کند گناه‌کار می‌شود و باید از الله طلب مغفرت و توبه کند.

باید توجه داشت که این ترک آرایش مخصوص زنان است نه مردان.

و ترک آرایش به مناسبت مرگ شاهان، بزرگان یا هر شخصیت مهم جایز نیست. آری، رسول الله ج وفات کرد و کسی از اصحاب [و مردان اهل بیت] این با ترک آرایش و .. سوگواری نکردند.

و خلفای چهارگانه راشدین؛ ابوبکر، عمر، عثمان و علی وفات کردند - درحالی‌که افضل خلق بعد از انبیا بودند- کسی از اصحاب [و مردان اهل بیت] بر آن‌ها با ترک آرایش و .. سوگواری نکردند.

1- ام عطیه ل روایت می‌کند که رسول الله ج فرمود: «هیچ زنی بیش از سه روز بر میتی ترک آرایش (سوگواری) نکند. مگر زن برای شوهر خودش که باید چهار ماه و ده روز با ترک آرایش به عده بنشیند. و در این مدت نباید لباس‌‌های (با رنگ‌های روشن) بپوشد، به جز لباس عصب (لباس یمنی) و سرمه نکشد و خوشبویی نزند، مگر زمانی که از عادت ماهیانه پاک می‌شود، در آن وقت می‌تواند مقدار کمی از قسط (عود هندی) یا از اظفار (نوعی خوشبویی) استفاده کند».^[1]

2- عایشه روایت می‌کند که پیامبر ج فرمود: «هرکس در دین ما چیز جدیدی بیاورد که از آن نباشد، مردود است».^[2]

 مدت ترک آرایش زن به خاطر وفات شوهر

اگر میت غیر از شوهر زن کسی دیگر باشد، جایز است که تا سه روز ترک آرایش کند.

و ترک آرایش برای زنی که شوهرش وفات کرده است، به پِیرُوِ دوران عده، چهار ماه و ده روز است.

زن حامله‌ای که شوهرش بمیرد، با وضع حمل دیگر واجب نیست که ترک آرایش کند و عده‌اش تمام می‌شود.

مکان عده گذراندن زنی که شوهرش وفات کرده است

1- بر زنی که شوهرش وفات می‌کند واجب است که عده‌اش را در همان منزلی که شوهرش ساکن بوده است، بگذراند. اگر از ترس، یا مجبوری یا به حق، از آن منزل تغییر مکان به جایی دهد که برایش امنیت داشته باشد، ایرادی ندارد.

و زن شوهر مرده می‌تواند با عذر معتبر یا هر نیاز ضروری دیگری می‌تواند از خانه‌اش بیرون شود.

با تمام شدن چهار ماه و ده روز، عده زن شوهر مرده، هرجا که باشد تمام می‌شود. اگر زنی شوهرش در غیبت بمیرد یا او را طلاق دهد و خبر نداشته باشد، عده‌اش از زمان مرگ و طلاق‌اش شروع می‌شود.

2- زنی که با طلاق رجعی عده می‌گذراند، باید عده‌اش را در خانه‌ی شوهرش بگذراند و حق نفقه و مسکن دارد و جایز نیست که او را از خانه‌ی شوهرش بیرون کنند مگر اینکه مرتکب کار زشت آشکاری با زبان یا عمل شود که خانواده را آسیب برساند.

3- زنی که از طلاق بائن عده می‌گذراند، اگر حامله است، تا وضع حمل حق نفقه و سکونت دارد. اما اگر حق حامله نباشد، حق نفقه و سکونت ندارد. باید توجه داشت که زن مطلقه‌ی بائن، زنی که نکاحش فسخ شده یا خلع کرده است، حق نفقه و سکونت ندارند و در خانه‌ی پدر و خویشاوندان خودش عده بگذراند.

چه کارهایی برای زن شوهر مرده جایز است؟

برای زنی که شوهرش وفات کند، انجام کارهای ذیل جایز است:

نظافت .. غسل .. شانه زدن مو .. پوشیدن لباس‌های عادی .. استفاده از صابون .. استفاده از خوشبویی اندک بعد غسل از حیض .. برای انجام کارهای ضروری با وقار بیرون شدن .. حرف زدن عادی با مردان غریبه در صورت نیاز مثل جواب تسلیت گفتن را دادن و ..

الله تعالی می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ یُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِینَ وَیُحِبُّ ٱلۡمُتَطَهِّرِینَ﴾ [البقرة: 222]. «قطعا الله توبه کاران و پاکان را دوست می‌دارد».

حکم از خانه بیرون شدن زن شوهر مرده‌ای که عده می‌گذراند

زن شوهر مرده‌ای در عده از خانه بیرون می‌شود سه حالت دارد:

اول: بیرون شدن بدون ضرورت مثل بیرون شدن برای تفریح، زیارت عمره و .. چنین بیرون شدنی تا در عده است، جایز نیست.

دوم: بیرون شدنش ضروری و نیاز است مانند: بیمار شود و به دکتر برود. یا خانه‌اش در آستانه خراب شدن باشد. یا تنها باشد و از سکونت در تنهایی بترسد و .. در چنین حالت‌های تا بر طرف شدن نیاز جایز است و سپس برگردد به خانه‌ی خودش ..

سوم: برای انجام کارهای ضروری مثل خرید مواد غذایی و .. برای خود و فرزندانش یا کارمند است و باید سر کار برود. در چنین مواردی نیز جایز است که تا رفع نیاز بیرون برود و سپس به خانه برگردد.

---

[1]. متفق علیه: بخاری (ش:5342)، مسلم در کتاب طلاق (ش:938)، و این متن مسلم است.

[2]. متفق علیه: بخاری (ش:2697) و مسلم (ش:1718).