کتاب حجّ

کتاب حجّ

کتابُ الحجّ

هُوَ: زِیَارَةُ بِقَاعٍ مَخصُوصَةٍ بِفِعلٍ مَخصُوصٍ فِی اَشهُرِه؛ وَ هِیَ: شَوَّالٌ وَ ذُوالقَعدَةِ وَ عَشرُ ذِی الحَجَّةِ.

فُرِضَ مَرَّةً عَلَی الفَورِ فِی الاَصَحِّ.

وَ شُرُوطُ فَرضِیَّتِه ثَمَانِیةٌ عَلَی الاَصَحِّ: اَلإِسلَامُ وَالعَقلُ وَالبُلُوغُ وَالحُرِّیَّةُ وَالْوَقْتُ وَ الْقُدْرَةُ عَلَی الزّٰادِ وَلَوْ بِمَکَّةَ بِنَفَقَةِ وَسَطٍ وَالقُدرَةُ عَلَی رَاحِلَةٍ مُختَصَّةٍ بِه اَو عَلَی شِقِّ مَحملٍ بِالمِلکِ وَالاِجَارَةِ لَا الاِبَاحَةِ وَالاِعَارَةِ لِغَیرِ اَهلِ مَکَّةَ وَ مَن حَولَهُم إِذَا أَمکَنَهُمُ المَشیُ بِالقَدَمِ وَالقُوَّةِ بِلَا مَشَقَّةٍ؛ وَ إِلَّا فَلَا بُدَّ مِنَ الرَّاحِلَةِ مُطلَقًا؛ وَ تِلکَ القُدرَةُ فَاضِلَةٌ عَن نَفَقَتِه وَ نَفَقَةِ عِیَالِه اِلی حِینِ عَودِه وَ عَمَّا لَا بُدَّ مِنهُ کَالمَنزِلِ وَ اَثَاثِه وَ آلَاتِ المُحتَرِفِینَ وَ قَضَاءِ الدَّینِ.

وَ یُشتَرَطُ العِلمُ بِفَرضِیَّةِ الحَّجِ لِمَن أَسلَمَ بِدَارِ الحَربِ أَوِ الکَونُ بِدَارِ الاِسلَامِ.

وَ شُرُوطُ وُجُوبِ الأَدَاءِ خَمسَةٌ عَلَی الاَصَحِّ: صِحَّةُ البَدَنِ وَ زَوَالُ المَانِعِ الحِسِّیِ عَنِ الذِّهَابِ لِلحَجِّ وَ أَمنُ الطَّرِیقِ وَ عَدَمُ قِیَامِ العِدَّةِ وَ خُرُوجُ مَحرَمٍ وَ لَو مِن رَضَاعٍ أَو مُصَاهَرَةٍ مُسلِمٍ مَأمُونٍ عَاقِلٍ بَالِغٍ أَو زَوجٍ لإِمرَأةٍ فِی سَفَرٍ؛ وَالعِبرَةُ بِغَلَبَةِ السَّلَامَةِ بَرًّا وَّ بَحرًا عَلَی المُفتَی بِه.

وَ یَصِحُّ أَدَاءُ فَرضِ الحَجِّ بِاربَعَةِ أَشیَآءَ لِلحُرِّ: الإِحرَامُ وَالإِسلَامُ؛ وَ هُمَا شَرطانِ؛ ثُمَّ الإِتیانُ بِرُکنَیه؛ وَ هُمَا: اَلوُقُوفُ مُحرِمًا بِعَرَفَاتٍ لَحظَةً مِن زَوَالِ یَومِ التَّاسِعِ اِلی فَجرِ یَومِ النَّحرِ بِشَرطِ عَدَمِ الجِمَاعِ قَبلَه مُحرِمًا؛ وَالرُّکنُ الثَّانِی؛ هُوَ: اَکثَرُ طَوَافِ الإِفَاضَةِ فِی وَقتِه؛ وَ هُوَ: مَا بَعدَ طُلُوعِ فَجرِ النَّحرِ.

وَ وَاجِبَاتُ الحَجِّ: إِنشَاءُ الاِحرَامِ مِنَ المِیقَاتِ وَ مَدُّ الوُقُوفِ بِعَرَفَاتٍ إِلَی الغُرُوبِ وَ الوُقُوفُ بِالمُزدَلِفَةِ فِیمَا بَعدَ فَجرِ یَومِ النَّحرِ وَ قَبلَ طُلُوعِ الشَّمسِ وَ رَمیُ الجِمَارِ وَ ذِبحُ القَارِنِ وَالمُتَمَتِّعِ بَینَهُمَا وَ الْحَلْقُ وَ تَخْصِیْصُهُ بِالْحَرَمِ وَ اَیّامِ النَّحْرِ وَ تَقْدِیْمِ الرَّمْیِ عَلَی الْحَلْقِ وَ نَحْرِ الْقٰارِنِ وَ الْـمُتَمَتِّعِ و إِیقَاعُ طَوَافِ الزِّیارَة فِی أَیَّامِ النَّحرِ وَالسَّعیُ بَینَ الصَّفَا وَالمَروَةِ فِی أَشهُرِ الحَجِّ وَ حُصُولُه بَعدَ طَوَافٍ مُعتَدٍّ بِه وَالمَشیُ فِیهِ لِمَن لَا عُذرَ لَه وَ بِدَاءَةُ السَّعیِ مِنَ الصَّفَا وَ طَوَافُ الوَدَاعِ وَ بِدَاءَةُ کُلِّ طَوَافٍ بِالبَیتِ مِنَ الحَجَرِالأسوَدِ وَالتّیامُنُ فِیهِ وَالمَشیُ فِیهِ لِمَن لَا عُذرَ لَه وَ الطَّهَارَةُ مِنَ الحَدَثَینِ وَ سَترُ العَورَةِ وَ اَقَلُّ الاَشوَاطِ بَعدَ فِعلِ الأَکثَرِ مِن طَوَافِ الزِّیَارَة؛ وَ تَرکُ المَحظُورَاتِ کَلُبسِ الرَّجُلِ المِخیَطَ وَ سَترِ رَأسِه وَ وَجهِه وَ سَترِالمَرأةِ وَجهَهَا وَالرَّفثِ وَالفُسُوقِ وَالجِدَالِ وَ قَتلِ الصَّیدِ وَالإِشَارَةِ اِلَیهِ وَالدَّلَالَةِ عَلَیه.

وَ سُنَنُ الحَجِّ مِنهَا: الاِغتِسَالُ وَ لَو لِحَائِضٍ وَ نُفَسَآءَ اَوِ الوُضُوءُ إِذَا أَرَادَ الإِحرَامَ وَ لُبسُ إِزارٍ وَ رِدَاءٍ جَدِیدَینِ اَبیَضَینِ وَالتَّطَیُّبُ وَ صَلَوةُ رَکعَتَینِ وَالإِکثَارُ مِنَ التَّلبِیَةِ بَعدَ الإِحرَامِ رَافِعًا بِهَا صَوتَه مَتَی صَلَّی اَو عَلَا شَرَفًا أَو هَبَطَ وَادِیًا أَو لَقِیَ رَکبًا وَ بِالأَسحَارِ وَ تَکرِیرُهَا کُلَّمَا أَخَذَ فِیهَا وَالصَّلوةُ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ وَ سُئَوالِ الجَنَّةِ وَ صُحبَةِ الأَبرَارِ وَالإِستِعَاذَةِ مِنَ النَّارِ وَ الغُسلِ لِدُخُولِ مَکَّةَ وَ دُخُولُهَا مِن بَابِ المُعَلَّاةِ نَهَارًا وَّ التَکبِیرُ وَالتَّهلِیلُ تِلقَاءَ البَیتِ الشَّرِیفِ وَالدُّعَاءُ بِمَا أَحَبَّ عِندَ رُؤیَتِه وَ هُوَ مُستَجَابٌ وَ طَوَافُ القُدُومِ وَ لَو فِی غیرِ اَشهُرِ الحَجِّ؛ وَالاِضطِبَاعُ فِیهِ وَالرَّمَلُ إِن سَعی بَعدَه فِی أَشهُرِ الحَجِّ وَالهَروَلَةُ فِیمَا بَینَ المِیلَینِ الأَخضَرَینِ لِلرِّجَالِ وَالمَشیُ عَلَی هَینَةٍ فِی بَاقِی السَّعیِ وَالإِکثَارُ مِنَ الطَّوَافِ؛ وَ هُوَ أَفضَلُ مِن صَلَوةِ النَّفلِ لِلآفَاقِیِّ؛ وَالخُطبَةُ بَعدَ صَلوةِ الظُّهرِ یَومَ سَابِعِ الحَجَّةَ بِمَکَّةَ؛ وَ هِیَ خُطبَةٌ وَاحِدَةٌ بِلَا جُلُوسٍ، یُعَلِّمُ المَنَاسِکَ فِیهَا؛ وَالخُرُوجُ بَعدَ طُلُوعِ الشَّمسِ یَومَ التَّروِیَةِ مِن مَکَّةَ لِمَنًی وَالمَبِیتُ بِها ثُمَّ الخُرُوجُ مِنهَا بَعدَ طُلُوعِ الشَّمسِ یَومَ عَرَفَةَ اِلَی عَرَفَاتٍ؛ فَیَخطُبُ الاِمَامُ بَعدَ الزَّوَالِ قَبلَ صَلَوةِ الظُّهرِ وَالعَصرِ مَجمُوعَةً جَمعَ تَقدِیمٍ مَعَ الظُّهرِ خُطبَتَینِ یَجلِسُ بَینَهُمَا؛ وَالاِجتَهَادُ فِی التَّضَرُّعِ وَالخُشُوعِ وَالبُکَاءِ بِالدُّمُوعِ وَالدُّعَاءِ لِلنَّفسِ وَالوَالِدَینِ والاِخوَانِ المُؤمِنِینَ بِمَا شَآءَ مِن اَمرِ الدَّارَینِ فِی الجَمعَینِ؛ وَالدَّفعُ بِالسَّکِینَةِ وَالوَقَارِ بَعدَ الغُرُوبِ مِن عَرَفَاتٍ؛ وَالنُّزُولُ بِمُزدَلِفَةَ مُرتَفِعًا عَن بَطنِ الوَادِی بِقُربِ جَبَلِ قُزَحَ؛ وَالمَبِیتُ بِهَا لَیلَةَ النَّحرِ بِمِنیٰ اَیَّامَ مِنیٰ بِجَمیعِ أَمتِعَتِه؛ وَ کُرِهَ تَقدِیمُ ثَقَلِه اِلی مَکَّةَ إِذ ذَاکَ. وَ یَجعَلُ مِنی عَن یَمِینِه وَ مَکَّةَ عَن یَسَارِه حَالَةَ الوُقُوفِ لِرَمیِ الجِمَارِ وَ کَونُه رَاکِباً حَالَةَ رَمیِ جَمرَةِ العَقَبَةِ فِی کُلِّ الأَیَّامِ؛ مَاشِیًا فِی الجَمرَةِ الاُولَی التِی تَلِی المَسجِدَ وَالوُسطی؛ وَالقِیَامُ فِی بَطنِ الوَادِی حَالةَ الرَّمیِ؛ وَ کَونُ الرَّمیِ فِی الیَومِ الاَوَّلِ فِیمَا بَینَ طُلُوعِ الشَّمسِ وَ زَوَالِهَا وَ فِیمَا بَینَ الزَّوَالِ وَ غُرُوبِ الشَّمسِ فِی بَاقِی الاَیَّامِ؛ وَ کُرِهَ الرَّمیُ فِی الیَومِ الاَوَّلِ وَالرَّابِعِ فِیمَا بَینَ طُلُوعِ الفَجرِ وَالشَّمسِ؛ وَ کُرِهَ فِی اللَیالی الثَلاثِ وَ صَحَّ؛ لِأَنَّ اللَیَالِی کُلَّهَا تَابِعَةٌ لِمَا بَعدَهَا مِنَ الاَیَّامِ اِلَّا اللیلَةَ الَّتِی تَلِیَ عَرفَةَ حَتَّی صَحَّ فِیهَا الوُقُوفُ بِعَرَفاتٍ وَ هِیَ لَیلَةُ العِیدِ وَ لَیَالِیَ رَمِی الثَّلَاثِ فَإِنَّهَا تَابِعَةٌ لِمَا قَبلَهَا؛ وَالمُبَاحُ مِن أَوقَاتِ الرَّمی: مَا بَعدَ الزَّوَالِ اِلی غُرُوبِ الشَّمسِ مِنَ الیَومِ الاَوَّلِ. وَ بِهَذَا عُلِمَت اَوقَاتُ الرَّمیِ کُلُّهَا جَوَازً وَ کَرَاهَةً وَ اِستِحبَابًا.

وَ مِنَ السُّنَّةِ، هَدیُ المُفرَدِ بالحَجِّ وَالاَکلُ مِنهُ وَ مِن هَدی التَّطَوُّعِ وَالمُتعَةِ وَالقِرَانِ فَقَط؛ وَ مِنَ السُّنَّةِ. الخُطبَةُ یَومَ النَّحرِ مِثلَ الاُولی یُعَلِّمُ فِیهَا بَقِیَّةَ المَنَاسِکِ وَ هِی ثَالِثَةُ خُطَبِ الحَجِّ؛ وَ تَعجِیلُ النَّفَرِ إِذَا أَرَادَه مِن مِنیٰ قَبلَ غُرُوبِ الشَّمسِ مِنَ الیَومِ الثَّانِی عَشَرَ؛ وَ إِن أَقَامَ بِهَا حَتَّی غَرَبَتِ الشَّمس مِنَ الیَومِ الثَّانِی عَشَرَ فَلَا شَئَ عَلَیهِ وَ قَد أَسَاءَ، وَ إِن أَقَامَ بِمِنیٰ اِلَی طُلُوعِ فَجرِ الیَومِ الرَّابِعِ لَزِمَه رَمیُه؛ وَ مِنَ السُّنَّةِ، النُّزُولُ بالمُحَصَّبِ سَاعَةً بَعدَ اِرتِحَالِه مِن مِنیٰ؛ وَ شُربُ مَاءِ زَمزَمَ وَالتَضَلُّعُ مِنهُ وَ اِستِقبَالُ البَیتِ وَالنَّظَرُ اِلَیهِ قَائِمًا وَالصَّبُّ مِنهُ عَلَی رَأسِه وَ سَائِرِ جَسَدِه؛ وَ هُوَ: لِمَا شُرِبَ لَه مِن أُمُورِ الدُّنیَا وَالآخِرَةِ؛ وَ مِنَ السُّنَّةِ، التِزَامُ المُلتَزَمِ وَ هُوَ أَن یَّضَعَ صَدرَه وَ وَجهَه عَلَیه وَالتَّشَبُّثُ بِالاَستَارِ سَاعَةً دَاعِیًا بِمَا اَحَبَّ وَ تَقبِیلُ عَتَبةِ البَیتِ وَ دُخُولِه بِالاَدَبِ وَالتَّعظِیمِ ثُمَّ لَم یَبقَ عَلَیهِ اِلَّا اَعظَمَ القُرُبَاتِ وَ هِیَ زِیَارَةُ النَّبِیِّ صَلَّی اللهُ عَلَیه وَ سَلَّمَ وَ اَصحَابِه فَیَنوِیهَا عِندَ خُرُوجِه مِن مَکَّةَ مِن بَابِ سَبِیکَةَ مِنَ الثَّنِیَّةِ السُّفلی. وَ سَنَذکُرُ للزِّیَارَةِ فَصلًا عَلَی حِدَتِه إِن شاءَ اللهُ تَعَالی.

کتاب حجّ

[«حج»: عبادتی است که بر همه‌ی زنان و مردان مسلمانی که عاقل، بالغ، آزاد، توانگر و سالم و تندرست باشند واجب می‌باشد. خداوند بلند مرتبه می‌فرماید: ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَیۡتٖ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکٗا وَهُدٗى لِّلۡعَٰلَمِینَ٩٦ فِیهِ ءَایَٰتُۢ بَیِّنَٰتٞ مَّقَامُ إِبۡرَٰهِیمَۖ وَمَن دَخَلَهُۥ کَانَ ءَامِنٗاۗ وَلِلَّهِ عَلَى ٱلنَّاسِ حِجُّ ٱلۡبَیۡتِ مَنِ ٱسۡتَطَاعَ إِلَیۡهِ سَبِیلٗاۚ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ ٱلۡعَٰلَمِینَ٩٧﴾ [آل عمران: 96-97] «نخستین خانه‌ای که برای مردم (جهت عبادت) بنیان‌گذاری گشته است، خانه‌ای است که در مکّه قرار دارد (کعبه نام و از لحاظ ظاهر و باطن) پربرکت و نعمت است و ( از آن جایی که قبله‌گاه نماز مسلمانان و مکان حج آنان یعنی کنگره‌ی بزرگ سالانه‌ی ایشان است، مایه‌ی) هدایت جهانیان است. در آن نشانه‌های روشنی است. مقام ابراهیم (یعنی مکان نماز و عبادت او از جمله‌ی آن‌ها است) و هر کس داخل آن (حرم) شود در امان است. و حج این خانه‌ی الهی واجب است بر کسانی که توانایی (مالی و بدنی) برای رفتن به آنجا را دارند؛ و هر کس وجوب حج را انکار کند، کافر می‌شود و (به خود زیان رسانده نه به خدا) که خداوند از همه‌ی جهانیان بی‌نیاز است».

از ابوهریرهس روایت است: پیامبر ج برای ما خطبه خواند و فرمود: «یٰا اَیُّهَا النّٰاسُ! اِنَّ اللهَ قَدْفَرَضَ عَلَیْکُمُ الْحَجَّ فَحُجُّوْا. فَقٰالَ رَجُلٌ: اَکُلُّ عٰامٍ یٰا رَسُوْلَ اللهِ ج؟ فَسَکَتَ حَتّٰی قٰالَهٰا ثَلٰاثاً؛ ثُمَّ قٰالَ: لَوْ قُلْتُ نَعَمْ لَوَجَبَتْ وَ لَمَا اسْتَطَعْتُمْ. ثُمَّ قٰالَ: ذَرُوْنِیْ مٰا تَرَکْتُکُمْ، فَاِنَّمٰا اَهْلَکَ مَنْ کٰانَ قَبْلَکُمْ کَثْرَةُ سُؤٰالِهِمْ وَ اخْتِلٰافُهُمْ عَلٰی اَنْبِیٰاءِهِمْ؛ فَاِذٰا اَمَرْتُکُمْ بِاَمْرٍ فَأْتُوْا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اِذٰا نَهَیْتُکُمْ عَنْ شَیْءٍ فَدْعُوْهُ» (مسلم و نسایی)؛ «ای مردم! خداوند حج را بر شما فرض کرده است؛ پس حج کنید. مردی گفت: ای رسول خدا! آیا هر سال؟ پیامبر ج ساکت شد تا آن مرد سه بار سؤالش را تکرار کرد. سپس پیامبر ج فرمود: اگر می‌گفتم بله، حجّ هر سال بر شما واجب می‌شد و شما توانایی انجام آن را نمی‌داشتید؛ سپس فرمود: در آنچه شما را بر آن گذاشته‌ام مرا رها کنید؛ زیرا کسان قبل از شما را سؤالات زیاد و اختلاف با پیامبرانشان هلاک گردانید؛ پس هرگاه شما را به کاری امر کردم، در حدّ توانتان آن را انجام دهید و هرگاه شما را از چیزی نهی کردم، از آن دست بردارید».

و ابن عمرب گوید: پیامبر ج فرمود: «بُنِیَ الْاِسْلٰامُ عَلٰی خَمْسٍ: شَهٰادَةِ اَنْ لّٰا اِلٰهَ اِلَّا اللهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً رَّسُوْلُ اللهِ وَ اِقٰامِ الصَّلٰاةِ وَ اِیْتٰاءِ الزَّ کٰاةِ وَ حَجِّ الْبَیْتِ وَ صِیٰامِ رَمَضٰانَ» (بخاری و مسلم)؛ «اسلام بر پنج رکن و پایه بنا شده است: گواهی دادن به این که هیچ مبعود برحقی غیر از الله نیست و محمد ج فرستاده‌ی او است و برپایی نماز، دادن زکات، حجّ خانه‌ی خدا و روزه‌ی ماه رمضان».

و ابوهریرهس در مورد فضیلت حج و عمره، چنین روایت می‌کند که پیامبر ج فرمود: «اَلْعُمْرَةُ اِلَی الْعُمْرَةِ کَفّٰارَةٌ لِّمٰا بَیْنَهُمٰا، وَ الْحَجُّ الْمَبْرُوْرُ لَیْسَ لَهُ جَزٰاءٌ اِلَّا الْجَنَّةَ» (بخاری، مسلم، ترمذی، ابن ماجه و نسایی)؛ «عمره تا عمره، کفاّره‌ی گناهان بین آن دو است و حج مقبول که در آن گناه نباشد، جز بهشت، پاداشی ندارد».

و عبدالله بن مسعودس گوید: پیامبر ج فرمود: «تٰابِعُوْا بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ فَاِنَّهُمٰا یَنْفِیٰانِ الذُّنُوْبَ وَ الْفَقْرَ، کَمٰا یَنْفِی الْکِبْرُ خَبْثَ الْحَدِیْدِ وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ؛ وَ لَیْسَ لِحَجَّةٍ مَّبْرُوْرَةٍ ثَوٰابٌ اِلَّا الْجَنَّةَ» (ترمذی، نسایی و ابن ماجه)؛ «پی در پی حج و عمره کنید؛ زیرا آن دو گناهان و فقر را از بین می‌برند همان‌طور که دم آهنگری، ناخالصی و زایده‌ی آهن و طلا و نقره را می‌زداید و حجّ مقبول، پاداشی جز بهشت ندارد».

و از ابوهریرهس نیز روایت است که گفت: از پیامبر ج شنیدم که می‌فرمود: «مَنْ حَجَّ لِلّٰهِ عَزَّوَجَلَّ فَلَمْ یَرْفُثْ وَ لَمْ یَفْسُقْ، رَجَعَ کَیَوْمٍ وَّلَدَتْهُ اُمُّهُ» (بخاری، مسلم، ابن ماجه، نسایی و ترمذی)؛ «هر کس برای کسب خشنودی خدایﻷ حج کند و هنگام احرام از آمیزش و امور شهوانی با همسرش پرهیز نماید و معصیت نکند، زمانی که از حج باز می‌گردد، مانند روزی است که مادرش او را زاییده است».

و ابن عمرب گوید: پیامبر ج فرمود: «اَلْغٰازِیْ فِیْ سَبِیْلِ اللهِ، وَ الْحٰاجُّ وَ الْمُعْتَمِرُ، وَفْدُاللهِ، دَعٰاهُمْ فَاَجٰابُوْهُ وَ سَأَلُوْهُ فَاَعْطٰاهُمْ» (ابن ماجه)؛ «مجاهد در راه خدا و کسی که به حج و عمره برود، هیئت و نمایندگان خدا هستند؛ خدا آنان را به عبادت خود فراخوانده و آن‌ها اجابت کرده‌اند و از او خواسته‌اند، خدا هم به آنان عطا کرده است».

«حجّ»: در لغت به معنای «قصد کردن انجام کار مهم و بزرگ» می‌باشد؛ و در اصطلاح شریعت مقدّس اسلام، عبارت است از:] «زیارت کردن اماکن مخصوص [از قبیل: خانه‌ی کعبه و صحرای عرفات] با رفتار و اعمالی خاصّ [از قبیل: احرام، نیت حج و ...] در ماه‌های حج»؛ و «ماه‌های حجّ»: عبارتند از: شوّال، ذوالقعده و ده روز [اول] ذی‌الحجّة.

و - بنا به قول صحیح‌تر - حجّ یک بار در طول زندگی [بر هر مسلمان بالغ، عاقل، آزاد، توانگر و توانا] به صورت فوری، فرض [عین] است؛ [زیرا پیامبر ج می‌فرماید: «مَنْ مَلَکَ زٰاداً وَّ رٰاحِلَةً تُبَلِّغُهُ اِلٰی بَیْتِ اللهِ وَ لَمْ یَحُجَّ فَلٰا عَلَیْهِ اَنْ یَّمُوْتَ یَهُوْدِیّاً اَوْ نَصْرٰانِیّاً» (ترمذی)؛ «هر کس مالک زاد و توشه و وسیله‌ی نقلیه و سواری باشد که بتواند به خانه‌ی خدا برود و نرود و حجّش را به جای نیاورد، بر وی باکی نیست که یهودی یا نصرانی بمیرد».

و نیز می‌فرماید: «مَنْ لَمْ یَحْبِسْهُ مَرَضٌ اَوْ حٰاجَةٌ ظٰاهِرَةٌ اَوْ سُلْطٰانٌ جٰائِرٌ فَلَمْ یَحُجَّ فلیمت ان شاء یهودیاً او نصرانیاً» (مسند احمد بن حنبل)؛ «هر کس بدون موانع بیماری یا احتیاج ظاهری یا ممانعت سلطان ستمکار، از ادای فریضه‌ی حج خودداری کند و مرگش فرارسد، مرگ او با مرگ یهودی و نصرانی فرق ندارد».

بنابراین کسی که توانایی ادای حج را دارد، باید فوراً آن را ادا کند؛ به دلیل فرموده‌ی پیامبر ج: «مَنْ اَرٰادَ الْحَجَّ فَلْیَتَعَجَّلْ، فَاِنَّهُ قَدْ یَمْرُضُ الْمَرِیْضُ وَ تَضِلُّ الضّٰالَّةُ وَ تَعْرِضُ الْحٰاجَةُ» (ابن ماجه)؛ «هر کس اراده‌ی حج کرد، شتاب کند؛ چون امکان دارد مریض شود یا مرکبش را از دست بدهد و یا این که نیازی پیش آید».

از این رو امّت اسلامی، اجماع کرده‌اند که حج در طول عمر، یک بار فرض می‌باشد. اقرع بن حابس از پیامبر ج سؤال نمود: آیا حجّ خانه‌ی خدا در هر سال واجب است یا یک بار در طول عمر؟ پیامبر ج فرمود: «بَلْ - اَلْحَجُّ - مَرَّةً وٰاحِدَةً فَمَنْ زٰادَ فَتَطَوُّعٌ» (مسند احمد)؛ «بلکه در طول عمر یک بار فرض است؛ پس هر کس بیش از یک بار حج کند، داوطلبی است و سنّت می‌باشد».]

[شرط‌های فرضیت حجّ:]

- بنا به قول صحیح‌تر -، شرط‌های فرضیت حج، هشت چیز است که عبارتند از:

1-   مسلمان بودن؛ [چون حجّ به مانند نماز و زکات و روزه، عبادت محسوب می‌شود و شرط عابدت نیز اسلام است؛ زیرا در حدیث معاذ بن جبلس چنین آمده است: «اُدْعُهُمْ اِلیٰ شَهٰادَةِ اَنْ لّٰا اِلٰهَ اِلَّا اللهُ فَاِنْ هُمْ اَطٰاعُوْکَ فَاَعْلِمْهُمْ اَنَّ عَلَیْهِمْ کَذٰا» (مسلم)؛ «آنان را به گفتن و اقرار کلمه‌ی شهادتین فرا بخوان؛ چون تو را اجابت کردند و اطاعت نمودند، به آنان خبر ده که چه چیزهایی بر آنان واجب است...».

و از جمله‌ی آن‌ها یکی حجّ بود، پس حجّ بر کافر فرض نیست.]

2-   عقل داشتن؛ [پس حج بر دیوانه فرض نیست؛ زیرا پیامبر ج می‌فرماید: «رُفِعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلٰاثَةٍ: عَنِ الْمَجْنُوْنِ حَتّٰی یُفِیْقَ وَعَنِ النّٰائِمِ حَتّٰی یَسْتَیْقِظَ وَ عَنِ الصَّبِیِّ حَتّٰی یَحْتَلِمَ» (ابوداود)؛ «تکلیف از سه دسته برداشته شده است: از دیوانه تا هوشیار شود؛ از به خواب رفته تا بیدار شود و از بچه تا بالغ گردد».]

3-   بالغ بودن؛ [پس حجّ بر کودک فرض نیست؛ به دلیل حدیث: «رُفِعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلٰاثَةٍ...»؛ و ابن عباسب نیز گوید: «زنی، کودکی را نزد پیامبر ج آورد و گفت: آیا حج این بچه صحیح است؟ پیامبر ج فرمود: «نَعَمْ وَ لَکِ اَجْرٌ» (مسلم، ابوداود و نسایی)؛ «بله و برای تو نیز اجر هست».

و همچنین از ابن عباسب روایت است که پیامبر ج فرمود: «اَیُّمٰا صَبِیٍّ حَجَّ ثُمَّ بَلَغَ فَعَلَیْهِ حَجَّةٌ اُخْریٰ؛ وَ اَیُّمٰا عَبْدٍ حَجَّ ثُمَّ عُتِقَ فَعَلَیْهِ حَجَّةٌ اُخْرٰی» (بیهقی)؛ «هر کودکی که حج کرد؛ سپس بالغ شد، حجّی دیگر بر او واجب است؛ و هر برده‌ای که حجّ را به جای آورد و سپس آزاد گردید، حجّی دیگر بر او واجب است».]

4-   آزاد بودن؛ پس حجّ بر برده فرض نیست، چون مشغول خدمت سیدش است و توانایی انجام حجّ را ندارد؛ البته اگر کودک یا برده، مراسم حج را به جای آورند، حجّ آن‌ها صحیح است، ولی جای حجّ واجبی را که بعد از بلوغ کودک و آزادی برده واجب می‌شود را نمی‌گیرد. ابن عباسب گوید: پیامبر ج فرمود: «اَیُّمٰا صَبِیٍّ حَجَّ ثُمَّ بَلَغَ فَعَلَیْهِ حَجَّةٌ اُخْریٰ؛ وَ اَیُّمٰا عَبْدٍ حَجَّ ثُمَّ عُتِقَ فَعَلَیْهِ حَجَّةٌ اُخْرٰی» (بیهقی)؛ «هر کودکی که حج کرد؛ سپس بالغ شد، حجّی دیگر بر او واجب است؛ و هر برده‌ای که حجّ را به جای آورد و سپس آزاد گردید، حجّی دیگر بر او واجب است».]

5-   وقت [مخصوص] حجّ. [پس ادای حجّ، پیش از ماه‌های حجّ، یا پس از آن صحیح نیست.

و ماه‌های حجّ عبارتند از: شوّال، ذوالقعده و ده روز اول از ماه ذوالحجّه.

پس هر کس پیش از فرارسیدن این ماه‌ها برای حج، طواف یا سعی کند، از جای حجّ وی صحیح نخواهد بود؛ و اِحرام بستن پیش از ماه‌های حجّ، به همراه کراهیت صحیح است.

خداوند بلندمرتبه، در مورد وقت حجّ می‌فرماید: ﴿۞یَسۡ‍َٔلُونَکَ عَنِ ٱلۡأَهِلَّةِۖ قُلۡ هِیَ مَوَٰقِیتُ لِلنَّاسِ وَٱلۡحَجِّۗ﴾ [البقرة: 189] «از تو درباره‌ی هلال‌های ماه می‌پرسند. بگو: آن‌ها شناسه‌های زمانی (و تقویم طبیعی) برای (نظام زندگی) مردم و (تعیین وقت) حجّ است».

و نیز می‌فرماید: ﴿ٱلۡحَجُّ أَشۡهُرٞ مَّعۡلُومَٰتٞۚ﴾ [البقرة: 197] «حج در ماه‌های معینی انجام می‌پذیرد».

ابن عمرب گوید: «اَشْهُرُ الْحَجِّ: شَوّٰالٌ وَ ذُوْالْقَعْدَةَ وَ عَشٌْرٌ مِنْ ذِی الْحَجَّةَ» (بخاری)؛ «ماه‌های حج: شوّال، ذوالقعده و ده روز از ذوالحجّه است». و ابن عباسب نیز گوید: «مِنَ السُّنَّةِ اَنْ بِالْحَجِّ اِلّٰا فِیْ اَشْهُرِ الْحَجِّ» (بخاری)؛ «سنّت آن است که فقط در ماه‌های حج برای انجام آن احرام بسته شود».]

6-   توانایی داشتن بر تهیه‌ی توشه‌ی راه؛ آن هم توشه‌ای معمولی و متوسط؛ اگر چه در مکّه نیز باشد.

7-   توانایی داشتن بر تهیه‌ی سواری و مرکبی که مختص به خودش باشد؛ یا بر قسمتی از کجاوه و تخت روان، ملکیت داشته یا آن را اجاره نموده باشد؛ ولی اگر به صورت اِباحت یا عاریت می‌توانست مرکب را به دست آورد، در آن صورت حجّ بر وی فرض نیست؛ [صورت «اِباحت»، آن است که اگر پسرش بدو مالی را بخشید تا با آن حج کند، در آن صورت قبول کردن آن مال بر وی واجب نیست؛ زیرا به دست آوردن شرایط وجوب حج، واجب نمی‌باشد. و همچنین اگر کسی بدو مالی را به عاریت داد تا با آن حج کند، باز هم پذیرفتن آن بر وی واجب نمی‌باشد؛ زیرا به دست آوردن شرایط وجوب حج، واجب نیست.]

و توانایی داشتن بر تهیه‌ی سواری و مرکب، برای غیر اهالی مکه و کسانی است که در اطراف شهر مکه، زندگی به سر می‌برند؛ از این رو، هرگاه برای آن‌ها این امکان وجود داشت که بدون سختی و دشواری، با پای پیاده و با توان و قدرت، به سوی خانه‌ی کعبه بیایند، در آن صورت بر آن‌ها واجب است که به سوی خانه‌ی کعبه بیایند؛ و اگر چنان‌چه برای آن‌ها، این امکان وجود نداشت که بدون سختی و دشواری، با پای پیاده به حج بیایند، در آن صورت به طور مطلق، وجود سواری و مرکب، لازم و ضروری می‌باشد.

و این قدرت [قدرت بر تهیه‌ی توشه‌ی راه و مرکب]، باید افزون بر نیازها و مخارج اصلی وی و افزون بر نفقه‌ی خانواده‌ی وی در مدّت غیاب وی تا زمان برگشتن از حج باشد؛ و همچنین افزون بر حوائج و نیازهای اصلی زندگی وی باشد؛ مانند: منزل، اثاثیه و لوازم خانه، آلات و ابزاری که پیشه‌و ران از آن‌ها، در به دست آوردن معاش زندگی خویش یاری می‌جویند؛ و مقدار پولی که برای بازپرداخت وام مشخص شده است.

[به هر حال، وجود توشه و آذوقه‌ی رفت و برگشت و هزینه‌ی سفر، شرط فرضیت حجّ است، و شرط است که هزینه‌ی توشه و آذوقه‌ی سفر و هزینه‌ی وسیله‌ی نقلیه، مازاد بر نفقه و هزینه و لباس و مایحتاج خود و کسانی باشد که نفقه‌ی آن‌ها در مدت رفتن و برگشتنش بر وی واجب است.

و دلیل این که حج کننده، باید مقدار مالی داشته باشد که از نیاز او و افراد تحت تکفّلش اضافی باشد، فرموده‌ی پیامبرگرامی اسلام ج است: «کَفٰی بِالْمَرْءِ اِثْماً اَنْ یُّضِیْعَ مَنْ یَّقُوْتُ» (ابوداود)، «برای گناهکار شدن شخص، همین کافی است که حقّ افراد تحت تکفّل خویش را ضایع کند».

و خداوند می‌فرماید: ﴿وَلِلَّهِ عَلَى ٱلنَّاسِ حِجُّ ٱلۡبَیۡتِ مَنِ ٱسۡتَطَاعَ إِلَیۡهِ سَبِیلٗاۚ﴾ [آل عمران: 97] «و حج این خانه، واجب الهی است بر کسانی که توانایی (مالی و بدنی) برای رفتن بدان جا را دارند».]

8-   و حجّ خانه‌ی کعبه، برای کسی فرض است که در «دارحرب» [سرزمین دشمن]، مسلمان شده باشد و نسبت به فرضیت حجّ، آگاه و باخبر باشد؛ و یا در «داراسلام» [سرزمین مسلمانان]] باشد.

[شرط‌های وجوب ادای حجّ:]

و - بنا به قول صحیح‌تر - شرط‌های وجوب ادای حجّ، پنج چیز است که عبارتند از:

1-   سلامتی بدن؛ [پس ادای حجّ بر شخص زمین‌گیری که به علّت درد و علّتی از راه رفتن بازمانده است واجب نیست؛ و همچنین ادای حج بر شخص فلج شده و بر «شیخ فانی» (فرد سالخورده و فرتوت و بسیار پیر و زهوار دررفته) که قادر بر سفر کردن نیست، واجب نمی‌باشد.

و دلیل شرط بودن سلامتی برای فرضیت حجّ، حدیث ابن عباسب است: «اِنَّ اِمْرَأَةً مِنْ خَثْعَمَ قٰالَتْ: یٰا رَسُوْلَ اللهِ! اِنَّ اَبِیْ اَدْرَکَتْهُ فَرِیْضَةُ اللهِ فِی الْحَجِّ شَیْخاً کَبِیْراً، لٰایَسْتَطِیْعُ اَنْ یَّسْتَوِیَ عَلَی الرّٰاحِلَةِ فَاَحُجُّ عَنْهُ؟ قٰالَ: حُجِّیْ عَنْهُ» (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود و نسایی)؛ «زنی از قبیله‌ی خَثعم گفت: ای فرستاده‌ی خدا! حج بر پدرم واجب شده است، امّا او مردی مُسنّ است و نمی‌تواند بر شتر بنشیند؛ آیا به جای او حج کنم؟ پیامبر ج فرمود:‌به جای او حج کن».]

2-   برطرف شدن بازدارنده‌ها و جلوگیری‌کننده‌های حسّی [از قبیل زندان شدن و ...] که مانع رفتن به حجّ هستند؛ [از این رو ادای حجّ بر شخص زندانی، و فردی که از پادشاه و حاکمی بیم دارد که او را از حج منع کند، واجب نیست.]

3-   ایمن بودن راه؛ [پس اگر چنان‌چه راه ایمن نبود، ادای حجّ واجب نیست؛ امنیت راه به این دلیل شرط است که، ادای حجّ بدون امنیت، موجب ضرر و زیان می‌شود و شریعت نیز از ضرر و زیان در هر صورت نهی کرده است. و خالی بودن راه حج از خطر و زیان باید به گونه‌ای باشد که شخص بر جان، مال و آبروی خویش ایمن باشد.]

4-   عدم وجود عدّه در حقّ زن؛ [پس اگر چنان‌چه زن در عدّه‌ی طلاق بائن یا رجعی، و یا در عدّه‌ی وفات شوهرش قرار داشت، در آن صورت حجّ بر وی واجب نیست؛ زیرا خداوند می‌فرماید: ﴿لَا تُخۡرِجُوهُنَّ مِنۢ بُیُوتِهِنَّ﴾ [الطلاق: 1] «زنان را (بعد از طلاق، در مدّت عدّه) از خانه‌هایشان بیرون نکنید».]

5-   برای رفتن زن به حجّ، باید مَحرمی به همراه زن باشد؛ خواه محرم زن، از جهت «شیرخوارگی» باشد یا از جهت «خویشاوندی»؛ البته در صورتی که آن مَحرم، فردی مسلمان، مطمئن، عاقل و بالغ باشد.

و یا این که به همراه زن برای رفتن به مسافرت، باید شوهر به همراه او باشد؛ [و فرقی نمی‌کند که زن، جوان باشد یا پیر.

و «مَحرم»: به کسی گفته می‌شود که برای شخص، ازدواج با آن زن برای همیشه حلال نیست؛ و فرقی نمی‌کند که این حرمت ازدواج، به سبب «نَسَب» باشد یا به جهت «خویشاوندی» و یا «شیرخوارگی» ؛ همچون: پدر، پدربزرگ، عمو، دایی، پدرشوهر، پسر، نواسه، برادر، پسر برادر، پسر خواهر، شوهر دختر و ... .

پس هرگاه فاصله‌ی خانه و کاشانه‌ی زن تا مکه‌ی مکرمه به اندازه‌ی مسافت سفر یا بیشتر از آن باشد، در آن صورت وجود شوهر یا مَحرمی در حق زن، شرط است؛ و در این صورت برای زن درست نیست تا بدون شوهر یا مَحرم، به حجّ برود.

به هر حال، هرگاه شرایط پیشین برای زن هم فراهم شد، در آن صورت همانند مرد، حجّ بر او واجب می‌شود؛ البته برای زن شرط دیگری نیز وجود دارد و آن این که: برای رفتن به حج، باید شوهر یا مَحرمی به همراه او باشد؛ پس اگر شوهر یا مَحرمی را برای همراهی در سفر حج نیافت، جزو کسانی محسوب می‌شود که توانایی انجام حج را ندارد.

ابن عباسب گوید: از پیامبر ج شنیدم که می‌فرمود: «لٰایَخْلُوَنَّ رَجُلٌ بِامْرَأَةٍ اِلّٰا وَ مَعَهٰا ذُوْمَحْرِمٍ؛ وَ لٰا تُسٰافِرِ الْمَرْأةُ اِلّٰا مَعَ ذِیْ مَحْرَمٍ؛ فَقٰامَ رَجُلٌ فَقٰالَ: یٰا رَسُوْلَ اللهِ! اِنَّ امْرَأَتِیْ خَرَجَتْ حٰاجَّةً، وَ اِنِّیْ اِکْتَتَبْتُ فِیْ غَزْوَةِ کَذٰا وَ کَذٰا؛ فَقٰالَ: اِنْطَلِقْ فَحُجّ مَعَ اِمْرَأَتِکَ» (بخاری و مسلم)؛ «هیچ مردی با زنی نامحرم خلوت نکند؛ مگر این که آن زن به همراه مَحرمی باشد؛ و هیچ زنی مسافرت نکند مگر به همراه محرمی. مردی بلند شد و گفت: ای فرستاده‌ی خدا ج! همسرم برای رفتن به حج آماده شده و من هم برای غزوه‌ی فلان و فلان، نام‌نویسی کرده‌ام؛ پیامبر ج فرمود: برو و با زنت حج کن».]

و - بنا به قول مُفْتٰی به - آنچه در قضیه‌ی امنیت [اَمن و اَمان]، مورد توجه و عنایت قرار می‌گیرد، آن است که به گمان غالب خویش، در خشکی و دریا، در اَمن و اَمان باشد [و با امنیت به خانه‌ی کعبه برود و با امنیت نیز از آن بازگردد.]

[شرط‌های صحّت ادای حجّ:]

ادای فرض حجّ، با چهار چیز برای شخص آزاد، صحیح و درست می‌گردد:

1 و 2- احرام حج و مسلمان بودن؛ و این دو از زمره‌ی شرایط صحّت حجّ می‌باشند. [و «احرام»: همان نیت کردن حجّ یا عمره، از احرامگاه به همراه گفتن «تلبیه» می‌باشد. و احرام، دارای شیوه و طریقه‌ی مسنونی می‌باشد؛ این طور که هرگاه خواست احرام ببندد، نخست غسل کند یا وضو بگیرد - و غسل کردن بهتر است -؛ آنگاه دو تکه پارچه‌ی دوخته شده‌ی نو یا شسته شده بپوشد؛ و یکی از آن دو را به عنوان «ازار» و دیگری را به عنوان «رداء» استفاده نماید. این طور که یکی را دور کمر به پایین و دیگری را بر روی شانه‌هایش بیاندازد؛ آنگاه اگر مواد خوشبویی داشت از آن استفاده کند و خویشتن را بدان خوشبو و معطّر نماید؛ سپس در حالی که سرش را پوشیده، دو رکعت نماز بگزارد؛ و پس از گزاردن نماز، سر خویش را برهنه کند و حجّ را نیت کند؛ و پس از نیت حجّ، یا عمره و یا هر دو، تلبیه بگوید؛ و «تلبیه» این است که بگوید: «لَبَّیْکَ اللّٰهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لٰا شَرِیْکَ لَکَ لَبَّیْکَ، اِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ، لٰاشَرِیْکَ لَکَ»؛ و هرگاه تلبیه گفت، دیگر مُحرم شده و باید از اموری که انجام آن‌ها در حجّ ممنوع و قدغن شده است، اجتناب ورزد.]

3 و 4- آنگاه [پس از احرام]، به انجام دو رکن دیگر حجّ بپردازد؛ و آن دو رکن، عبارتند از:

الف) در حال احرام، وقوف [درنگ کردن] در سرزمین عرفات، از هنگام زوال خورشیدِ روز نهم از ذی‌الحجة تا بامداد روز دهم ذی‌الحجة [یعنی روز عید قربان].

و وقوفِ فرض شده در عرفه، با وقوفِ یک لحظه در میان این دو وقت، تحقّق پیدا می‌کند؛ البته مشروط بر آن که در حال احرام، پیش از وقوف به عرفه، با همسرش آمیزش و نزدیکی نکرده باشد؛ [زیرا اگر چنان‌چه مرتکب این کار بشود، حجّش فاسد می‌شود و باید آن را در سال آینده، قضا بیاورد.

پس وقوف در عرفه، جزو ارکان حجّ است؛ به دلیل فرموده‌ی پیامبر ج: «اَلْحَجُّ عَرَفَةٌ» (ترمذی، نسایی، ابن ماجه و ابوداود)؛ «حجّ، عرفه است». و به دلیل حدیث عروه طاییس که گوید: در مزدلفه هنگامی که پیامبر ج برای ادای نماز خارج شد، نزد ایشان آمدم و گفتم: ای رسول خدا ج! من از دو کوه طیء (سلمی و اِجا) آمده‌ام؛ شترم را ناتوان و خودم را خسته کرده‌ام. به خدا قسم! هیچ کوهی را پشت سر نگذاشته‌ام مگر این که بر آن توقف کرده‌ام، آیا حج من صحیح است؟ پیامبر ج فرمود:

«مَنْ شَهِدَ صَلٰاتَنٰا هٰذِهِ وَ وَقَفَ مَعَنٰا حَتّٰی نَدْفَعَ وَ قَدْ وَقَفَ قَبْلَ ذٰلِکَ بِعَرَفَةَ لَیْلاً اَوْ نَهٰاراً فَقَدْ تَمَّ حَجُّهُ وَ قَضٰی تَفَثَهُ» (ترمذی، ابوداود، ابن ماجه و نسایی).

«کسی که با ما در این نماز (صبح در مزدلفه) حاضر شود و تا وقتی که حرکت کنیم توقف کند و قبل از آن، در عرفه - چه شب و یا روز - توقف کرده باشد، حجّش کامل و مناسکش را انجام داده است».]

ب) و رکن دوّم، عبارت است از: انجام دادن اکثر طواف «افاضه» در وقت آن؛ و وقت آن، عبارت است از وقتِ بعد از طلوع صبح صادق در روز عید قربان؛ [یعنی انجام طواف «افاضه» در ایام قربانی، لازم می‌باشد؛ پس طواف نمودن پیرامون کعبه به تعداد هفت مرتبه بعد از وقوف به عرفه، و وقت بعد از بامداد در روز عید قربان، از ارکان حجّ می‌باشد. و این طواف، به «طواف زیارت» و «طواف افاضه» نیز نامیده شده است. خداوند در این باره می‌فرماید: ﴿وَلۡیَطَّوَّفُواْ بِٱلۡبَیۡتِ ٱلۡعَتِیقِ٢٩﴾ [الحج: 29] «و خانه‌ی قدیمی (بیت الله) را طواف کنند».

و از عایشهل روایت است: «حٰاضَتْ صَفِیَّةُ بِنْتُ حَیَیّ بَعْدَ مٰا اَفٰاضَتْ. قٰالَتْ: فَذَکَرَتْ ذٰلِکَ لِرَسُوْلِ اللهِ ج فَقٰالَ: أَحٰابِسَتُنٰا هِیَ؟ قُلْتُ:‌ یٰا رَسُوْلَ اللهِ! اِنَّهٰا قَدْ اَفٰاضَتْ وَ طٰافَتْ بِالْبَیْتِ، ثُمَّ حٰاضَتْ بَعْدَ الْاِفٰاضَةِ. قٰالَ فَلْتَنْفِرْ اِذَنْ» (بخاری، مسلم، ابوداود،‌نسایی، ترمذی و ابن ماجه)؛ «صفیه دختر حیی بعد از طواف افاضه عادت ماهیانه شد. عایشهل گوید: پیامبر ج را در جریان گذاشتم. فرمود: آیا او نگهدارنده‌ی ما از برگشتن به مدینه است؟ گفتم: ای رسول خدا ج! او طواف اِفاضه را انجام داده و بعد از آن قاعده شده است. پیامبر ج فرمود: در این صورت از مِنٰی به طرف مدینه خارج شود».

بنابراین، فرموده‌ی پیامبر ج: «آیا او نگهدارنده‌ی ما است» دلالت می‌کند بر این که این طواف، لازم و ضروری می‌باشد و طواف اِفاضه، نگهدارنده و حبس کننده‌ی کسی است که آن را انجام نداده تا آن را انجام دهد.]

[واجبات حجّ:]

و واجبات حجّ، عبارتند از:

1-   بستن احرام از محل میقات [اِحرامگاه. این طور که لباس‌هایش را درآورد و لباس احرام بپوشد؛ آنگاه نیت حجّ کند و «تلبیه» بگوید.

و مکان‌ها و احرامگاه‌هایی که رسول خدا ج برای بستن احرام، معین نموده است، پنج مکان می‌باشند که نمی‌توان از آن‌ها بدون احرام گذشت. و این پنج میقات و احرامگاه عبارتند از:

الف) «ذوالحلیفه»: و هم اکنون بدان «ابیار علی» نیز می‌گویند؛ و در حدود 14 کیلومتر از مدینه دور است و در راه مکه‌ی مکرمه واقع می‌باشد. این احرامگاه بین راه مکه‌ی مکرمه و مدینه‌ی منوره واقع است و از مکه‌ی معظمه، 450 کیلومتر فاصله دارد؛ افرادی که از ترکیه، سوریه، شمال عربستان و همچنین کسانی که ابتدا به مدینه وارد می‌شوند، از این محل احرام می‌بندند.

ب) «ذات عِرق»: این مکان، میقات مردم عراق می‌باشد که هم‌اکنون محل آن، غیر معروف می‌باشد. و مردم عراق نیز از مدینه‌ی منوره گذر می‌کنند و از ذوالحلیفه احرام می‌بندند. و برخی از علماء گفته‌اند که این محل در فاصله‌ی 54 کیلومتری مکه‌ی مکرمه قرار دارد و محل احرام بستن مردم عراق می‌باشد.

ج) «جُحفه»: این مکان در روزگار پیامبر ج قریه‌ی بزرگی بود که از «رابع» در حدود چهار مایل فاصله و در جهت چپ راه مکّه قرار داشت؛ و هم اکنون چیزی از این راه باقی نمانده و حاجیان از آن منطقه گذر نمی‌کنند، بلکه تمامی مردمان شام از ذوالحلیفه عبور می‌کنند و از آنجا برای حج، احرام می‌بندند. به هر حال، اکنون محل جُحفه از راه اصلی دور شده است؛ از این رو از محلی به نام «رابع» احرام می‌بندند. و «رابع» از مکه‌ی مکرمه 200 کیلومتر فاصله دارد.

د) «قَرن»: این مکان، هم اکنون، میقات مردمان نجد و مشرق زمین است و کسانی که به مکه وارد می‌شوند، از همین مکان یا از برابر آن برای حجّ احرام می‌بندند. به هر حال، «قرن» نیز از محل‌ها و مکان‌های بستن احرام است که مردم نجد و کسانی که از راه طائف به مکّه می‌آیند، از اینجا احرام می‌بندند. و فاصله‌ی بین قرن و مکه‌ی مکرمه، 94 کیلومتر است.

ه) «یَلَمْلَمْ»: این مکان، هم اکنون به «سعدیّه» مشهور است؛ و «سعدیّه»: کوهی است که مردم یمن از آن عبور می‌کنند و به مکه‌ی مکرمه وارد می‌شوند.

به هر حال «یلملم» احرامگاه مردم یمن است در جنوب مکه‌ی مکرمه که 54 کیلومتر با آن فاصله دارد. وکسانی که در مکه‌ی مکرمه سکونت دارند و همچنین افرادی که از اطراف مکه می‌آیند احرامگاهشان از خانه‌شان است.

ناگفته نماند که این مکان‌ها و احرامگاه‌ها، برای افرادی معّین و مشخص شده‌اند که خارج از آن‌ها سکونت داشته باشند و بخواهند برای انجام اعمال و مناسک حجّ، از آن‌ها گذر نمایند؛ و کسانی که در خود «میقات‌ها و احرامگاه‌ها» سکونت دارند، احرامگاهشان برای حجّ، از خود میقات می‌باشد؛ و افرادی که مابین میقات‌ها و حَرَم سکونت دارند، احرامگاهشان برای حجّ، سرزمین «حِلّ» می‌باشد؛ و - سرزمین «حِلّ»: مابین میقات‌ها و حدود حَرم است - ؛ و اشخاصی که در «حَرَم» سکونت دارند، احرامگاهشان برای حجّ فرض، خود «حَرَم» و برای عمره، سرزمین «حلّ» است. و میقات مردم مکّه، خود مکه‌ی مکرمه است؛ چه شخص از شهروندان مکه و ساکنان اصلی آن باشد، یا در آن اقامت داشته باشد.]

2-   درنگ کردن در سرزمین عرفات تا غروب خورشید؛ [زیرا پیامبر ج می‌فرماید: ‌«اَلْحَجُّ، عَرَفَةٌ» (ترمذی، ابن ماجه، نسایی و ابوداود)؛ «حج، عرفه است».]

3-   وقوف [درنگ کردن] به مزدلفه، پس از طلوع صبح صادق روز دهم از ذی‌الحجه [روز عید قربان] و پیش از طلوع خورشید؛ [یعنی درنگ کردن به مزدلفه اگر چه یک ساعت هم باشد، از زمره‌ی واجبات حجّ است؛ و وقت آن، بعد از نماز صبح، تا طلوع خورشید روز دهم ذی‌الحجه است؛ پیامبر ج می‌فرماید: «مَنْ شَهِدَ صَلٰاتَنٰا هٰذِهِ وَ وَقَفَ مَعَنٰا حَتّٰی نَدْفَعَ وَ قَدْ وَقَفَ قَبْلَ ذٰلِکَ بِعَرَفَةَ لَیْلاً اَوْ نَهٰاراً فَقَدْتَمَّ حَجُّهُ وَ قَضٰی تَفَثَهُ» (ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه)؛ «کسی که با ما در این نماز صبح در مزدلفه حاضر شود و تا وقتی که حرکت کنیم توقف کند و قبل از آن در عرفه - چه شب یا روز - توقف کرده باشد، حجّش کامل و مناسکش را انجام داده است».]

4-   زدن جمرات سه گانه [در روزهای تشریق.]

5-   ذبح کردن قربانی برای حاجی «قارن» و حاجی «متمتّع»؛ [به دلیل فرموده‌ی خداوند بلندمرتبه: ﴿فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَیۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡیِۚ﴾ [البقرة: 196] «کسی که از عمره بهره‌مند گردد؛ سپس حج را آغاز کند، آنچه از قربانی میسّر شد (ذبح می‌کند و به فقرای آنجا می‌دهد)».]

6-   تراشیدن [یا کوتاه نمودن] موی سر؛ [تراشیدن وکوتاه کردن موی سر، از کتاب و سنّت و اجماع ثابت شده است؛ خداوند می‌فرماید: ﴿لَّقَدۡ صَدَقَ ٱللَّهُ رَسُولَهُ ٱلرُّءۡیَا بِٱلۡحَقِّۖ لَتَدۡخُلُنَّ ٱلۡمَسۡجِدَ ٱلۡحَرَامَ إِن شَآءَ ٱللَّهُ ءَامِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُءُوسَکُمۡ وَمُقَصِّرِینَ لَا تَخَافُونَۖ﴾ [الفتح: 27] «خداوند خواب را راست و درست به پیامبر خود نشان داده است. به خواست خدا همه‌ی شما در امن و امان و سر تراشیده و مو کوتاه کرده و بدون ترس داخل مسجد الحرام خواهید شد».

و عبدالله بن عمرب گوید: پیامبر ج فرمود: «اَللّٰهُمَّ ارْحَمِ الْمُحَلِّقِیْنَ. قٰالُوْا: وَ الْمُقَصِّرِیْنَ یٰا رَسُوْلَ اللهِ!؟ قٰالَ:‌ اَللّٰهُمَّ ارْحَمِ الْمُحَلِّقِیْنَ. قٰالُوْا: وَ الْمُقَصِّرِیْنَ یٰا رَسُوْلَ اللهِ؟ قٰالَ: وَ الْمُقَصِّرِیْنَ» ؛ «خداوندا! به کسانی که سرشان را می‌تراشند رحم کن؛ گفتند: ای رسول خدا ج! کسانی که موی سرشان را کوتاه می‌کنند چی؟ فرمود: بار خدایا! به کسانی که موی سرشان را می‌تراشند رحم کن. گفتند: ای فرستاده‌ی خدا! کسانی که موی سرشان را کوتاه می‌کنند چی؟ پیامبر ج در بار سوم فرمود: بار خدایا! به کسانی که موی سرشان را کوتاه می‌کنند رحم کن».

و اکثر صاحب‌نظران فقهی بر این باورند که تراشیدن یا کوتاه کردن موی سر واجب است و انجام ندادن آن، با ذبح حیوان (دَم) جبران می‌شود.]

7-   تراشیدن [یا کوتاه نمودن] موی سر در سرزمین «حَرم».

8-   تراشیدن [یا کوتاه کردن] موی سر در ایام نحر [روزهای قربانی.]

9-   مقدّم نمودن رَمی جمرات بر تراشیدن [یا کوتاه کردن] موی سر [از دیدگاه امام ابوحنیفه/؛ یعنی: مراعات کردن ترتیب برای حاجی «مفرد» در بین زدن سنگریزه‌ها (رَمی) و تراشیدن موی سر، از زمره‌ی واجبات حج است.]

10- حاجی «قارن» و حاجی «متمتّع» باید ذبح حیوان قربانی را در بین زدن سنگریزه‌ها [رَمی] و تراشیدن موی سر، انجام بدهند. [یعنی مراعات کردن ترتیب برای حاجی «قارن» و حاجی «متمتّع» در بین رَمی و ذبح حیوان قربانی و تراشیدن موی سر، از زمره‌ی واجبات حج می‌باشد.]

11- انجام دادن طواف زیارت در ایام نَحر [روزهای تشریق؛ به دلیل فرموده‌ی خداوند بلندمرتبه ﴿وَلۡیَطَّوَّفُواْ بِٱلۡبَیۡتِ ٱلۡعَتِیقِ٢٩﴾ [الحج: 29] «و باید خانه‌ی قدیم (بیت الله) را طواف کنند».]

12- [هفت بار] سعی میان صفا و مروه در ماه‌های حج، [و آغاز سعی از صفا و پایان آن به سوی مروه می‌باشد؛ به دلیل سعی پیامبر ج و نیز فرموده‌ی او: «اِسْعَوْا فَاِنَّ اللهَ کَتَبَ عَلَیْکُمُ السَّعْیَ» (مستدرک حاکم)؛ «سعی میان صفا و مروه کنید؛ زیرا خداوند سعی را برای شما واجب کرده است».]

13- انجام دادن سعی میان صفا و مروه پس از هر طوافِ با اهمیت و قابل ملاحظه.

14- [انجام دادن هفت بار] سعی میان صفا و مروه با پای پیاده برای کسی که عذری ندارد.

15- آغاز کردن سعی از صفا [و پایان آن به سوی مروه.]

16- طواف «وداع» [طواف خداحافظی برای غیراهالی مکّه؛ و این طواف، «طواف صَدر» نیز نامیده می‌شود؛ به دلیل حدیث ابن عباسب: «اُمِرَ النّٰاسُ اَنْ یَّکُوْنَ آخِرُ عَهْدِهِمْ بِالْبَیْتِ اِلّٰا اَنَّهُ خُفِّفَ عَنِ الْمَرْأَةِ الْحٰائِضِ» (بخاری و مسلم)؛ «به مردم امر شده که پایان مناسکشان طواف بیت الله باشد، ولی از زن حائض تخفیف داده شده و می‌تواند طواف وداع را انجام ندهد».]

17- شروع کردن هر طوافی که برای خانه‌ی کعبه می‌شود از حجرالاسود؛ [و برخی گفته‌اند که این کار، سنّت است.]

18- طواف کردن از سمت راست؛ [جابرس گوید: «لَمّٰا قَدِمَ رَسُوْلُ اللهِ ج مَکَّةَ اَتَی الْحَجَر الْاَسْوَدَ فَاسْتَلَمَهُ ثُمَّ مَشٰی عَنْ یَمِیْنِهِ، فَرَمَلَ ثَلٰاثاً وَّ مَشٰی اَرْبَعاً»؛ «وقتی پیامبر ج به مکّه وارد شد به طرف حجر الاسود آمد و آن را لمس کرد؛ سپس از سمت راست آن حرکت کرد؛ سه دور را با سرعت و چهار دور را آهسته طی کرد»]

19- انجام دادن طواف خانه‌ی کعبه با پای پیاده برای کسی که عذری ندارد.

20- پاک بودن از دو «حَدَث اکبر» [جنابت و ناپاکی] و «حَدَث اصغر» [بی‌وضویی، برای طواف خانه و سعی میان صفا و مروه؛ به دلیل فرموده‌ی پیامبر ج: «لٰایَقْبَلُ اللهُ صَلٰاةً بِغَیْرِ طَهُوْرٍ» (مسلم و ترمذی)؛ «خداوند هیچ نمازی را بدون وضو قبول نمی‌کند».

و همچنین پیامبر ج به عایشهل هنگامی که در ایام حجّ، قاعده و حیض شده بود، فرمود: «اِفْعَلِیْ مٰا یَفْعَلُ الْحٰاجُّ غَیْرَ اَنْ لّٰاتَطُوْفِی بِالْبَیْتِ حَتّٰی تَغْتَسِلِیْ» (بخاری و مسلم)؛ «هر کاری که حاجی انجام می‌دهد، تو هم انجام بده با این تفاوت که تا غسل حیض نکرده‌ای، خانه‌ی کعبه را طواف نکن».]

21- پوشاندن عورت؛ [به دلیل فرموده‌ی خداوند بلند مرتبه: ﴿۞یَٰبَنِیٓ ءَادَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمۡ عِندَ کُلِّ مَسۡجِدٖ﴾ [الأعراف: 31] «ای فرزندان آدم! هنگام نماز خود را (با لباس مادی که عورت شما را بپوشاند و با لباس معنوی که تقوا نام دارد)، بپوشانید».

و ابوهریرهس گوید: قبل از حجّة الوداع در حجّی که پیامبر ج ابوبکرس را به عنوان سرپرست حجّاج تعیین کرده بود، در روز عید قربان، ابوبکرس مرا با گروهی فرستاد تا در میان مردم اعلام کنیم که: «اَلّٰا یَحُجَّ بَعْدَ الْعٰامِ مُشْرِکٌ وَّ لٰا یَطُوْفُ بِالْبَیْتِ عُرْیٰانٌ» (بخاری، مسلم، ابوداود و نسایی)؛ «از امسال به بعد، هیچ مشرکی، حجّ نگذارد و هیچ عریانی، بیت الله را طواف نکند».]

22- و انجام دادن اقلّ شَوط‌های «طواف زیارت» بعد از انجام اکثر شَوط‌های آن.

23- ترک کردن محظورات و ممنوعات اِحرام؛ مانند این که مرد، لباس دوخته شده بپوشد؛ [ابن عمرب گوید: «اِنَّ رَجُلاً قال: یٰا رَسُوْلَ اللهِ! مٰا یَلْبِسُ الْمُحْرِمُ مِنَ الثِّیٰابِ؟ قٰالَ رَسُوْلُ اللهِ ج: لٰایَلْبَسُ القُمُصَ وَ لَاالْعَمٰائِمَ وَ لَاالسَّرٰاوِیْلٰاتِ وَ لَاالْبَرانِسِ وَ لَاالْخِفٰافِ، اِلّٰا اَحَدٌ لٰایَجِدُ نَعْلَیْن فَلْیَبِسْ خُفَّیْنِ وَ لْیَقْطَعْهُمٰا اَسْفَلَ مِنَ الْکَعْبَیْنِ وَ لٰاتَلْبَسُوْا مِنَ الثِّیٰابِ شَیْئاً مَسَّهُ زَعْفَرٰانُ اَوْ وَرْسٌ» (بخاری، مسلم، ابوداود و نسایی)؛ «مردی از پیامبر ج سؤال کرد و گفت: شخص مُحرم باید چه لباسی را بپوشد؟ پیامبر ج فرمود: نباید پیراهن، عمامه، شلوار، کلاه و خُفّ را بپوشد، مگر کسی که دمپایی در دسترس ندارد که می‌تواند موزه بپوشد و باید دو طرف آن‌ها را تا پایین‌تر از قوزک‌ها ببرد تا مانند نعل باشد؛ و همچنین نباید لباسی که به زعفران و ورس (گیاهی زرد رنگ و خوشبو) آغشته است، بپوشد».]

و مرد سر و صورت خویش را بپوشاند؛ [به دلیل فرموده‌ی پیامبر ج در حدیث ابن عمرب: «لٰایَلْبَسُ الْقُمُصَ وَ لَاالْعَمٰائِمَ» (بخاری و مسلم)؛ «نه پیراهن بپوشد و نه عمامه».]

و زن صورت خویش را بپوشاند؛ [به دلیل حدیث ابن عمرب که گفت: پیامبر ج فرمود: «لٰا تَنْقَبُ الْمَرْأَةُ الْمُحْرِمَةُ وَ لٰاتَلْبَسُ الْقَفّٰازَیْنِ» (بخاری، ابوداود، نسایی و ترمذی)؛ «زنی که در احرام نه نقاب بزند و نه دستکش به دست کند».]

آمیزش جنسی با همسر؛ فسق و فجور و هرزگی و بی‌بند و باری؛ جنگ و ستیزه کردن؛ [دلیل بر حرمت این سه مورد، فرموده‌ی خداوند متعال است که می‌فرماید: ﴿ٱلۡحَجُّ أَشۡهُرٞ مَّعۡلُومَٰتٞۚ فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ ٱلۡحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی ٱلۡحَجِّۗ﴾ [البقرة: 197] «حج در ماه‌های معینی انجام می‌پذیرد. پس هر کس که (در این ماه‌ها با احرام یا تلبیه یا سوق دادن هَدی و شروع مناسک دیگر حج) حجّ را بر خود واجب کرده باشد (و حج را آغاز نموده باشد، باید آداب آن را مراعات کند و توجه داشته باشد که) در حج، نزدیکی با زنان و گناه و جدالی نیست».]

شکار کردن حیوانات بیابانی [چه خوردنی باشند یا غیرخوردنی]؛ اشاره کردن به سوی شکار؛ و فردی را به سوی شکار رهنمون ساختن. [به دلیل فرموده‌ی خداوند بلند مرتبه: ﴿وَحُرِّمَ عَلَیۡکُمۡ صَیۡدُ ٱلۡبَرِّ مَا دُمۡتُمۡ حُرُمٗاۗ﴾ [المائدة: 96] «و مادامی که در حال احرام هستید، شکار حیوانات خشکی (یعنی حیوانی که در بیابان‌ها و دشت‌ها و کوه‌ها زندگی می‌کند و معمولاً اهلی نمی‌گرد) برای شما حرام است».

و به دلیل این که، وقتی تعدادی از اصحاب که در احرام بودند، درباره‌ی گورخر ماده‌ای که ابوقتادة، در حال اِحلال - غیراحرام - صید کرده بود، از پیامبر ج سؤال کردند؛ به آنان فرمود: «أَمِنْکُمْ اَحَدٌ اَمَرَهُ اَنْ یَّحْمِلَ عَلَیْهٰا، اَوْ اَشٰارَ اِلَیْهٰا؟ قٰالُوْا: لٰا. قٰالَ: فَکُلُوْا» (بخاری و مسلم)؛ «آیا از میان شما کسی او را دستور حمله به آن داده و یا به آن اشاره‌ای کرده است؟ گفتند: خیر. فرمود: پس از گوشت آن بخورید».

به هرحال؛ محظوراتِ احرام: اعمالی هستند که در حال احرام نباید انجام بگیرند؛ و چنان‌چه شخص در حال احرام یکی از آن‌ها را انجام بدهد، فدیه یا گرفتن روزه، یا دادن طعام به مستمندان بر او واجب می‌گردد. و «محظوراتِ احرام»، اموری هستند که پرهیز از آن‌ها برای شخصی که در حال احرام است، واجب می‌باشد.

و برخی از محظورات احرام که نباید در حال احرام انجام بگیرند، عبارتند از: آمیزش جنسی؛ فسق و فجور و هرزگی و بی‌بند و باری؛ جنگ و ستیزه کردن؛ شکار کردن حیوانات بیابانی - چه خوردنی باشند یا غیرخوردنی - ؛ اشاره کردن به سوی شکار؛ فردی را به سوی شکار، رهنمون ساختن؛ پوشیدن پیراهن، شلوار، جُبّه، عباء و هر آنچه که متناسب با شکل ظاهری اعظای بدن، بافته و دوخته و ساخته و پرداخته شده باشد؛ پوشیدن دست‌کش و موزه؛ و اگر چنان‌چه فردی، کفشی برای پوشیدن نداشت، در این صورت می‌تواند موزه‌های خویش را تا پایین‌تر از قوزک قطع نماید و آن‌ها را بپوشد؛ پوشاندن سر و صورت؛ از این رو فردی که در حال احرام قرار دارد، نه کلاه به سر کند و نه دستار؛ به کارگیری بوی خوش؛ تراشیدن و کوتاه کردن موی سر؛ یا کوتاه کردن ریش؛ و دور ساختن موی بدن، موی زیر بغل یا موی زهار به هر کیفیتی که باشد؛ کوتاه کردن ناخن؛ پوشیدن لباسی که با «وَرس» و «زعفران» رنگ کرده شده باشد؛ و در یک صورت پوشیدن چنین لباسی درست است که شسته شده باشد و بوی آن از بین رفته باشد.

در مورد استعمال بوی خوش، ابن عمرب می‌گوید: پیامبر ج فرمود: «وَ لٰا تَلْبَسُوْا مِنَ الثِّیٰابِ شَیْئاً مَسَّهُ زَعْفَرٰانُ اَوْ وَرْسٌ» (بخاری و مسلم)؛ «و لباس آغشته به زعفران و ورس را نباید پوشید».

و پیامبر ج در مورد شخصی که در حال احرام، از شترش افتاد و گردنش شکست و مرد، فرمود: «لٰا تُحَنِّطُوْهُ وَ لٰا تُخَمِّرُوْا رَأْسَهُ، فَاِنَّهُ یُبْعَثُ یَوْمِ الْقِیٰامَةِ مُلِبّیاً» (بخاری، مسلم، ابوداود و نسایی)؛ «بوی خوش به او نزنید و سرش را نپوشانید چون او در روز قیامت لبیک گویان مبعوث می‌شود».]

[سنّت‌های حجّ:]

و سنّت‌های حجّ عبارتند از:

1-   غسل کردن - اگر چه زن، قاعده شده و زن، وضع حمل کرده، باشد - و یا وضو گرفتن به هنگام بستن احرام. [به دلیل حدیث زید بن ثابتس: «اِنَّهُ رَأَیَ النَّبِیَّ ج تَجَرَّدَ لِاِهْلٰالِهِ وَ اغْتَسَلَ» (ترمذی)؛ «پیامبر ج را دیدم که غسل کرد و احرام بست».]

2-   پوشیدن ازار و رداء سفید و نو [یا ازار و ردای سفید و شسته شده؛ به دلیل حدیث ابن عباس: «اِنْطَلَقَ النَّبِیُّ ج مِنَ الْمَدِیْنَةِ بَعْدَ مٰا تَرَجَّلَ وَ ادَّهَنَ وَ لَبِسَ اِزٰارَهُ وَ رِدٰاءَهُ هُوَ وَ اَصْحٰابُهُ» (بخاری)؛ «پیامبر ج بعد از آن که سرش را شانه و روغن زد و ازار و ردایش را پوشید، با اصحابش از مدینه خارج شد».

و دلیل سنّت بودن سفیدی ازار و رداء، حدیث ابن عباسب از پیامبر ج است که فرمود: «اِلْبَسُوْا مِنْ ثِیٰابِکُمُ الْبِیٰاضَ، فَاِنَّهٰا مِنْ خَیْرِ ثِیٰابِکُمْ وَ کَفِّنُوْا فِیْهٰا مَوْتٰاکُمْ» (ترمذی، ابوداود و ابن ماجه)؛ «از لباس‌هایتان، سفید را بپوشید؛ زیرا که آن از بهترین لباس‌هایتان است و در آن، مرده‌هایتان را کفن کنید».]

3-   به کار بردن بوی خوش [بر بدن خویش و پیش از احرام؛ به دلیل حدیث عایشهل: «کُنْتُ اُطَیِّبُ رَسُوْلَ اللهِ ج لِاِحْرٰامِهِ حِیْنَ یُحْرِمُ، وَ لِحِلِّهِ قَبْلَ اَنْ یَّطُوْفَ بِالْبَیْتِ» (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه)؛ «من پیامبر ج را قبل از احرامش و نیز هنگام خارج شدن از آن، قبل از آن که بیت الله را طواف کند، بوی خوش می‌زدم».]

4-   گزاردن دو رکعت نماز [پس از نیت احرام. عمرس گوید: در «درّه‌ی عقیق» (درّه‌ای است نزدیک عقیق که با مدینه‌ی منوره چهار مایل فاصله دارد)، از پیامبر ج شنیدم که می‌فرمود: «اَتٰانِیَ اللَّیْلَةَ آتٍ مِنْ رَبِّیْ فَقٰالَ: صَلِّ فِیْ هٰذَا الْوٰادِیِ الْمُبٰارَکِ وَ قل: عُمْرَةٌ فِیْ حَجَّةٍ» (بخاری، ابوداود و ابن ماجه)؛ «دیشب فرستاده‌ای از طرف پروردگارم نزد من آمد و گفت: در این درّه‌ی مبارک نماز بخوان و بگو: عمره همراه حجّ است».]

5-   زیاد گفتن «تلبیه» پس از احرام و با صدای بلند و رسا، در موارد ذیل:

الف) هرگاه نماز خواند؛ [یعنی پس از نمازها.]

ب) یا هرگاه به مکانی بلند بالا رود و یا از مکانی سراشیب، فرود آید.

ج) یا با کاروان و قافله‌ای رو به رو شود.

د) به هنگام سحرگاهان؛ [به هنکام تغییر حالات و اوقات؛ و به هنگام صبح‌گاهان و شام‌گاهان؛ سائب بن خالدس گوید: پیامبر ج فرمود: «اتٰانِیْ جِبْرِئِیْلُ فَاَمَرَنِیْ اَنْ آمُرَ اَصْحٰابِیْ اَنْ یَّرْفَعُوْا اَصْوٰاتَهُمْ بِالْاِهْلٰالِ اَوِ التَّلْبِیَةِ» (ترمذی، ابوداود، ابن ماجه و نسایی)؛ «جبرئیل نزد من آمد و به من دستور داد تا به اصحابم بگویم: با صدای بلند تهلیل و تلبیه بگویند».

و به همین دلیل، اصحاب پیامبر ج صدایشان را هنگام تهلیل و تلبیه بسیار بلند می‌کردند؛ ابوحازم گوید: «اصحاب پیامبر ج وقتی احرام می‌بستند تا صدایشان را بلند نمی‌کردند، به آرامش خاطر نمی‌رسیدند» (فتح الباری 324/3).

و انس بن مالکس درباره‌ی تحمید و تسبیح و تکبیر قبل از تلبیه می‌گوید: «صَلّٰی رَسُوْلُ اللهِ ج وَ نَحْنُ مَعَهُ بِالْمَدِیْنَةِ الظُّهْرَ اَرْبَعاً وَ الْعَصْرَ بِذِی الْحُلَیْفَةَ رَکْعَتَیْنِ؛ ثُمَّ بٰاتَ بِهٰا حَتّٰی اَصْبَحَ؛ ثُمَّ رَکِبَ حَتَّی اسْتَوَتْ بِهِ عَلَی الْبَیْدٰاءِ حَمِدَ اللهَ وَ سَبَّحَ وَ کَبَّرَ، ثُمَّ اَهَلَّ بِحَجٍّ وَّ عُمْرَةٍ» (بخاری و ابوداود)؛ «در حالی که با پیامبر ج بودیم، نماز ظهر را در مدینه چهار رکعت و نماز عصر را در ذوالحلیفه دو رکعت خواند و تا صبح در آنجا باقی ماند؛ سپس سوار شترش شد تا به «بیداء» رسید و بعد از تحمید و تسبیح و تکبیر، به حج وعمره تلبیه گفت».

و نافعس در مورد رو به قبله تلبیه گفتن، می‌گوید: «کٰانَ اِبْنُ عُمَرَ اِذٰا صَلّٰی بِالْغَدٰاةِ بِذِی الْحُلَیْفَةَ اَمَرَ بِرٰاحِلَتِهِ فَرُحِّلَت ثُمَّ رَکِبَ فَاِذَا اسْتَوَتْ بِهِ اِسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ قٰائِماً ثُمَّ یُلَبِّیْ... وَ زَعَمَ اَنَّ رَسُوْلَ اللهِ ج فَعَلَ ذٰلِکَ» (بخاری)؛ «وقتی ابن عمرب نماز صبح را در ذوالحلیفه می‌خواند، دستور می‌داد تا شترش را آماده کنند. پس شتر برایش آماده می‌شد؛ سپس سوار شتر می‌شد؛ وقتی شتر بلند می‌شد، رو به قبله تلبیه می‌گفت و معتقد بود که پیامبر ج این کار را انجام داده است».]

6-   هرگاه شروع به گفتن تلبیه نمود، آن را [حداقل سه مرتبه] تکرار نماید.

7-   زیاد فرستادن درود بر پیامبر گرامی اسلام ج.

8-   درخواست کردن زیاد بهشت و دوستی و همراهی با نیکان [= پیغمبران، راستروان، شهیدان و شایستگان در بهشت.]

9-   پناه بردن زیاد از دوزخ.

10- غسل نمودن برای وارد شدن به مکه‌ی مکرمه. [نافع گوید: «کٰانَ ابْنُ عُمَرَ اِذٰا دَخَلَ اَدْنَی الْحَرَمِ اَمْسَکَ عَنِ التَّلْبِیَةِ، ثُمَّ یَبِیْتُ بِذِی طُوٰی؛ ثُمَّ یُصَلِّیْ بِهِ الصُّبْحَ وَ یَغْتَسِلُ، وَ یُحَدِّثُ اَنَّ النَّبِیّ ج کٰانَ یَفْعَلُ ذٰلِکَ» (بخاری و مسلم)؛ «ابن عمرب وقتی به نزدیکترین مکان حرم می‌رسید، از تلبیه خودداری می‌کرد؛ سپس در «ذی طُوی» بیتوته می‌نمود و نماز صبح را همانجا می‌خواند و غسل می‌کرد و می‌گفت: «پیامبر ج این کار را کرده است».]

11- ورود به مکّه در روز و از «باب المُعَلّاة» [از «ثنیّه‌ی کَداء» یا «ثنیّه‌ی عُلیا». ابن عمرب گوید: «کٰانَ رَسُوْلُ اللهِ ج یَدْخُلُ مِنَ الثَّنِیَّةِ الْعُلْیٰا، وَ یَخْرُجُ مِنَ الثَّنِیَّةِ السُّفْلٰی» (بخاری، مسلم، نسایی و ابن ماجه)؛ «پیامبر ج از ثنیه‌ی علیا وارد و از ثنیه‌ی سفلی، خارج می‌شد».]

12- گفتن «تکبیر» [الله اکبر] و گفتن «تهلیل» [لا اله الا الله] رو به روی خانه‌ی پاک خدا.

13- دعا کردن به هنگام مشاهده نمودن خانه‌ی کعبه، به دعاهایی که خود دوست دارد؛ زیرا دعا در این هنگام، پذیرفته می‌شود؛ [یعنی وقتی خانه‌ی کعبه را دید، در صورت تمایل، دست‌هایش را بلند و در حدّ امکان دعا کند؛ زیرا این کار از ابن عباسب ثابت شده است.]

14- انجام دادن «طواف قدوم» [طواف به هنگام ورود به مکّه]؛ اگر چه وارد شدن وی به مکه و انجام «طواف قدوم» در غیر ماه‌های حجّ باشد؛ [زیرا طواف قدوم به منزله‌ی درود و سلام و تحیت گفتن به بیت الله الحرام است؛ در صحیح مسلم آمده است که پیامبر ج به هنگام ورود به مکه طواف کرد؛ البته طواف قدوم برای غیر اهالی مکه‌ی مکرمه و برای حاجی «قارن» است.]

15- «اِضطباع» در طواف. [«اضطباع»: حالتی است که طواف کننده ازارش را از زیر بغل راست رد کرده و طرف دیگر آن را بر شانه‌ی چپش قرار دهد به طوری که شانه‌ی راستش نمایان بماند.

به تعبیری دیگر، «اضطباع»: آن است که پیش از شروع کردن در طواف، یک طرف رداء (پتوی) خویش را در زیر بغل راست خویش قرار داده و طرف دیگر آن را بر شانه‌ی چپ خویش بیاندازد. یعلی بن امیهس گوید: «اِنَّ النَّبِیَّ ج طٰافَ مُضْطَبِعاً» (ابن ماجه، ابوداود و ترمذی)؛ «پیامبر ج به حالت اضطباع، طواف کرد».]

16- «رَمل» نمودن در طوافی که پس از آن، اراده‌ی سعی کردن میان صفا و مروه در ماه‌های حجّ را دارد. [و «رَمل» نمودن، آن است که در سه شوط اول از طواف، قدم‌ها را نزدیک به هم برداشته و هر دو شانه‌ی خویش را بجنباند؛ به تعبیری دیگر، «رمل»: عبارت است از دویدن آرام - هروله کردن - در سه دور اول از اولین طواف. ابن عمرب گوید: «اِنَّ رَسُوْلَ اللهِ ج کٰانَ اِذٰا طٰافَ بِالْبَیْتِ الطَّوٰافَ الْاَوَّلِ، رَمَلَ ثَلٰاثَةً وَ مَشٰی اَرْبَعَةً مِنَ الْحَجَرِ اِلَی الْحَجَرِ» (ابن ماجه، بخاری، ابوداود و نسایی)؛ «پیامبر ج وقتی که طواف اول را به دور خانه‌ی کعبه انجام می‌داد، سه دو را به صورت هروله و چهار دور دیگر را با حرکت عادی انجام می‌داد. از حجرالاسود شروع می‌کرد و به آن پایان می‌داد».]

17- هروله نمودن و دویدن آرام مردان در میان «دو میل سبز رنگ» در محل سعی بین صفا و مروه. [پس هرگاه فرد حج کننده یا عمره‌گزار، قصد سعی میان صفا و مروه را داشته باشد، باید پس از پایان دو رکعت نماز طواف، رو به روی حجرالاسود بایستد و آن را اِستلام نماید؛ آنگاه به سوی صفا برود؛ و در حالی که به صفا بالا می‌رود، این آیه را با خود زمزمه نماید: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَیۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ وَمَن تَطَوَّعَ خَیۡرٗا فَإِنَّ ٱللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ١٥٨﴾ [البقرة: 158] «بی‌گمان (دو کوه) صفا و مروه (و هفت بار سعی میان آن دو) از نشانه‌های (دین) خدا و عبادت الله هستند. پس هر که می‌خواهد فریضه‌ی حجّ بیت الله الحرام یا عمره را به جای آورد، بر او گناهی نخواهد بود که میان آن دو کوه را بارها طی کند و سعی میان صفا و مروه را به جای آورد. هر که به دلخواه کار نیکی را انجام دهد (و بیش از واجبات، به طاعت و عبادت پردازد، خدا پاداش او را می‌دهد، چـه) بـی‌گمان خــدا سپاسگــزار و آگاه (از اعمال و نیات عبادت‌کنندگان) است».

آنگاه رو به خانه‌ی کعبه نماید و «تکبیر» (الله اکبر) و «تهلیل» (لا اله الا الله) بگوید و بر رسول خدا ج درود بفرستد و از بارگاه ایزد منّان، نیازهای خویش را بطلبد؛ و برای این فرد سنّت است که سه بار این دعا را تکرار نماید:

«لٰا اِلٰه اِلّا اللهُ وَحْدَهُ لٰا شَرِیک لَهُ، لَهُ الْمُلْک وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلیٰ کلِّ شَیءٍ قَدِیرٍ؛ صَدَقَ اللهُ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ هَزَمَ الْاَحْزٰابَ وَحْدَهُ»^[1]؛ «هیچ معبود بر حقی جز الله نیست؛ او در (ربوبیت و الوهیت و صفاتش) یکتا است و هیچ شریکی ندارد. مالکیت فقط برای او و حمد و ستایش فقط لایق او است و او بر هر چیزی توانا است. وعده‌ی خود را قطعی ساخت و بنده‌اش را یاری داد و احزاب (کسانی که در جنگ خندق با پیامبر ج جنگ و پیکار کردند) را به تنهایی شکست داد.»

آنگاه از صفا پایین آمده، رو به سوی مروه نماید و به صورت عادی و معمولی راه برود؛ و چون به نشانه‌ی سبز رسید، از آنجا تا نشانه‌ی سبز دیگر [مِیلَین اَخْضَرین] تند و سریع بدود،‌ و این دعا را با خود زمزمه نماید:

«رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ اَنْتَ الْاَ عَزُّ الاکرامُ وَ تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ»^[2]؛ «پروردگارا ! بیامرز و رحم فرما؛ زیرا تو گرامی و بزرگواری؛ و از گناهانی که نسبت بدان‌ها آگاهی داری، عفو فرما».

و چون از دوّمین نشانه‌ی سبز عبور کرد، دوباره به صورت معمولی و عادی حرکت نماید تا به مروه برسد؛ آنگاه به مروه بالا رود و چنان کند که بر صفا می‌کرد؛ در این هنگام یک شوط آن به پایان رسیده است. و به همینگونه هفت بار این حرکت دو سویه بین صفا و مروه را انجام دهد؛ این طور که از صفا شروع کند و به مروه ختم نماید.

و فرد سعی کننده، باید در اثنای سعی میان صفا و مروه،‌ به ذکر و یاد خدا مشغول باشد، و هر گاه در هر شوط میان دو میل سبز [میلین اخضرین] رسید، در میان آن‌ها در رفت و برگشت بدود؛ ولی زنان در میان دو میل سبز ندوند و تند و سریع حرکت نکنند، بلکه در تمامی شوط‌های سعی، به صورت معمولی و عادی حرکت نمایند.]

18- به آرامی راه رفتن در باقی مانده‌ی سعی میان صفا و مروه. [یعنی در تمامی شوط‌های سعی، به جز در میان دو میل سبز (مِیْلَیْنِ اَخْضَرَیْنِ) به صورت معمولی و عادی و آرام حرکت نماید.]

19- زیاد طواف کردن؛ و برای فردی که از اهال مکّه نیست [«آفاقی»]، طواف کردن، بهتر از گزاردن نماز نفل است؛ [به هر حال، برای فردی که از اهالی مکّه نیست و در مکّه‌ی مکرمه سکونت ندارد، سنّت است که در مدّت اقامت خویش در مکه، بسیار طواف نماید.]

20- ایراد خطبه [توسط امام یا جانشین وی] پس از نماز ظهر روز هفتم از ذی‌الحجه در مکه‌ی مکرمه؛ و این خطبه، عبارت از ایراد یک خطبه است که [در وسط آن، نیازی به] نشستن وجود ندارد؛ و امام در آن، احکام و مناسک حج را به مردم می‌آموزاند.

21- در روز هشتم از ذی‌الحجه - که بدان «یوم الترویة» می‌گویند - از مکه‌ی مکرمه به سوی «مِنی»‌رفتن. [وقتی که حاجی از «طواف قدوم» و سعی میان صفا و مروه فارغ شد و تا زمان حج، روزهای اندک یا زیادی باقی مانده بود، در آن صورت تا زمان فرا رسیدن حج، یا احرام در مکه‌ی مکرمه باقی بماند و هرگاه برایش میسّر شد، خانه‌ی کعبه را طواف نماید و نمازهای پنج‌گانه‌ی خویش را در مسجدالحرام همراه با جماعت بخواند و هیچگاه نماز جماعت در مسجدالحرام را رها نکند؛ زیرا گزاردن یک نماز در مسجدالحرام، برتر از گزاردن صدهزار نماز در غیر مسجدالحرام می‌باشد. و چون روز هشتم ذی الحجه - روز ترویه - فرا رسید، نماز بامداد را به مکه‌ی مکرمه بخواند؛ آنگاه به سوی منی حرکت کند و در آن اقامت گزیند و این شب را در آنجا بگذراند و تا طلوع خورشید روز عرفه - روز نهم ذی الحجه - در سرزمین منی بماند؛ و نمازهای پنج گانه‌ی خویش را با جماعت در منی بخواند و در این مدت از خواندن نمازها با جماعت، شانه خالی نکند و در این زمینه، سهل‌انگاری نورزد.]

22- شب گذراندن در «مِنٰی»؛ آنگاه پس از طلوع خورشید و بالا آمدن آن در روز عرفه، منی را به مقصد سرزمین «عرفات» ترک کردن. [یعنی هرگاه خورشید روز عرفه طلوع کرد و شعاع خورشید بر کوه «ثبیر» افتاد، سرزمین منی را به قصد سرزمین عرفات ترک کند و رهسپار آنجا شود و در آنجا تا غروب خورشید بماند؛ و چون خورشید زوال نمود،] امام پس از زوال خورشید و پیش از گزاردن نمازهای ظهر و عصر، دو خطبه ایراد نماید و در بین دو خطبه، اندکی بنشیند [و مردمان را با احکام نماز،‌ وقوف و درنگ کردن و ایستادن در عرفه، وقوف در مزدلفه، رَمی جمرات، قربانی، تراشیدن موی سر و طواف زیارت، آگاه و مطّلع بگرداند] و پس از آن، نمازهای ظهر و عصر را در وقت ظهر، [با یک اذان و دو اقامه] بگزارد؛ و به این جمع، «جمع تقدیم» می‌گویند.

23- در «جمع تقدیم» و «جمع تأخیر» [= نمازهای ظهر و عصر که در وقت ظهر با یک اذان و دو اقامه گزارده می‌شود و نمازهای مغرب و عشاء که در مزدلفه، در وقت عشاء، با یک اذان و یک اقامه خوانده می‌شود،] سختکوشی و تلاش ورزیدن در تضرّع نمودن، عجز و لابه نمودن، خشوع و کرنش کردن، گریه نمودن، اشک ریختن و دعا کردن برای خود، پدر و مادر و دیگر برادران مؤمن و حقگرا، در آنچه دلش از امور دنیا و آخرت می‌خواهد.

[به هر حال؛ هرگاه حاجی، نمازهای ظهر و عصر را در وقت ظهر با یک اذان و دو اقامه گزارد، به سوی «موقف» حرکت کند؛ و تمام سرزمین عرفات به جز «بطن عرنة»، موقف - جای ایستادن و درنگ کردن - به شمار می‌آید؛ و برای فرد حاجی، مستحب است که غسل نماید و تا هنگامه‌ی غروب خورشید به دعا و نیایش بپردازد؛ و اگر چنان‌چه نماز عصر خویش را همراه با امام در وقت ظهر نخوانده بود، در اینجا می‌تواند نماز عصر خویش را بخواند.

و برای فرد حاجی، مستحب است که در نزدیکی «کوه رحمت» (جبل الرحمة) بایستد و تا می‌تواند ایستاده دعا نماید؛ و اگر چنان‌چه در خیمه‌ی خویش به دعا و راز و نیاز مشغول شد، باز هم درست است.

و برای امام حجّ، مستحب است که در سرزمین عرفات بر بالای سواری خویش بایستد و دعا نماید و مناسک حجّ را به مردمان بیاموزاند؛ و چون خورشید روز عرفه غروب کرد، سرزمین عرفات را به مقصد مزدلفه ترک کند، و نماز مغرب خویش را نه در عرفات بخواند و نه در مسیر مزدلفه؛ بلکه هرگاه به مزدلفه رسید، نمازهای مغرب و عشاء خویش را در وقت عشاء با یک اذان و یک اقامه همراه با امیر حجّ و یا کسی دیگر بگزارد؛ و به این کار، «جمع تأخیر» می‌گویند.

و اگر چنان‌چه فردی از حاجیان، نماز خویش را به تنهایی گزارد، باز هم می‌تواند میان این دو نماز جمع نماید؛ زیرا برای جمع نمازهای مغرب و عشاء، جماعت شرط نیست.

و اگر فردی از حاجیان، نماز مغرب خویش را در سرزمین عرفات، یا در مسیر مزدلفه گزارد، در آن صورت نمازش درست نیست و بر او لازم است تا آن را اعاده نماید.

و هرگاه فرد حاجی، نمازهای مغرب و عشاء را در مزدلفه گزارد، در مزدلفه تا هنگامه‌ی طلوع فجر صادق روز دهم ذی‌الحجه (روز عید قربان) شب را در آنجا بگذراند؛ و چون فجر صادق طلوع کرد، نماز صبح را در تاریکی همراه با جماعت بگزارد؛ آنگاه بایستد و تا نزدیکی طلوع خورشید، مشغول دعا کردن شود؛ و تمامی مزدلفه به جز «بطن محسّر»، موقف (جای درنگ کردن و ایستادن) است.]

24- پس از غروب خورشید [روز عرفه، شخص حاجی] با آرامش و متانت، از عرفات روانه شود و در مزدلفه فرود آید، بالاتر از وسط درّه، و به نزدیکی کوه «قُزح» [مشعرالحرام] مستقر شود؛ [یعنی هرگاه خورشید روز عرفه غروب کرد، سرزمین عرفات را به مقصد مزدلفه ترک کند و نماز مغرب خویش را نه در عرفات و نه در مسیر مزدلفه، بلکه هرگاه به مزدلفه رسید، نمازهای مغرب و عشاء خویش را در وقت عشاء با یک اذان و یک اقامه همراه با امیر حج و یا کسی دیگر بگزارد؛ و به این کار «جمع تأخیر» می‌گویند.]

25- شب گذراندن در مزدلفه در شب قربانی. [شخص حاجی در مزدلفه، تا هنگامه‌ی طلوع صبح صادق روز دهم ذی الحجه - روز عید قربان - شب را بگذراند؛ و چون صبح صادق طلوع کرد، نمازهای صبح را در تاریکی همراه با جماعت بگزارد؛ آنگاه بایستد و تا نزدیکی طلوع خورشید، مشغول دعا کردن شود؛ و تمامی مزدلفه، به جز «بطن محسّر»، موقف - جای درنگ کردن و ایستادن - است.

پیامبر ج خطاب به عروة طایی فرمود: «مَنْ شَهِدَ صَلٰاتَنٰا هٰذِهِ وَ وَقَفَ مَعَنٰا حَتّٰی نَدْفَعَ وَ قَدْ وَقَفَ قَبْلَ ذٰلِکَ بِعَرَفَةَ لَیْلاً اَوْ نَهٰاراً فَقَدْ تَمَّ حَجُّهُ وَ قَضٰی تَفَثَهُ» (ترمذی، ابن ماجه، ابوداود و نسایی)؛ «کسی که با ما در این نماز صبح در مزدلفه حاضر شود و تا وقتی که حرکت کنیم توقف نماید و قبل از آن در عرفه - چه شب یا روز - توقف کرده باشد، حجّش کامل و مناسکش را انجام داده است».]

26- و شب گذراندن در منی در ایام قربانی با تمامی بار و بنه، ساک‌ها و چمدان‌ها و اثاثیه‌ها و اسباب سفر؛ [از این رو، اگر چنان‌چه فردی از حاجیان، در روزهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم، در سرزمین منی به خاطر زدن جمره‌ها ماندگار شد، در آن صورت نباید در این فاصله، اسباب و لوازم خویش را به مکه‌ی مکرمه انتقال دهد.]

و برای حاجی مکروه است که در روزهایی که در منی [برای «رمی جمرات» و «شب گذراندن در آنجا»] به سر می‌برد، اسباب و لوازم خویش را از آنجا به مکّه‌ی مکرمه منتقل نماید [و خودش به تنهایی در منی به سر ببرد.]

27- به هنگام ایستادن برای زدن سنگریزه‌ها [رمی جمرات]، منی را در سمت راست و مکه را در جهت چپ خویش قرار دهد.

28- به هنگام زدن جمره‌ی عقبه در تمامی روزها، سواره باشد.

29- و به هنگام زدن جمره‌ی اوّل - که در نزدیک مسجد [خیف] است - و جمره‌ی میانه، به حالت پیاده باشد.

30- و ایستادن [قیام] در «بطن وادی» [وسط درّه] به هنگام زدن سنگریزه‌ها.

31- زدن سنگریزه‌ها در روز اول [روز دهم ذی‌الحجه = روز عید قربان]، در فاصله‌ی بین طلوع خورشید و زوال آن باشد؛ و در سایر روزها [یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ذی‌الحجه]، زدن سنگریزه‌ها، در فاصله‌ی بین زوال خورشید و غروب آن باشد.

و مکروه است که سنگریزه‌ها در روز اول [دهم ذی‌الحجه = عید قربان] و روز چهارم [روز سیزدهم ذی‌الحجه]، در فاصله‌ی بین طلوع صبح صادق و طلوع آفتاب، زده شود.

و همچنین مکروه است که سنگریزه‌ها در سه شب [پس از عید؛ یعنی شب‌های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم] زده شود؛ ولی [اگر کسی در شب‌ها رمی جمرات کرد، با کراهیت] صحیح است؛ زیرا همه‌ی شب‌ها، تابع و پیرو روزهای پس از خود هستند؛ مگر شبی که متصل به روز عرفه است؛ [یعنی شبی که پس از روز عرفه می‌آید]؛ به گونه‌ای که در آن شب، وقوف [درنگ کردن و ایستادن] در عرفات درست است؛ و آن شب عید قربان و سه شب رمی جمرات می‌باشد؛ زیرا آن‌ها تابع و پیرو ماقبل خود هستند.

و اوقات مباح برای رمی جمرات، عبارتند از: پس از زوال خورشید تا غروب آن از روز اول؛ و با این چیز، تمامی اوقات «رمی جمرات» از «وقت جایز»، «وقت مکروه» و «وقت مستحب» دانسته شد.

32- و یکی دیگر از سنّت‌های حج، ذبح حیوان [هَدی] برای حاجی «مفرد» است؛ و این نیز سنّت است که حاجی «مفرد» از گوشت حیوان قربانی بخورد.

33- و همچنین سنّت است که فقط از هدی حجّ نافله، حجّ تمتّع و حجّ قِران بخورد؛ [از این رو، نمی‌تواند از «هدی نذر» بخورد؛ نه خود صاحب هدی و نه دیگر اشخاص ثروتمند؛ زیرا که آن صدقه است و حق فقرا و مستمندان می‌باشد؛ و خوردن از «هدی جنایات» نیز جواز ندارد؛ نه برای صاحب هدی و نه برای شخصی دیگر؛ و «هدی جنایات»: هدی‌یی است که برای جبران نقصی که در حجّ واقع گردیده، واجب شده است.]

34- و یکی دیگر از سنّت‌های حجّ، ایراد خطبه در روز عید قربان است که همانند خطبه‌ی اول [که توسط امام یا جانشین وی پس از نماز ظهرِ روز هفتم ذی‌الحجه در مکه‌ی مکرمه ایراد می‌شد] می‌باشد؛ و امام در این خطبه نیز سایر احکام و مناسک حج را به مردم بیاموزاند؛ و این خطبه، سوّمین خطبه از خطبه‌های حجّ می‌باشد.

35- هرگاه حاجی خواست و اراده کرد که [عبادت سه روزه را در دو روز اول ایام التشریق انجام دهد و] شتاب ورزد و پیش از غروب خورشید روز دوازدهم [ذی‌الحجه] از سرزمن «منی» برگردد، [در آن صورت مانعی نخواهد بود که روز سوّم را برای «رمی جمرات» در منی نباشد؛ و همین نیز سنّت است.]

و اگر چنان‌چه در روز دوازدهم در سرزمین منی ماند تا آن که خورشید روز دوازدهم غروب کرد، در آن صورت چیزی بر وی لازم نیست؛ امّا به خاطر این کارش [ترک سنّت]، مرتکب کار بدی شده است؛ [و با وجود این، علماء‌گفته‌اند: اگر چنان‌چه پس از غروب خورشید روز دوازدهم در سرزمین منی بود، در آن صورت بیرون شدن از منی پیش از زدن جمره‌های سه گانه در روز سیزدهم، مکروه می‌باشد.]

و اگر چنان‌چه تا طلوع صبح صادق روز چهارم [روز سیزدهم از ذی‌الحجه] در سرزمین منی باقی ماند، در آن صورت زدن جمره‌ها در این روز بر وی لازم می‌گردد.

36- [و یکی دیگر از سنّت‌های حجّ، آن است که پس از «رمی جمرات» و] کوچ کردن از سرزمین مِنیٰ [و رهسپار شدن به سوی مکه‌ی مکرمه]، در میان راه ساعتی در «مُحَصَّب» فرود آید؛ [آنگاه داخل مکه‌ی مکرمه گردد؛] و از آب زمزم بنوشد و خویشتن را از آن، سیراب گرداند [این‌گونه که پهلوهای وی از سیراب شدن، بلند و برآمده گردد.] و رو به خانه‌ی کعبه کند و در حالت ایستاده بدان نگاه کند؛ و از آب زمزم بر سر و سایر بدن خویش بریزد؛ و آب زمزم برای هر آن چیزی است که از امور دنیا و آخرت برای آن نوشیده شود.

37- و یکی دیگر از سنّت‌های حجّ، آن است که به «ملتزم» بچسبد؛ این‌طور که سینه و صورت خویش را بر آن بنهد و ساعتی خویشتن را به پرده‌های کعبه چنگ بزند و هر آنچه می‌خواهد دعا کند و آستانه‌ی درِ خانه‌ی کعبه را ببوسد و با ادب و احترام و تعظیم و بزرگداشت، بدان وارد شود.

پس از آن، بر حاجی، جز بزرگترین کارهای خیر و نیکو باقی نمی‌ماند؛ و آن، زیارت [مسجد] نبوی [و قبر شریف ایشان] و زیارت [قبرستان بقیع و مقبره ی] یاران رسول خدا ج است؛ [که گروه زیادی از اصحاب، در آن دفن شده‌اند.] از این رو، به هنگام خارج شدن از مکه‌ی مکرمه، از دروازه‌ی «سَبیکة»، از ناحیه‌ی «ثنیة السفلی» [دره‌ی پایین]، نیت زیارت [مسجد و قبر] پیامبر ج و [مقبره‌ی ] صحابه را بکند. و به خواست خدا، به زودی «زیارت پیامبر ج» را در فصلی جداگانه و مستقل ذکر خواهیم نمود.

فَصلٌ فِی کَیفِیَّةِ تَرکِیبِ أَفعَالِ الحَجِّ

إِذَا أَرَادَ الدُّخُولَ فِی الحَجِّ، أَحرَمَ مِنَ المِیقَاتِ کَرَابِغَ؛ فَیَغتَسِلُ أَو یَتَوَضَّأُ وَالغُسلُ وَ هُوَ اَحَبُّ لِلتَّنظِیفِ؛ فَتَغتَسِلُ المَرأةُ الحَائِضُ وَالنُّفَسَاءُ إِذَا لَم یَضُرَّهَا؛ وَ یَستَحِبُّ کَمَالُ النَّظافَةِ بِقَصِّ الظُّفرِ وَالشَارِبِ وَ نَتفُ الإِبِطِ وَ حَلقِ العَانَةِ وَ جِمَاعِ الاَهلِ وَالدَّهنِ وَ لَو مُطَیَّبًا؛ وَ یَلبَسُ الرَّجُلُ إِزارًا وَ رِداءً جَدِیدَینِ أَو غَسِیلَینِ؛ وَالجَدِیدُ الاَبیَضُ، أَفضَلُ؛ وَ لَا یَزُرَّه وَ لَا یَعقِدُه وَ لَا یُخَلِّلُه؛ فَإِن فَعَلَ کُرِهَ وَ لَا شَئَ عَلَیهِ؛ وَ تَطَیَّبْ وَ صَلِّ رَکعَتَینِ وَ قُل: «اَللهُمَّ اِنِّی أَرِیدُ الحَجَّ فَیَسِّرهُ لِی وَ تَقَبَّلهُ مِنِّی»؛ وَ لَبِّ دُبُرَ صَلاتِکَ تَنوِی بِهَا الحَجَّ؛ وَ هِیَ: لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَکَ وَالْمُلْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ.

وَ لَا تَنقُصْ مِن هذِه الاَلفَاظِ شَیئًا وَ زِد فِیهَا: «لَبَّیْکَ وَسَعْدَیْکَ وَالْخَیْرُ فِی یَدَیْکَ لَبَّیْکَ وَالرَّغْبَاءُ إِلَیْکَ»؛ وَالزِّیَادَةُ سُنَّةٌ.

فَإِذَا لَبَّیتَ، نَاوِیًا، فَقَد اَحرَمتَ؛ فَاتَّقِ الرَّفثَ؛ وَ هُوَ الجِمَاعُ. وَ قِیلَ: ذِکرُه بِحَضرَةِ النِّساءِ وَالکَلَامُ الفَاحِشُ وَالفُسُوقَ وَالمَعَاصِیَ وَالجِدَالَ مَعَ الرُّفَقَاءِ وَالخَدَمِ وَ قَتلَ صَیدِ البَرِّ وَالاِشَارَةَ اِلَیه وَالدّلالةَ عَلَیهِ وَ لُبسَ المِخیَطِ وَالعِمَامةِ وَالخُفَّینِ وَ تَغطِیَةَ الرَّأسِ وَالوَجهِ وَ مَسَّ الطِّیبِ وَ حَلقَ الرَّأسِ وَالشَّعرِ وَ یَجُوزُ الاِغتِسَالُ وَالاِستِظلَالُ بِالخَیمَةِ وَالمَحَلِّ وَ غَیرِهِمَا وَ شَدُّ الهِمیَانِ فِی الوَسَطِ؛ وَ اَکثِرِ التَّلبِیَةَ مَتی صَلَّیتَ اَو عَلَوتَ شَرَفًا اَو هَبَطتَّ وَادِیًا اَو لَقِیتَ رَکبًا وَ بِالاَسحَارِ رَافِعًا صَوتَکَ بِلَا جُهدٍ مُضِرٍّ.

وَ إِذَا وَصَلتَ إِلی مَکَّةَ، یَستَحبُّ أَن تَغتَسِلَ وَ تَدخُلَهَا مِن بَابِ المُعَلَّی لِتَکُونَ مُستَقبِلًا فِی دُخُولِکَ بَابَ البَیتِ الشَّرِیفِ تَعظِیمًا؛ وَ یَستَحِبُّ أَن تَکُونَ مُلَبِّیًا فِی دُخُولِکَ حَتَّی تَأتِیَ بَابَ السَّلَامِ فَتَدخُلَ المَسجِدَ الحَرَامَ مِنهُ مُتَوَاضِعًا خَاشِعًا مُلَبِّیًا مُلَاحِظاً جَلَالَةَ المَکَانِ مُکَبِّرًا مُهَلِّلًا مُصَلِّیًا عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ مُتَلَطِّفًا بِالمُزَاحِمِ دَاعِیًا بِمَا اَحبَبتَ فَإِنَّه مُستَجابٌ عِندَ رُؤیَةِ البَیتِ المُکَرَّمِ؛ ثُمَّ استَقبِلِ الحَجَرَالاَسوَدَ مُکَبِّرًا مُهَلِّلًا رَافِعًا یَدَیکَ کَمَا فِی الصَّلوةِ وَ ضَعْهُمَا عَلَی الحَجَرِ وَ قَبِّلهُ بِلَا صَوتٍ. فَمَن عَجَزَ عَن ذَلِکَ إِلَّا بِإِیذَاءٍ، تَرَکَه وَ مَسَّ الحَجَرَ بِشئٍ وَ قَبَّلَه أَو اَشَارَ اِلَیهِ مِن بَعِیدٍ مُکَبِّرًا مُهَلِّلًا حَامِدًا مُصَلِّیًا عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ؛ ثُمَّ طُف آخِذًا عَن یَمِینِکَ مِمَّا یَلِی البَابَ مُضطَجِعًا؛ وَ هُوَ: أَن تَجعَلَ الرِّدَاءَ تَحتَ الاِبِطِ الاَیمَنِ وَ تُلقِیَ طَرَفَیه عَلَی الأَیسَرِ سَبعَةَ اَشوَاطٍ دَاعِیًا فِیهَا بِمَا شِئتَ وَ طُف وَرَاءَ الحَطِیمِ؛ وَ إِن أَرَدتَ أَن تَسعَی بَینَ الصَّفَا وَالمَروَةِ عَقِبَ الطَّوَافِ فَارمُل فِی الثَّلَاثَةِ الاَشوَاطِ الأُوَلِ؛ وَ هُوَ: المَشیُ بِسُرعَةٍ مَعَ هَزِّالکَتِفَینِ کَالمُبَارِزِ یَتَبَختَرُ بَینَ الصَّفَّینِ؛ فَإِن زَحَمَهُ النَّاسُ، وَقَفَ؛ فَإِذَا وَجَدَ فُرجَةَ رَمَلٍ لَا بُدَّ لَه مِنهُ، فَیَقِفُ حَتَّی یُقِیمَه عَلَی الوَجهِ المَسنُونِ بِخِلافِ إِستِلَامِ الحَجَرِ الاَسوَدِ لِأَنَّ لَه بَدَلًا، وَ هُوَ: اِستِقبَالُه. وَ یَستَلِمُ الحَجَرَ کُلَّمَا مَرَّ بِه وَ یَختِمُ الطَّوَافَ بِه وَ بِرَکعَتَینِ فِی مَقَامِ اِبرَاهِیمَ عَلَیهِ السَّلَامُ أَو حَیثُ تَیَسَّرَ مِنَ المَسجِدِ؛ ثُمَّ دَعَا فاستَلَمَ الحَجَرَ. وَ هَذَا طَوَافُ القُدُومِ؛ وَ هُوَ: سُنَّةٌ لِلآفَاقِی.

ثُمَّ تَخرُجُ اِلَی الصَّفَا فَتَصعَدُ وَ تَقُومُ عَلَیهَا حَتَّی تَری البَیتَ فَتَستَقبِلُه مُکَبِّرًا مُهَلِّلًا مُلَبِّیًا مُصَلِّیًا دَاعِیًا وَ تَرفَعُ یَدَیکَ مَبسُوطَتَینِ ثُمَّ تَهبِطُ نَحوَ المَروَةِ عَلَی هِینَةٍ؛ فَإِذَا وَصَلَ بَطنَ الوَادِی، سَعی بَینَ المِیلَینِ الأَخضَرَینِ سَعیًا حَثِیثًا؛ فَإِذَا تَجَاوَزَ بَطنَ الوَادِی، مَشَی عَلَی هِینَةٍ حَتَّی یَأتِیَ المَروَةَ فَیَصعَدَ عَلَیهَا وَ یَفعَلَ کَمَا فَعَلَ عَلَی الصَّفَا؛ یَستَقبِلُ البَیتَ مُکَبِّرًا مُهَلِّلًا مُلَبِّیًا مُصَلِّیًا دَاعِیًا بَاسِطًا یَدَیهِ نَحوَ السَّمَاء. وَ هَذَا شَوطٌ؛ ثُمَّ یَعُودُ قَاصِدًا الصَّفا؛ فَإِذَا وَصَلَ اِلَی المِیلَینِ الاَخضَرَینِ سَعَی ثُمَّ مَشَی عَلَی هِینَةٍ حَتَّی یَأتِیَ الصَّفَا؛ فَیَصعَدَ عَلَیهَا وَ یَفعَلَ کَمَا فَعَلَ أَوَّلًا؛ وَ هَذَا شَوطٌ ثَانٍ. فَیَطُوفُ سَبعَةَ اَشوَاطٍ؛ یَبدَأ بِالصَّفَا وَ یَختِمُ بِالمَروَةِ وَ یَسعَی فِی بَطنِ الوَادِی فِی کُلِّ شَوطٍ مِنهَا؛ ثُمَّ یُقِیمُ بِمَکَّةَ مُحرِمًا وَ یَطُوفُ بِالبَیتِ کُلَّمَا بَدَأ لَه، وَ هُوَ اَفضَلُ مِنَ الصَّلوةِ نَفلًا لِلآفَاقِیّ؛ فَإِذَا صَلَّی الفَجرَ بِمَکَّةَ ثَامِنَ ذِی الحَجَّةِ؛ تَأَهَّبَ لِلخُرُوجِ اِلی مِنَیٰ؛ فَیخرُجُ مِنهَا بَعدَ طُلُوعِ الشَّمسِ؛ وَ یَستَحِبُّ أَن یُصَلِّیَ الظُّهرَ بِمِنیٰ وَ لَا یَترُکُ التَّلبِیَةَ فِی اَحوَالِه کُلِّهَا إِلَّا فِی الطَّوَافِ؛ وَ یَمکُثُ بِمِنیٰ إِلی أَن یُصَلِّیَ الفَجرَ بِهَا بِغَلَسٍ وَ یَنزِلُ بِقُربِ مَسجِدِ الخِیفِ؛ ثُمَّ بَعدَ طُلُوعِ الشَّمسِ یَذهَبُ اِلی عَرَفَاتٍ فَیُقِیمُ بِهَا؛ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمسُ یَأتِی مَسجِدَ نَمِرَةَ فَیُصَلِّی مَعَ الإِمَامِ الأَعظَمِ أَو نَائِبهِ الظُّهرَ وَالعَصرَ بَعدَ مَا یَخطُبُ خُطبَتَینِ یَجلِسُ بَینَهُمَا وَ یُصَلِّی الفَرضَینِ بِأَذَانٍ و إِقَامَتَینِ وَ لَا یَجمَعُ بَینَهُمَا إِلَّا بِشَرطَینِ: الاَحرَامِ وَالاِمامِ الاَعظَمِ وَ لَا یَفصِلُ بَینَ الصَّلواتَینِ بِنَافِلَةٍ وَ إِذَا لَم یُدرِکِ الاِمَامَ الاَعظَمَ صَلَّی کُلَّ وَاحِدَةٍ فِی وَقتِهَا المُعْتٰادِ؛ فَاِذٰا صَلّٰی مَعَ الْاِمٰامِ، یَتَوَجَّهُ اِلَی المَوْقَفِ؛ وَ عَرَفٰاتٌ کُلُّهٰا مَوْقِفٌ إِلَّا بَطنَ عُرنَةَ وَ یَغتَسِلُ بَعدَ الزَّوَالِ فِی عَرَفَاتٍ لِلوُقُوفِ وَ یَقِفُ بِقُربِ جَبَلِ الرَّحمَةِ مُستَقبِلًا مُکَبِّرًا مُهَلِّلًا مُلَبِّیًا دَاعِیًا مَادًّا یَدَیهِ کَالمُستَطعِمِ؛ وَ یَجتَهِدُ فِی الدُّعَاء لِنَفسِه وَ وَالِدَیهِ وَ اِخوَانِه وَ یَجتَهِدُ عَلَی أَن یَخرُجَ مِن عَینَیهِ قَطَرَاتٌ مَنَ الدَّمعِ؛ فَإِنَّه دَلِیلُ القُبُولِ. وَ یُلِحُّ فِی الدُّعَاءِ مَعَ قُوَّةِ رَجَاءِ الاِجَابَةِ وَ لَا یُقَصِّرُ فِی هَذَا الیَومِ إِذ لَا یُمکِنُه تَدَارُکُه سِیِّمَا إِذَا کَانَ مِنَ الآفَآقِ. وَالوُقُوفُ عَلَی الرَّاحِلَةِ، أَفضَلُ؛ وَالقَائِمُ عَلَی الاَرضِ، أَفضَلُ مِنَ القَاعِدِ. فَإِذَا غَرَبَتِ الشَّمسُ، أَفَاضَ الاِمَامُ وَ النَّاسُ مَعَه عَلَی هِینَتِهِم، وَ إِذَا وَجَدَ فُرجَةً یُسرِعُ مِن غَیرِ أَن یُّؤذِیَ أَحَدًا وَ یَتَحَرَّزُ عَمَّا یَفعَلُه الجَهَلَةُ مِنَ الاِشتِدَادِ فِی السَّیرِ وَالاِزدِحَامِ وَالاِیذَاءِ؛ فَإِنَّه حَرَامٌ؛ حَتَّی یَأتِیَ مُزدَلَفَةَ. فَیَنزِلُ بِقُربِ جَبَلِ قُزَحَ وَ یَرتَفِعُ عَن بَطنِ الوَادِی تَوسِعَةً لِلمَارِّینَ وَ یُصَلِّی بِهَا المَغرِبَ وَالعِشَاءَ بِأَذَانٍ وَاحِدٍ وَ إِقَامَةٍ وَاحِدَةٍ؛ وَ لَو تَطَوَّعَ بَینَهُمَا اَو تَشَاغَلَ، أَعَادَ الإِقَامَةَ وَ لَم تَجُزِ المَغرِبُ فِی طَریقِ المُزدَلَفَةِ وَ عَلَیهِ إِعَادَتُهَا مَا لَم یَطلُعِ الفَجرُ. وَ یُسَنُّ المَبِیتُ بِالمُزدَلَفَةِ. فَإِذَا طَلَعَ الفَجرُ، صَلَّی الاِمَامُ بِالنَّاسِ الفَجرَ بِغَلَسٍ ثَمَّ یَقِفُ وَالنَّاسُ مَعَه. وَالمُزدَلَفَةُ، کُلُّهَا مَوقِفٌ إِلَّا بَطنَ مُحَسِّرٍ. وَ یَقِفُ مُجتَهِدًا فِی دُعَائِه وَ یَدعُو اللهَ أَن یُتِمَّ مُرَادَه وَ سُؤَالَه فِی هَذَا المَوقِفِ کَمَا أَتَمَّه لِسَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ. فَإِذَا اَسفَرَ جِدًّا أَفَاضَ الاِمَامُ وَالنَّاسُ قَبلَ طُلُوعِ الشَّمسِ فَیَأتِی إِلی مِنیٰ وَ یَنزِلُ بِهَا ثُمَّ یَأتِی جَمرَةَ العَقَبَةِ فَیَرمِیهَا مِن بَطنِ الوَادِی بِسَبعِ حَصِیَّاتٍ مِثلَ حَصَی الخَزَفِ؛ وَ یَستَحِبُّ أَخذُ الجِمَارِ مِنَ المُزدَلَفَةِ أَو مِنَ الطَّرِیقِ؛ وَ یَکرَهُ مِنَ الَّذِی عِندَ الجَمرَةِ؛ وَ یَکرَهُ الرَّمیُ مِن أَعلَی العَقَبَةِ لِاِیذَائِه النَّاسَ؛ وَ یَلتَقِطُهَا إِلتِقَاطًا؛ وَ لَا یَکسِرُ حَجَرًا جِمَارًا؛ وَ یَغسِلُهَا لِیَتَیَقَّنَ طَهَارَتِهَا فَإِنَّهَا یُقَامُ بِهَا قُربَةٌ. وَ لَو رَمَی بِنَجِسَةٍ؛ أَجزَأهُ وَ کُرِهَ؛ وَ یَقطَعُ التَّلبِیَةَ مَعَ أَوَّلِ حَصَاةٍ یَرمِیهَا.

وَ کَیفِیَّةُ الرَّمیِ: أَن یَّأخُذَ الحَصَاةَ بِطرفِ اِبهَامِه وَ سَبَّابَتِه فِی الاَصَحِّ؛ لِأَنَّه أَیسَرُ وَ اَکثَرُ إِهَانَةً لِلشَّیطَانِ؛ وَ المَسنُونُ: الرَّمیُ بِالیَدِ الیُمنی. وَ یَضَعُ الحَصَاةَ عَلَی ظَهرِ إِبهَامِه وَ یَستَعِینُ بِالمُسَبِّحَةِ وَ یَکُونُ بَینَ الرَّامِی وَ مَوضِعِ السُّقُوطِ خَمسَةُ أَذرُعٍ وَ لَو وَقَعَت عَلَی رِجلٍ أَو مَحمَلٍ وَ ثَبَتَت، أَعَادَهَا وَ إِن سَقَطَت عَلَی سُنَنِهَا، ذَالِک أَجزَأهُ. وَ کَبَّر بِکُلِّ حَصَاةٍ؛ ثُمَّ یَذبَحُ المُفرِدُ بِالحَجَّ إِن أَحَبَّه ثُمَّ یَحلِقُ أَو یُقَصِّرُ؛ وَ الحَلقُ أَفضَلُ؛ وَ یَکفِی فِیهِ رُبعُ الرَّأسِ. وَ التَّقصِیرُ: أَن یَأخُذَ مِن رُؤُوسِ شَعرِه مِقدَارَ الأَنمِلَةِ. وَ قَد حَلَّ لَه کُلُّ شَئٍ إِلَّا النِّسَاءَ.

ثُمَّ یَأتِی مَکَّةَ مِن یَومِه ذَالِکَ أَو مِنَ الغَدِ أَو بَعدِه، فَیَطُوفُ بِالبَیتِ طَوَافَ الزِّیَارَةِ سَبعَةَ اَشوَاطٍ؛ وَ حَلَّت لَه النِّسَاءُ. وَ أَفضَلُ هَذِهِ الأَیَّامِ: اَوَّلُهَا وَ إِن أَخَّرَه عَنهَا لَزِمَه شَاةٌ لِتَاخِیرِ الوَاجِبِ؛ ثُمَّ یَعُودُ إِلَی مِنیٰ فَیُقِیمُ بِهَا؛ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمسُ مِنَ الیَومِ الثَّانِی مِن اَیَّامِ النَّحرِ، رَمَی الجِمَارَ الثَّلَاثَ؛ یَبدَأ بِالجَمرَةِ الَّتِی تَلِی مَسجِدَ الخِیفِ، فَیَرمِیهَا بِسَبعِ حَصِیَّاتٍ مَاشِیًا یُکَبِّرُ بِکُلِّ حَصَاةٍ؛ ثُمَّ یَقِفُ عِندَهَا دَاعِیًا بِمَا أَحَبَّ حَامِدًا لِـلّٰهِ یتَعَالی مُصَلِّیًا عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ وَ یَرفَعُ یَدَیهِ فِی الدُّعَاءِ وَ یَستَغفِرُ لِوَالِدَیهِ وَ اِخوَانِهِ المُؤمِنِینَ؛ ثُمَّ یَرمِی الثَّانِیةَ الَّتِی تَلِیهَا مِثلَ ذَالِکَ وَ یَقِفُ عِندَهَا دَاعِیًا؛ ثُمَّ یَرمِی جَمرَةَ العَقَبَةِ رَاکِبًا وَ لَا یَقِفُ عِندَهَا.

فَإِذَا کَانَ الیَومُ الثَّالِثُ مِن أَیَّامِ النَّحرِ، رَمَی الجِمَارَ الثَّلَاثَ بَعدَ الزَّوَالِ کَذَالِکَ؛ وَ إِذَا أَرَادَ أَن یَتَعَجَّلَ، نَفَرَ اِلَی مَکَّةَ قَبلَ غُرُوبِ الشَّمسِ وَ إِن أَقَامَ اِلَی الغُرُوبِ کُرِهَ وَ لَیسَ عَلَیهِ شَئٌ؛ وَ إِن طَلَعَ الفَجرُ وَ هُوَ بِمِنیٰ فِی الرَّابِـعِ لَزِمَهُ الرَّمیُ؛ وَ جَازَ قَبلَ الزَّوَالِ؛ وَالاَفضَلُ، بَعدَه؛ وَ کُرِهَ قَبلَ طُلُوعِ الشَّمسِ. وَ کُلُّ رَمیٍ، بَعدَه رَمیٌ تَرمِیهِ مَاشِیًا لِتَدعُوَ بَعدَه وَ إِلَّا رَاکِبًا لِتَذهَبَ عَقِبَه بِلَا دُعَاءٍ؛ وَ کُرِهَ المَبِیتُ بِغَیرِ مِنیٰ لَیَالِیَ الرَّمیِ؛ ثُمَّ إِذَا رَحَلَ إِلَی مَکَّةَ، نَزَلَ بِالمُحَصَّبِ سَاعَةً ثُمَّ یَدخُلُ مَکَّةَ وَ یَطُوفُ بِالبَیتِ سَبعَةَ اَشوَاطٍ بِلَا رَمَلٍ وَ سَعیٍ إِن قَدَّمَهُمَا؛ وَ هَذَا طَوَافُ الوَدَاعِ، وَ یُسَمّی أَیضًا طَوَافَ الصَّدرِ. وَ هَذَا وَاجِبٌ إِلَّا عَلَی أَهلِ مَکَّةَ وَ مَن أَقَامَ بِهَا.

وَ یُصَلِّی بَعدَه رَکعَتَینِ؛ ثُمَّ یَأتِی زَمزَمَ فَیَشرَبُ مِن مَائِهَا وَ‌ یَستَخرِجُ المَاءَ مِنهَا بِنَفسِه إِن قَدَرَ وَ یَستَقبِلُ البَیتَ وَ یَتَضَلَّعُ مِنهُ وَ یَتَنَفَّسُ فِیه مِرَارًا وَ یَرفَعُ بَصَرَه کُلَّ مَرَّةٍ یَنظُرُ إِلَی البَیتِ وَ یَصُبُّ عَلَی جَسَدِه إِن تَیَسَّرَ وَ إِلَّا یَمسَحُ بِه وَجهَه وَ رَأسَه وَ یَنوِی بِشُربِه مَا شَاءَ. وَ کَانَ عَبدُاللهِ بنُ عَبَّاسٍ رَضِی اللهُ عَنهُمَا إِذَا شَرِبَ یَقُولُ: «اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسأَلُکَ عِلمًا نَافِعًا وَ رِزقًا وَاسِعًا وَ شِفَاءً مِن کُلِّ دَاءٍ».

وَ قَالَ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ: «مَاءُ زَمزَمَ لِمَا شُرِبَ لَه».

وَ یَستَحِبُّ بَعدَ شُربِه أَن یَّأتِیَ بَابَ الکَعبَةِ وَ‌ یُقَبِّلَ العَتَبَةَ ثُمَّ یَأتِیَ إِلَی المُلتَزَمِ وَ هُوَ مَا بَینَ الحَجَرِ الاَسوَدِ وَالبَابِ فَیَضَعُ صَدرَه وَ وَجهَه عَلَیهِ وَ یَتَشَبَّثُ بِاَستَارِ الکَعبَةِ سَاعَةً یَتَضَرَّعُ اِلَی اللهِ تَعَالَی بِالدُّعَاءِ بِمَا أَحَبَّ مِن أُمُور الدَّارَینِ وَ یَقُولُ: «اَللّٰهُمَّ إِنَّ هَذَا بَیتُکَ الَّذِی جَعَلتَه مُبَارَکًا وَّ هُدیً لِلعَالَمِینَ، اَللّٰهُمَّ کَمَا هَدَیتَنِی لَه فَتَقَبَّل مِنِّی وَ لَا تَجعَل هَذَا آخِرَ العَهدِ مِن بَیتِکَ وَارزُقنِی العَودِ إِلَیهِ حَتَّی تَرضَی عَنِّی بِرَحمَتِکَ یَا اَرحَمَ الرَّاحِمِینَ».

وَالمُلتَزَمُ مِنَ الاَمَاکِنِ الَّتِی یُستَجَابُ فِیهَا الدُّعَاءُ بِمَکَّةَ المُشَرَّفَةِ؛ وَ هِیَ، خَمسَةَ عَشَرَ مَوضِعًا نَقَلَهَا الکَمَالُ بنُ الهُمامِ عَن رِسَالَةِ الحَسَنِ البَصَرِیِّ رَحِمَهُ اللهُ بِقَولِه: فِی الطَّوَافِ وَ‌ عِندَ المُلتَزَمِ وَ تَحتَ المِیزَابِ وَ فِی البَیتِ وَ عِندَ زَمزَمَ وَ خَلفَ المَقَامِ وَ‌ عَلَی الصَّفَا وَ عَلَی المَروَةِ وَ‌ فِی السَّعیِ وَ فِی عَرَفَاتٍ وَ‌ فِی مِنیٰ وَ‌ عِندَ الجَمَرَاتِ (انتهی).

وَالجَمَرَاتُ، تُرمَی فِی أَربَعَةِ اَیَّامٍ: یَومِ النَّحرِ وَ ثَلَاثَةٍ بَعدَه کَمَا تَقَدَّمَ؛ وَ‌ ذَکرنَا إِستِجَابَتَه أَیضًا عِندَ رُؤیَةِ البَیتِ المُکَرَّمِ.

وَ‌ یَستَحِبُّ دُخُولُ البَیتِ الشَّرِیفِ المُبَارَکِ إِن لَم یُوذِ أَحَدًا؛ وَ یَنبَغِی أَن یَقصِدَ مُصَلَّی النَّبِیِّ صَلَّی اللهُ‌ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ فِیه؛ وَ هُوَ: قِبَلَ وَجهِه وَ‌ قَد جَعَلَ البَابَ قِبَلَ ظَهرِه حَتَّی یَکُونَ بَینَه وَ بَینَ الجِدَارِ الَّذِی قِبَلَ وَجهِه قُربُ ثَلَاثَةِ أَذرُعٍ؛ ثُمَّ یُصَلِّی؛ فَإِذَا صَلَّی إِلَی الجِدَارِ، یَضَعُ خَدَّه عَلَیهِ وَ یَستَغفِرُ اللهَ وَ‌ یَحمَدُه ثُمَّ یَأتِی الأَرکَانَ فَیُحَمِّدُ وَ یُهَلِّلُ وَ یُسَبِّحُ وَ یُکَبِّرُ وَ یَسأَلُ اللهَ تَعَالَی مَا شَآءَ وَ‌ یَلزِمُ الاَدَبَ مَا استَطَاعَ بِظَاهِرِه وَ بَاطِنِه.

وَ لَیستِ البَلاطَةُ الخَضرَاء الَّتِی بَینَ العَمُودَینُِ مُصَلَّی النَّبِیِّ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ‌ سَلَّمَ؛ وَ‌ مَا تَقُولُه العَامَّةُ: مِن أَنَّه، العُروَةُ الوُثقی، وَ هُوَ مَوضِعٌ عَالٍ فِی جِدَارِ البَیتِ، بِدعَةٌ بَاطِلَةٌ لَا أَصلَ لَهَا. وَالمِسمَارُ الَّذِی فِی وَسَطِ البَیتِ یُسَمُّونَه سُرَّةَ الدُّنیَا، یَکشِفُ اَحَدُهُم عَورَتَه وَ سُرَّتَه وَ یَضَعُهَا عَلَیه، فِعلُ مَن لَا عَقلَ لَه؛ فَضلًا عَن عِلمٍ کَمَا قَالَه الکَمَالُ.

وَ إِذَا أَرَادَ العَودَ إِلَی أَهلِه، یَنبَغِی أَن یَّنصَرفَ بَعدَ طَوَافِه لِلودَاعِ وَ‌ هُوَ یَمشِی إِلی وَرائِه وَ وَجهه إِلَی البَیتِ بَاکِیًا أَو مُتَبَاکِیًا مُتَحَسِّرًا عَلَی فِرَاقِ البَیتِ حَتَّی یَخرُجَ مِنَ المَسجِدِ وَ یَخرُجُ مِن مَکَّةَ مِن بَابِ بَنِی شَیبَةَ مِن الثَنِیةِ السُّفلی.

وَالمَرأَةُ فِی جَمِیعِ أَفعَالِ الحَجِّ کَالرَجُلِ؛ غَیرَ أَنَّهَا لَا تَکشِفُ رَأسَهَا وَ تَسدُلُ عَلَی وَجهِهَا شَیئًا تَحته عِیدانٌ کَالقُبَّةِ تَمنَعُ مَسَّه بِالغِطاءِ وَ لَا تَرفَعُ صَوتَهَا بِالتَّلبِیَةِ وَ لَا تَرمُل وَ لَا تُهَروِلُ فِی السَّعی بَینَ المِیلَینِ الأَخضَرَینِ بَل تَمشِی عَلَی هِینَتِهَا فِی جَمِیعِ السَّعیِ بَینَ الصَّفا وَالمَروَةَ وَ‌لَا تَحلِقُ وَ تُقَصِّرُ وَ‌ تَلبَسُ المِخیَطَ وَ لَا تُزَاحِمُ الرِّجَالَ فِی اِستِلامِ الحَجَرِ.

وَ هَذَا تَمَامُ‌ حَجِّ المُفرَدِ وَ‌ هُوَ دُونَ المُتَمَتِّعِ فِی الفَضلِ؛ وَالقِرَانُ، أَفضَلُ مِنَ التَّمَتُّعِ.

فصل: پیرامون کیفیت و چگونگی ترکیب افعال حجّ [کیفیت ادای حجّ]

هرگاه [شخص مسلمان] اراده‌ی انجام حج را داشت، پس [باید در ماه‌های حج، به سوی مکه مکرمه حرکت کند و] از میقات و احرامگاه، همانند «درّه‌ی رابغ» [یا از برابر نزدیکترین میقات و احرامگاهی که قرار دارد،] احرام ببندد؛ [این طور که برای احرام حج،] غسل کند یا وضو بگیرد - و غسل نمودن برای پاکیزگی و نظافت [بیشتر]، بهتر و برازنده‌تر است - ؛ و زن قاعده شده و زن وضع حمل کرده، هرگاه غسل بدان‌ها ضرر و زیانی وارد نمی‌آورد، غسل کنند. [ناگفته نماند که «رابغ»، یا «رابع»،: از مکه‌ی مکرمه، 200 کیلومتر فاصله دارد. به هر حال، اکنون محل جحفه که میقات گاه و احرامگاه مردم نجد است، از راه اصلی دور شده است و مردم از محلّی به نام «رابغ» احرام می‌بندند. و «جُحفه» نیز در روزگار پیامبر ج قریه‌ی بزرگی بود که از «رابغ» در حدود چهار مایل فاصله و در جهت چپ راه مکه قرار داشت و هم اکنون، چیزی از این راه باقی نمانده و حاجیان از آن منطقه گذر نمی‌کنند، بلکه تمامی مردمان شام، از «ذوالحلیفه» عبور می‌کنند و از آنجا یا از محلی به نام «رابغ»، برای حج، احرام می‌بندند.]

و [پیش از احرام، انجام این کارها] مستحب و پسندیده می‌باشد:

به نحو احسن، نظافت و پاکیزگی را رعایت کردن؛ کوتاه کردن ناخن‌ها؛ گرفتن موی سبیل؛ کندن موهای زیربغل؛ برداشتن موی ناحیه‌ی شرمگاه؛ همبستری و آمیزش نمودن با همسر؛ و به کار بردن روغن [برای بدن]، اگر چه خوشبوی نیز باشد.

و مرد، [جامه‌ی دوخته شده‌ی خویش را از تن بیرون کرده و] ازار و ردایی نو یا شسته شده بپوشد - و لباس نو و سفید، بهتر می‌باشد - و برای ازار و رداء خویش، دکمه نگذارد و برخی از آن را به برخی دیگر گره هم نزند و در میان آن‌ها، چیزی [همانند سوزن و غیره] قرار ندهد [تا بدین شکل، آن‌ها را در میان یکدیگر برآورد.]

و اگر این کارها را کرد، مکروه است و چیزی [از «دَم» = فدیه و ذبح حیوان] بر وی لازم نمی‌گردد. [آنگاه آن دو تکّه پارچه‌ی دوخته نشده‌ی نو یا شسته شده را بپوش و یکی از آن دو را به عنوان «ازار» و دیگری را به عنوان «رداء» استفاده کن؛ این طور که یکی را دور کمر به پایین و دیگری را بر روی شانه‌های خویش بیانداز؛ آنگاه اگر مواد خوشبویی داشتی،] از آن استفاده کن و خویشتن را خوشبو و معطّر کن؛ سپس دو رکت نماز بگزار [و نیت حجّ را نموده و چنین] بگو: «اَللّٰهُمَّ اِنِّیْ اُرِیْدُ الْحَجَّ فَیَسِّرْهُ لِیْ وَ تَقَبَّلْهُ مِنِّیْ» ؛ «بار خدایا! من اراده‌ی انجام حج را دارم، پس آن را بر من آسان گردان و از من بپذیر».

سپس بعد از گزاردن نماز خویش، «تلبیه» بگو و با آن حجّ را نیت کن؛ و «تلبیه» چنین است که بگویی: «لَبَّیْکَ اَللّٰهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لٰا شَرِیْکَ لَکَ لَبَّیْکَ، اِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ، لٰا شَرِیْکَ لَکَ» ؛ «پروردگارا! اجابت فرمان تو نمودم و پیوسته مطیع و منقاد فرمان تو هستم و در خدمتگذاری حاضرم؛ به راستی تو از شریک و انباز، پاک و منزّهی و در واقع، تمام ستایش‌ها و نعمت‌ها و پادشاهی‌ها و حکومت‌ها، از آن تو است. و کسی همتا و همگون و شبیه و همسنگ و شریک و انباز تو نیست».

و توجه داشته باش تا از این الفاظ و کلمات، چیزی را کم نکنی؛ و می‌توانی در تلبیه‌ی خویش این کلمات و جملات را نیز بیافزایی: «لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ وَ الْخَیْرُ کُلُّهُ بَیْنَ یَدَیْکَ، لَبَّیْکَ و الرُّغْبٰی اِلَیْکَ»؛ «پروردگارا! اجابت فرمان تو نمودم و پیوسته مطیع و منقاد فرمان تو هستم و در خدمتگذاری حاضرم؛ و تمامی خیرها و نیکی‌ها در اختیار تو است؛ اجابت فرمان تو نمودم و پیوسته مطیع و فرمانبردار تو هستم؛ و تضرّع و عجز و لابه فقط به سوی تو است».

پس هرگاه با نیت حج، تلبیه گفتی، برای حج احرام بسته‌ای و مُحرم به حجّ شده‌ای؛ از این رو، از انجام این کارها بپرهیز و اجتناب کن:

از «رَفْث» - یعنی جماع و همبستری بازن؛ و برخی گفته‌اند که مراد از «رفث»: یاد کردن جماع و همبستری در حضور زنان است. همچنین گفته‌اند: مراد از «رفث»: سخنان زشت و هرزه و بیهوده و بی‌شرم است -؛ از فسق و فجور و هرزگی و بی‌بند و باری؛ از انجام گناهان و بزهکاری‌ها؛ جنگ و ستیزه کردن به همراه دوستان و خدمتگزاران؛ کشتن شکار خشکی [شکار کردن حیوانات بیابانی؛ چه خوردنی باشند یا غیر خوردنی]؛ اشاره کردن به سوی شکار؛ فردی را به سوی شکار، رهنمون ساختن؛ پوشیدن جامه‌ی دوخته شده، عمامه و موزه؛ [یعنی پوشیدن پیراهن، شلوار، جُبّه، عباء و... و هر آنچه که متناسب با شکل ظاهری اعضای بدن، بافته و دوخته و ساخته و پرداخته شده باشد؛ و پوشیدن دست‌کش و موزه؛ و اگر چنان‌چه فردی، کفشی برای پوشیدن نداشت، در آن صورت می‌تواند موزه‌های خویش را تا پایین‌تراز قوزک قطع نماید و آن‌ها را بپوشد.]

پوشیدن سر و صورت؛ [از این رو در حال احرام، نه کلاه به سر کن و نه دستار؛] به کارگیری بوی خوش و مواد خوشبو؛ تراشیدن و کوتاه کردن موی [سر و ریش، یا دور ساختن موی زیربغل، یا موی ناحیه‌ی شرمگاه به هر کیفیتی که باشد؛ کوتاه کردن ناخن؛ و پوشیدن لباسی که با «ورس»، «زعفران»، یا «عصفر» (گل کاجیره یا کافشه) رنگ کرده شده باشد؛ و در یک صورت پوشیدن چنین لباسی درست است که شسته شده و بوی آن از بین رفته باشد.]

و در حال احرام، انجام این کارها درست است:

غسل کردن؛ [برای شخص محرم درست است تا در حال احرام غسل کند، ولی باید توجه داشته باشد که نباید در هنگام غسل، از مواد خوشبو کننده و از موادی که چرک بدنش را دور می‌سازد، استفاده نماید. و همچنین به هنگام غسل، سر و ریش خویش را با «خطمی» یا «صابون» نشوید؛] زیر سایه‌ی خیمه، کجاوه و امثال آن‌ها قرار گرفتن [تا بدین وسیله خنک شود؛ از این رو، شخص محرم می‌تواند از اشیایی چون خانه، ماشین یا خیمه به عنوان سایبان استفاده کند.]

و همچنین جایز است که کیسه‌ای که در آن پول می‌نهند و بر کمر می‌بندند، بر کمرش ببندد [که در اصطلاح بدان «همیان» می‌گویند.]

و [پس از احرام،] با صدای بلند و رسا - بی‌آن که خویشتن را به مشقت و سختی و چالش و زیان بیافکنی - در این موارد زیاد تلبیه بگو:

هرگاه نماز گزاردی [یعنی پس از همه‌ی نمازها]؛ یا هرگاه به مکان بلندی بالا رفتی؛ یا به مکانی پایین و سراشیب، فرود آمدی؛ یا با کاروان و قافله‌ای رو به رو و مواجه شدی؛ به هنگام سحرگاهان [؛ به هنگام تغییر حالات و اوقات و به هنگام صبح‌گاهان و شام‌گاهان].

و چون به مکه‌ی مکرمه رسیدی، مستحب آن است که غسل کنی و در روز از «باب معلّی» [یا «ثنیه‌ی کداء» یا «ثنیة العلیا»] وارد مکّه شوی؛ تا بدین ترتیب، هرگاه وارد مکّه می‌شوی، روبه‌روی خانه‌ی کعبه قرار بگیری و بدین شکل، تعظیم و بزرگداشت و احترام و تجلیل خانه‌ی کعبه را به جای آوری.

و مستحب است که به هنگام وارد شدن به مکّه، تلبیه بگویی تا آنگاه که به «باب السلام» می‌رسی؛ پس با تواضع و کرنش و خشوع و فروتنی و تلبیه‌گویان از «باب السلام» وارد مسجدالحرام شو و عظمت و بزرگی این مکان را در نظر داشته باش و «تکبیر» [الله اکبر] و «تهلیل» [لا اله الا الله] بگو و بر پیامبرگرامی اسلام ج درود و سلام بفرست و نسبت به «رنج رساننده» [انبوهی کننده؛ زحمت افزا؛ کسی که باعث زحمتت می‌گردد،] مهربان و نرم و خوش‌خو و ملایم و با محبّت و با لطف باش و هر آنچه [از خیر دنیا و آخرت] می‌خواهی و دوست داری، دعا کن؛ زیرا دعا به هنگام مشاهده‌ی خانه‌ی محترم و بزرگداشت شده‌ی خدا، پذیرفته می‌شود.

سپس تکبیرگویان و تهلیل‌گویان در حالی که دو دستت را - همانند حالت نماز - بلند کرده‌ای، رو به سوی حجرالاسود کن و آن‌ها را بر آن بگذار و آن را بدون آواز ببوس؛ [یعنی هرگاه قصد طواف خانه‌ی کعبه را داشتی، ابتدا از «حجرالاسود» شروع کن؛ این طور که روبه‌روی حجرالاسود بایستی و «تکبیر» - الله اکبر - و «تهلیل» - لا اله الا الله - بگو و با تکبیر، دست‌های خویش را نیز بلند کن؛ آنگاه در صورتی که اسباب آزار و اذیت مردم را فراهم نمی‌کردی، حجرالاسود را «اِستلام» کن و آن را ببوس؛ و این در صورتی است که بر این کار قادر و توانا باشی؛] و اگر چنان‌چه از بوسیدن حجرالاسود و اِستلام آن، عاجز و ناتوان بود و این کار تنها با فراهم کردن اسباب آزار و اذیت مردم، تحقّق می‌یافت، در آن صورت آن را ترک کند و با چیزی [همانند عصا یا چیزی دیگر،] حجرالاسود را لمس نماید و آن را ببوسد؛ و یا از دور به حجرالاسود اشاره کند و حال آن که «تکبیر» [الله اکبر] و «تهلیل» [لا اله الّا الله] می‌گوید و به حمد و ستایش خدا و درود بر پیامبر گرامی اسلام ج مشغول است.

[به هر حال، هر کس قصد طواف خانه‌ی کعبه را دارد، ابتدا از حجرالاسود شروع نماید؛ این طور که رو به روی حجرالاسود بایستد و «تکبیر» - الله اکبر - و «تهلیل» - لا اله الا الله - بگوید و با تکبیر، دست‌های خویش را نیز بلند نماید؛ آنگاه در صورتی که اسباب آزار و اذیت مردم را فراهم نمی‌کرد، حجرالاسود را «اِستلام» نماید و ببوسد - و این در صورتی است که بر این کار قادر و توانا باشد - و اگر بر بوسیدن حجرالاسود قادر نبود، در آن صورت بدون آن که به مردم اذیت و آزاری برساند، هر دو کف دست خویش را یا کف دست راست خویش را بر حجرالاسود قرار دهد و آن‌ها را ببوسد؛ و اگر انجام این کار نیز برایش مقدور نبود، در آن صورت با عصا یا چیزی دیگر، حجرالاسود را لمس نماید و آن را ببوسد؛ و چنان‌چه بر انجام این کار نیز قادر نبود، رو به روی حجرالاسود بایستد و تکبیر بگوید و به هنگام گفتن تکبیر، دست‌های خویش را تا برابر دو گوشش بلند نماید؛ و به هنگام بلند کردن دست‌ها، ظاهر کف دست‌ها را به سوی صورتش و باطن آن‌ها را به سوی حجرالاسود اشاره نماید - گویا که دست‌هایش را بر حجرالاسود نهاده است - ؛ و پس از اشاره، کف دست‌های خویش را ببوسد.

و «اِستلام»: آن است که هر دو دست خویش را بر حجرالاسود احاطه نموده و دهان خویش را در میان آن بنهد و آن را بدون آواز ببوسد؛ و اگر چنین کرده نمی‌توانست، هر دو دست خویش را به سوی حجرالاسود نموده و کف دست‌های خویش را ببوسد.]

پس از آن، در حالی که «اِضطباع» نموده‌ای - یعنی گوشه‌ی ردای خویش را در زیر بغل راست خویش قرار داده‌ای و دو طرف آن را بر شانه‌ی چپت افکنده‌ای - از جانب راستت [یعنی از جانب راست حجرالاسود] که نزدیک دروازه‌ی خانه است، شروع به طواف کن [و خانه‌ی کعبه را به طرف چپ خویش قرار بده] و هفت دور گرداگرد خانه طواف کن؛ و به هنگام طواف، هر آنچه می‌خواهی [برای خود، پدر و مادر، دوستان و رفیقان، اساتید و ...] دعا کن؛ و طواف خویش را از پشت «حطیم» قرار بده؛ [و هرگاه از «رکن یمانی» گذر کردی، آن را «اِستلام» کن؛ و چون به حجرالاسود رسیدی، آن را نیز اِستلام کن و ببوس؛ و به این‌گونه، یک دور طواف به پایان می‌رسد؛ و به همین ترتیب، هفت دور به اطراف خانه‌ی کعبه طواف کن؛ و در هر دوری که به حجرالاسود می‌رسی، - همان‌گونه که پیشتر گفتیم - آن را اِستلام کن و ببوس؛ و طواف خویش را با اِستلام حجرالاسود بیاغاز و با اِستلام آن، به پایان برسان.

و مُستند «اِضطباع» ، «لمس کردن حجرالاسود» ،‌ «بوسیدن حجرالاسود»، «گذاشتن پیشانی بر حجرالاسود»؛ «تکبیر در کنار حجرالاسود»؛ «لمس کردن رکن یمانی» و «دعا کردن بین دو رکن»، این احادیث است:

یعلی بن امیهس گوید: «اِنَّ النَّبِیَّ ج طٰافَ مُضْطَبِعاً» (ترمذی، ابوداود و ابن ماجه)؛ «پیامبر ج به حالت اضطباع طواف کرد».

و ابن عمرب گوید: «رَأَیْتُ رَسُوْل اللهِ ج حِیْنَ یَقْدِمُ مَکَّةَ اِذَا اسْتَلَمَ الرُّکْنَ الْاَسْوَدَ اَوَّلَ مٰایَطُوْفُ، یَخُبُّ ثَلٰاثَةَ اَطْوٰافٍ مِنَ السَّبْعِ» (بخاری و مسلم)؛ «پیامبر ج را دیدم وقتی که به مکه آمد، بعد از استلام و دست زدن به حجرالاسود، اولین کاری که کرد این بود که سه طواف از هفت طواف را به صورت شتابان انجام داد».

و زید بن اسلم، از پدرش روایت می‌کند که گفت: «رَأَیْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطّٰابِس قَبَّلَ الْحَجَرَ وَ قٰالَ: لَوْ لٰا اَنِّیْ رَأَیْتُ رَسُوْلَ اللهِ ج قَبَّلَکَ مٰا قَبَّلْتَکَ» (بخاری، مسلم، ابوداود، ابن ماجه، ترمذی و نسایی)؛ «عمر بن خطابس را دیدم که حجرالاسود را بوسید و گفت: اگر پیامبر ج را ندیده بودم که تو را می‌بوسد، تو را نمی‌بوسیدم».

و ابن عمرب گوید: «رَأَیْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطّٰابِس قَبَّلَ الْحَجَرَ وَ سَجَدَ عَلَیْهِ، ثُمَّ عٰادَ فَقَبَّلَهُ وَ سَجَدَ عَلَیْهِ ثُمَّ قٰالَ: هٰکَذٰا رَأَیْتُ رَسُوْلَ اللهِ ج» (بزار)؛ «عمر بن خطابس را دیدم که حجرالاسود را بوسید و پیشانی‌اش را بر آن گذاشت؛ سپس برگشت و آن را بوسد و پیشانی‌اش را بر آن گذاشت؛ آنگاه گفت: پیامبر ج را دیدم که این کار را انجام می‌داد».

و ابن عباسب گوید: «طٰافَ النَّبِیُّ ج بِالْبَیْتِ عَلٰی بَعِیْرِهِ کُلَّمٰا اَتَی الرُّکْنَ اَشٰارَ اِلَیْهِ بِشَیْءٍ کٰانَ عِنْدَهُ وَ کَبَّرَ» (بخاری)؛ «پیامبر ج سوار بر شتر، بیت الله را طواف می‌کرد. هر وقت به رکن حجرالاسود می‌رسید با چیزی که به همراه داشت به آن اشاره می‌کرد و تکبیر می‌گفت».]

و اگر خواستی که پس از طواف خانه، در میان صفا و مروه سعی نمایی، در آن صورت در سه شوط [دور] اول از شوط‌های طواف، رَمل کن؛ و رَمل نمودن در سه شوط اول طواف، آن است که به حرکتش سرعت دهد و شانه‌های خویش را همانند مبارز و رزمنده‌ای تکان دهد که در میدان جنگ و کارزار و در بین دو صف، شانه‌هایش را می‌جنباند و حرکت می‌دهد.

و اگر مردم، اِزدحام و شلوغ کردند و طواف کننده را به سوی تنگنا بردند، در آن صورت بایستد؛ و هرگاه رخنه و شکافی یافت، دوباره به رمل خویش ادامه دهد؛ زیرا طواف کننده ناگزیر از انجام رمل در طواف است؛ از این رو، در صورت ازدحام و شلوغ کردن مردم، بایستد تا رمل خویش را به شکل مسنون به انجام برساند؛ برخلاف استلام نمودن حجرالاسود؛ زیرا برای استلام حجرالاسود، جایگزین و جانشینی می‌باشد، و آن، رو کردن به سوی حجرالاسود است؛ [بنابراین فرد طواف کننده نخست روبه‌روی حجرالاسود بایستد و «تکبیر» - الله اکبر - و «تهلیل» - لا اله الا الله - بگوید و با تکبیر، دست‌های خویش را نیز بلند نماید؛ آنگاه در صورتی که اسباب آزار و اذیت مردم را فراهم نمی‌کرد، حجرالاسود را «استلام» نماید و ببوسد - و این در صورتی است که بر این کار قادر و توانا باشد - و اگر بر بوسیدن حجرالاسود قادر نبود، در آن صورت بدون آن که به مردم آزار و اذیت برساند، هر دو کف دست خویش را یا کف دست راست خویش را بر حجرالاسود قرار دهد و آن‌ها را ببوسد؛ و اگر انجام این کار نیز برایش مقدور نبود؛ در آن صورت با عصا یا چیزی دیگر، حجرالاسود را لمس نماید و آن را ببوسد. و چنان‌چه بر انجام این کار نیز قادر نبود، روبه‌روی حجرالاسود بایستد و تکبیر بگوید و به هنگام گفتن تکبیر، دست‌های خویش را تا برابر دو گوشش بلند نماید؛ و به هنگام بلند کردن دست‌ها، ظاهر کف دست‌ها را به سوی صورتش و باطن آن‌ها را به سوی حجرالاسود اشاره نماید - گویا که دست‌های خود را بر حجرالاسود نهاده است -؛ و پس از اشاره، کف دست‌های خویش را ببوسد.]

و هرگاه که از کنار حجرالاسود می‌گذرد، آن را «استلام» کند؛ و طواف خویش را نیز با «استلام» حجرالاسود و با گزاردن دو رکعت نماز در «مقام ابراهیم» یا در هر جایی از مسجد که گزاردن نماز در آنجا برایش میسّر می‌گردد به پایان برساند؛ [یعنی فرد طواف کننده، طواف خویش را با استلام حجرالاسود به پایان برساند؛ آنگاه پس از طواف، دو رکعت نماز بگزارد؛ و بهتر آن است که نماز طواف را در «مقام ابراهیم» بگزارد؛ به گونه‌ای که مقام ابراهیم در میان او و خانه‌ی کعبه قرار بگیرد؛ و اگر چنان‌چه فرد طواف کننده، دو رکعت نماز طواف را در هر جایی از مسجد که گزاردن نماز در آنجا برایش میسّر می‌گردد بخواند، در آن صورت نیز درست است. ابن عمرب گوید: «قَدِمَ رَسُوْلُ اللهِ ج فَطٰافَ بِالْبَیْتِ سَبْعاً، ثُمَّ صَلّٰی خَلْفَ الْمُقٰامِ رَکْعَتَیْنِ وَ طٰافَ بَیْنَ الصَّفٰا وَ الْمَرْوَةَ وَ قٰالَ: «لَقَدْ کٰانَ لَکُمْ فِیْ رَسُوْلِ اللهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (بخاری و ابن ماجه)؛ «پیامبر ج آمد و هفت بار بیت الله را طواف کرد؛ سپس پشت مقام ابراهیم، دو رکعت نماز خواند و بین صفا و مروه طواف کرد و فرمود: به راستی پیامبر ج الگوی خوبی برای شما است».

و جابربن عبداللهس گوید: «اِنَّ رَسُوْلَ اللهِ ج لَمَّا انْتَهٰی اِلٰی مُقٰامِ اِبْرٰاهِیْمَ قَرَأَ «وَ اتَّخِذُوْا مِنْ مَقٰامِ اِبْرٰاهِیْمَ مُصَلّٰی» ؛ ثُمَّ صَلّٰی رَکْعَتَیْنِ وَ کٰانَ یَقْرَأُ فِیْهِمٰا «قُلْ هُوَ اللهُ اَحَدٌ» وَ «قُلْ یٰا اَیُّهَا الْکٰافِرُوْنَ» (مسلم)؛ «وقتی پیامبر ج به مقام ابراهیم رسید آیه‌ی ﴿وَٱتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ مُصَلّٗىۖ﴾ را تلاوت کرد؛ سپس دو رکعت نماز خواند و در آن‌ها، سوره‌ی «اخلاص» و سوره‌ی «کافرون» را خواند».]

آنگاه [پس از گزاردن دو رکعت نماز طواف]، دوباره به سوی حجرالاسود برگردد [و روبه‌روی آن بایستد] و آن را استلام نماید؛ و این طواف به نام «طواف قدوم» نامیده می‌شود که برای شخص «آفاقی» [کسی که از اهالی مکه نیست،] سنّت می‌باشد.

سپس به سوی صفا برو و بر فراز آن بالا شو و بایست تا آن که خانه‌ی کعبه را مشاهده نمایی [و در حالی که به صفا بالا می‌روی، این آیه را با خود زمزمه کن: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَیۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ وَمَن تَطَوَّعَ خَیۡرٗا فَإِنَّ ٱللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ١٥٨﴾ [البقرة: 158] «بی‌گمان دو کوه صفا و مروه (و هفت بار سعی میان آن دو) از نشانه‌های (دین) خدا و عبادت الله هستند. پس هر کس می‌خواهد فریضه‌ی حج بیت الله الحرام یا عمره را به جای آورد، بر او گناهی نخواهد بود که میان آن دو کوه را بارها طی کند و سعی میان صفا و مروه را به جای آورد. هر که به دلخواه کار نیکی را انجام دهد (و بیش از واجبات، به طاعت و عبادت پردازد، خدا پاداش او را می‌دهد، چه) بی‌گمان خدا سپاسگزار و آگاه (از اعمال و نیات عبادت کنندگان) است».]

سپس رو به خانه‌ی کعبه کن و «تکبیر» [الله اکبر] و «تهلیل» [لا اله الا الله] و «تلبیه» [لبیک اللهم لبیک...] بگو و بر رسول خدا ج درود بفرست و از بارگاه ایزد منّان، نیازهای خویش را بطلب و [به هنگام دعا،] هر دو دست خویش را در حالی که باز و گشاده‌اند، به سوی آسمان بلند کن. [و سنّت است که سه بار این دعا را تکرار نمایی: «لٰا اِلٰهَ اِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لٰا شَرِیْکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکَ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلٰی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیْرٍ؛ صَدَقَ اللهُ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ هَزَمَ الْاَحْزٰابَ وَحْدَهُ». (مسلم)؛ «هیچ معبود بر حقّی جز الله نیست؛ او در (ربوبیت و الوهیت و صفاتش) یکتا است و هیچ شریکی ندارد. مالکیت فقط برای او و حمد و ستایش فقط لایق او است و او بر هر چیزی توانا است. وعده‌ی خود را قطعی ساخت و بنده‌اش را یاری داد و اَحزاب (کسانی که در جنگ خندق با پیامبر ج جنگ و پیکار کردند) را به تنهایی شکست داد».]

آنگاه از «صفا» پایین بیا و رو به سوی «مروه» کن و به صورت عادی و معمولی و با آرامش و متانت راه برو؛ و چون به بَطن وادی رسید، در بین دو نشانه‌ی سبز [میلین اخضرین] تند و سریع حرکت کند؛ [و این دعا را با خود زمزمه نماید: «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ اَنْتَ الْاَعَزُّ الْاَکْرَمُ وَ تَجٰاوَزْ عَمّٰا تَعْلَمُ» (طبرانی)؛ «پروردگارا! بیامرز و رحم بفرما؛ زیرا تو گرامی و بزرگواری؛ و از گناهانی که نسبت بدان‌ها آگاهی داری، عفو بفرما».]

و چون از «بطن وادی» [و از دوّمین نشانه‌ی سبز] عبور کرد، دوباره به صورت معمولی و عادی و با آرامش و متانت حرکت نماید تا به «مروه» برسد؛ آنگاه به «مروه» بالا رود و چنان کند که بر «صفا» می‌کرد.

و بر فراز «مروه» نیز رو به خانه‌ی کعبه نموده و تکبیر و تهلیل و تلبیه بگوید و بر رسول خدا ج درود و سلام بفرستد و از بارگاه ایزد منّان، نیازهای خویش را بطلبد و به هنگام دعا، هر دو دست خویش را در حالی که باز و گشاده‌اند به سوی آسمان بلند کند. و در این هنگام یک شوط سعی میان صفا و مروه به پایان می‌رسد.

آنگاه «مروه» را به مقصد «صفا» ترک کند و دوباره به سوی «صفا» حرکت نماید و هرگاه به دو میل سبز [میلین اخضرین] رسید، تند و سریع بدود؛ آنگاه چون از دومین نشانه‌ی سبز عبور کرد، دوباره به صورت معمولی و عادی و با آرامش و متانت حرکت نماید تا به «صفا» برسد؛ آنگاه به «صفا» بالا رود و چنان کند که در مرتبه‌ی اول انجام داده بود. و این شوط دوم به شمار می‌آید.

و به همین گونه، هفت بار این حرکت دو سویه بین صفا و مروه را انجام دهد؛ این‌طور که از صفا شروع کند و به مروه ختم نماید. و در هر شوط، میان «بطن وادی» [یعنی در میان دو میل سبز - میلین اخضرین - در رفت و برگشت، در میان آن‌ها] بدود و تند و سریع حرکت نماید.

[به هر حال، فرد سعی کننده باید در اثنای سعی میان صفا و مروه به ذکر و یاد خدا مشغول باشد؛ و هرگاه در هر شوط، میان دو میل سبز رسید، در میان آن‌ها در رفت و برگشت بدود؛ ولی زنان در میان دو میل سبز ندوند و تند و سریع حرکت نکنند؛ بلکه در تمامی شوط‌های سعی، به صورت معمولی و عادی حرکت کنند؛ و دلیل این مطالب آن است که پیامبر ج چنین در میان صفا و مروه سعی کردند و فرمودند: «خُذُوْا عَنِّیْ مَنٰاسِکَـکُمْ» (مسلم)؛ «مناسک حج خویش را از من یاد بگیرید».

و وقتی که حاجی، از «طواف قدوم» و «سعی میان صفا و مروه» فارغ شد و تا زمان حجّ، روزهای اندک یا زیادی باقی مانده بود، در آن صورت تا زمان فرا رسیدن حجّ] با احرام در مکه‌ی مکرمه بماند؛ و هرگاه برایش میسّر شد، خانه‌ی کعبه را طواف نماید؛ و برای شخص «آفاقی» ، طواف خانه‌ی کعبه، بهتر از گزاردن نماز نفل است؛ [و شخص حاجی سعی کند که نمازهای پنج‌گانه‌ی خویش را در مسجدالحرام همراه با جماعت بخواند و هیچگاه نماز جماعت در مسجدالحرام را رها نکند؛ زیرا گزاردن یک نماز در مسجدالحرام، برتر از گزاردن صدهزار نماز در غیر مسجدالحرام می‌باشد؛]

و هرگاه نماز صبح روز هشتم ذی‌الحجه [روز ترویه] را در مکه‌ی مکرمه خواند، آماده شود تا به سوی منی رهسپار و روانه گردد؛ از این رو، پس از طلوع خورشید [در روز هشتم ذی‌الحجه] به سوی منی حرکت کند [و در آن اقامت گزیند و این شب را در آنجا بگزراند.]

و مستحب است که نماز ظهر را در منی بگزارد؛ و در هیچ حالتی - به جز طواف - گفتن تلبیه را ترک نکند؛ و در سرزمین منی بماند تا آنگاه که نماز صبح را [در روز عرفه = روز نهم ذی‌الحجه] در منی و در تاریکی اول صبح می‌خواند؛ و در نزدیکی مسجد «خیف» فرود آید.

سپس بعد از طلوع خورشید [یعنی هرگاه خورشیدِ روز عرفه طلوع کرد و شعاع خورشید بر کوه «ثبیر» افتاد؛] سرزمین منی را به مقصد سرزمین «عرفات» ترک کند و رهسپار آنجا شود؛ و در عرفات، وقوف [و درنگ] نماید و در آنجا بماند؛ و چون خورشید زوال نمود، به مسجد «نمرة» بیاید و با امام اعظم یا جانشین وی، نمازهای ظهر و عصر را یکجا [در وقت ظهر] بخواند؛ البته پس از آن که [پیش از گزاردن نماز]، امام دو خطبه ایراد نموده و در بین آن دو خطبه، اندکی نیز نشسته است.

بنابراین، نمازهای فرض ظهر و عصر را [در وقت ظهر] با یک اذان و دو اقامه بگزارد؛

و برای جمع کردن نمازهای ظهر و عصر در عرفات، مراعات دو شرط لازم و ضروری است:

1-   وجود داشتن احرام حج؛

2-   وجود امام اعظم مسلمانان [یا جانشین وی].

و در بین دو نماز فرض ظهر و عصر نیز، فاصله‌ای با گزاردن نماز نفل ایجاد نکند؛ و اگر چنان‌چه کسی به نمازهای ظهر و عصر که با جماعت و پشت سر امام اعظم خوانده می‌شوند نرسید [و آن‌ها را از دست داد]، در آن صورت باید هر نماز [از نمازهای ظهر و عصر] را در وقت معمول و متداول خودش بخواند.

[به هر حال، هرگاه خورشید روز عرفه زوال نمود، امام با مردم نمازهای ظهر و عصر را یکجا بخواند و پیش از گزاردن نماز، دو خطبه ایراد نماید و در آن دو خطبه، مردمان را با احکام نماز، وقوف - درنگ کردن و ایستادن - در عرفه، وقوف در مزدلفه، رَمی جمرات، قربانی، تراشیدن موی سر و طواف زیارت، آگاه و مطّلع بگرداند؛ و نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر با یک اذان و دو اقامه بگزارد. و به این جمع، «جمع تقدیم» می‌گویند.

و در نزد امام ابوحنیفه/، برای جمع کردن نمازهای ظهر و عصر در عرفات، شرط است که امام مسلمانان، یا جانشین وی حضور داشته باشد؛ و همچنین وجود احرام حجّ و وقت ظهر نیز شرط جمع نماز در عرفات می‌باشد.

از این رو، اگر چنان‌چه کسی نماز ظهر خویش را به تنهایی در خیمه‌اش گزارد؛ یا نماز را با جماعت پشت سر امام دیگری غیر از امام حج خواند، در آن صورت باید هر نماز را در وقت خودش بخواند.

و امام ابویوسف/ و امام محمد/ بر این باورند که اگر کسی نمازهایش را به تنهایی می‌خواند، باز هم برایش درست است که در میان نمازهای ظهر و عصر، جمع نماید.]

و هرگاه نماز خویش را همراه با امام گزارد، متوجه «موقف» شود و بدانجا حرکت نماید؛ و تمام سرزمین عرفات به جز «بطن عرنة»، موقف [جای ایستادن و درنگ کردن] به شمار می‌آید. [و روایت شده است که: «رَأَیَ النَّبِیُّ ج اَلشَّیْطٰانَ فِیْهِ وَ اَمَرَ اَنْ لّٰایَقِفَ فِیْهِ اَحَدٌ» (مسند احمد بن حنبل)؛ «پیامبر ج شیطان را در «بطن عرنة» دید و فرمان داد که کسی در آنجا وقوف نکند».]

و برای وقوف در عرفات، پس از زوال خورشید غسل کند و در نزدیکی «کوه رحمت» [جبل الرحمة] بایستد؛ و حال آن که رو به قبله ایستاده است و مشغول گفتن «تکبیر» [الله اکبر]، «تهلیل» [لا اله الا الله] و «تلبیه» [لبیک اللهم لبیک...] است و به دعا و نیایش مشغول است و دستان خویش را به سوی آسمان دراز کرده همانند کسی که از دیگری خوراک می‌طلبد و دستش را به سوی وی دراز می‌کند.

و [تا هنگامه‌ی غروب خورشید] برای دعا نمودن برای خود، پدر و مادر و برادران خویش، تلاش و کوشش نماید و سعی کند تا قطره‌های اشکی را از دو چشمانش بیرون و سرازیر نماید؛ زیرا اشک ریختن به هنگام دعا، دلیل اجابت و پذیرش دعا است؛ و در دعا و درخواست از بارگاه ایزد منّان، اصرار و پافشاری ورزد و امیدی قطعی به اجابت و پذیرش دعاهایش داشته باشد.

و در این روز، غفلت نورزد و در دعا و نیایش، کوتاهی و سهل‌انگاری نکند؛ زیرا چه بسا که این روز در عمرش دیگر هیچ بار تکرار نشود [و این اولین و آخرین فرصت در زندگی‌اش باشد؛] به ویژه آنگاه که فرد حج‌کننده از اهالی غیر مکه [و از دیگر سرزمین‌های اسلامی] باشد؛ [از این رو چون دعا کلید استجابت عبادات و کیمیای دفع بلا و کلید گنج‌های ظاهری و معنوی و موجب خشنودی خداوند است، از این رو، حجّاج محترم و زائران سرزمین وحی باید این ایام بزرگ و ملکوتی حجّ و عمره را غنیمت شمارند و تمام توان و قدرت خویش را در خواندن ذکر و دعا و قرائت قرآن به کار گیرند و انواع دعاها و اذکار را که خیر دنیا و آخرت را دربردارند بخوانند و برای خود و پدر و مادر و خویشاوندان و اساتید و همراهان و دوستان و تمام مسلمانان و مؤمنان دعا کنند و بکوشند تا همه‌ی وقت خود را در این موقف بزرگ و این حالت ملکوتی شگفت، به دعا و ذکر و استغفار گذرانیده و لحظه‌ای را غفلت نورزند؛ زیرا این ایام برخلاف روزهای دیگر سال است که اگر از دست رفت، باز یافتنش ممکن نیست؛ زیرا که چه بسا این ایام در عمرش دیگر هیچ بار تکرار نشود و این، اولین و آخرین فرصت در زندگی‌اش باشد.]

و وقوف بر سواری، بهتر [از ایستادن بر روی زمین] است؛ و ایستادن بر روی زمین، بهتر از نشستن بر روی زمین است.

پس هرگاه خورشید [روز عرفه] غروب کرد، امام همراه با مردم [به سوی مزدلفه] با آرامش و متانت رهسپار شوند [و سرزمین عرفات را به مقصد مزدلفه ترک کنند.] و هرگاه شکاف و رخنه‌ای را [در ازدحام و شلوغی مردم] یافت، به حرکت خویش سرعت بدهد بی‌آن‌که باعث آزار و اذیت کسی بشود؛ و در مسیر راه، از کردار و رفتاری که انسان‌های جاهل و بی‌خرد انجام می‌دهند، پرهیز کند؛ همانند: سرعت بخشیدنِ [غیرمعمول و متداول] به حرکت؛ ازدحام و شلوغ کردن و فراهم نمودن اسباب اذیت و آزار مردم؛ زیرا انجام این کارها، حرام و ناروا است.

و [به حرکت خویش ادامه دهد] تا به مزدلفه بیاید؛ و چون بدانجا رسید، در نزدیک «کوه قُزح» [مشعرالحرام] فرود آید و از «بطن وادی» [وسط درّه]، بلندی و ارتفاع بگیرد و از آن بالاتر رود تا جای کافی برای عبور کردنِ عبورکنندگان [از آن] وجود داشته باشد.

و در آنجا نمازهای مغرب و عشاء خویش را با یک اذان و یک اقامه [در وقت عشاء همراه با امیر حجّ و یا کسی دیگر] بگزارد؛ [و به این کار، «جمع تأخیر» می‌گویند.] و اگر چنان‌چه در بین دو نماز مغرب و عشاء، نماز نفل گزارد؛ یا به کاری دیگر مشغول شد، در آن صورت اقامه را دوباره تکرار کند. [و اگر چنان‌چه نماز خویش را به تنهایی گزارد، باز هم می‌‌تواند میان این دو نماز جمع نماید؛ زیرا برای جمع نمازهای مغرب و عشاء، جماعت شرط نیست.]

و خواندن نماز مغرب در مسیر مزدلفه درست نیست. [و اگر چنان‌چه نماز مغرب خویش را در مسیر مزدلفه گزارد، در آن صورت] تا زمانی که صبح صادق طلوع نکرده، بر وی لازم است که آن را اعاده نماید.

و شب گذراندن به مزدلفه، سنّت است؛ [از این رو، شخص حاجی در مزدلفه، تا هنگامه‌ی طلوع صبح صادق روز دهم ذی‌الحجه - روز عید قربان - شب را در مزدلفه بگذراند؛] و چون صبح صادق طلوع کرد، امام نماز صبح را در تاریکی، همراه با مردم بگزارد؛ آنگاه به همراه مردم [در مزدلفه] بایستند. و تمامی مزدلفه به جز «بطن محسّر»، موقف [جای درنگ کردن و ایستادن] است.

و در مزدلفه بماند و در دعا و نیایش، تلاش و کوشش نماید؛ و از خداوند بخواهد تا مراد و خواسته‌اش را در این جایگاه [مبارک و میمون] به اتمام و کمال برساند همچنان‌که مراد و خواسته‌ی پیامبر گرامی اسلام ج را در آنجا به اتمام و کمال رسانیده است.

و چون هوا بسیار روشن شد، امام همراه با مردم اندکی پیش از طلوع خورشید، [از مزدلفه به سوی سرزمین منی] رهسپار شوند و به سوی «منی» حرکت نمایند و در آنجا فرود بیایند؛ و چون به سرزمین «منی» رسیدند، نخست از جمره‌ی عقبه شروع نمایند و آن را از «بطن وادی» با هفت سنگریزه مثل دانه‌های ریز سفال بزنند؛ [و با پرتاب هر سنگریزه، «الله اکبر» بگویند و با خود این کلمات را بخوانند: «بِسْمِ اللهِ، اَللهُ اَکْبَرُ، رِضًی لِلرَّحْمٰنِ وَ رَغْماً لِلشَّیْطٰانِ». و چون سنگریزه‌ها را پرتاب کرد، دیگر در مکان جمره نایستد و با پرتاب نخستین سنگریزه‌ای که به سوی جمره‌ی عقبه پرتاب می‌کند، «تلبیه» را قطع نماید.]

و مستحب است که سنگریزه‌ها، از خود مزدلفه و یا از میان راه برداشته شود؛‌ و مکروه است که از سنگریزه‌هایی که در نزد جمره وجود دارد، برداشته شود.

و زدن سنگریزه‌ها از قسمت بالای «عقبه» مکروه است؛ زیرا این کار باعث آزار و اذیت مردم می‌باشد؛ و سنگریزه‌ها را پیدا کند و گردآوری نماید؛ و این طور نباشد که سنگی را بشکند و آن را به سنگریزه تبدیل نماید [و برای رمی جمرات از آن استفاده کند؛ بلکه به دنبال خود سنگریزه‌ها باشد بی‌آن که سنگی را بشکند و از آن سنگریزه درست نماید.] و سنگریزه‌ها را بشوید تا به پاکی آن‌ها اطمینان شود؛ زیرا با این سنگریزه‌ها عملی انجام می‌گیرد که مایه‌ی تقرّب و نزدیکی به خدا است. و اگر چنان‌چه با چیزی نجس و ناپاک رمی نمود، باز هم او را کفایت می‌کند، ولی این عملش مکروه می‌باشد. و با پرتاب نخستین سنگریزه‌ای که به سوی جمره‌ی عقبه پرتاب می‌کند، گفتن «تلبیه» را قطع نماید.

و کیفیت رمی، بدین ترتیب است که: - بنا به قول صحیح‌تر- سنگریزه را با طرف انگشتانِ اِبهام و سبّابه‌ی خویش بگیرد؛ زیرا این کار، هم آسانتر است و هم با آن، اهانت بیشتری به شیطان می‌شود؛ [زیرا که وی، به شیطان توجه و عنایتی نکرده و با تمامی دست، او را مورد زدن قرار نداده، بلکه از دیدگاه وی، شیطان چنان حقیر و زبون است که آن را با گوشه‌ی انگشتان خویش آماج سنگریزه‌ها قرار داده است.]

و سنّت‌های رمی، عبارتند از:

الف) زدن سنگریزه‌ها با دست راست؛

ب) سنگریزه را بر پشت انگشت «ابهام» خویش بنهد و از انگشتان سبّابه‌ی خویش [برای پرتاب سنگریزه] کمک بگیرد؛

ج) بین پرتاب‌کننده‌ی سنگریزه و مکانی که سنگریزه فرود می‌آید، پنج ذراع فاصله داشته باشد. و اگر چنان‌چه سنگریزه را افکند و بر پشت فردی یا محلی (غیر از جمره) افتاد و در آنجا ماند و به جلوتر (یعنی به سوی جمره) پرتاب نشد، در آن صورت، رمی سنگریزه را مجدداً به انجام برساند.

و اگر سنگریزه را به همان روش معمول و متداول (به سوی جمره) پرتاب کرد (ولی به نزدیکی آن رسید) در آن صورت این پرتاب سنگریزه کفایت خواهد کرد.

د) و با پرتاب هر سنگریزه، «الله اکبر» بگوید.

سپس [هرگاه] حاجی مفرد، [جمره‌ی عقبه را در روز عید قربان رمی نمود، پس از آن،] اگر خواست و دوست داشت می‌تواند حیوانی را ذبح نماید؛ پس از آن، موی سر خویش را بتراشد یا کوتاه نماید - و تراشیدن بهتر است - و تراشیدن یک چهارم موی سر کفایت می‌کند؛ و کوتاه کردن موی سر آن است که از جلوی موی خویش، به اندازه‌ی سر انگشتان بگیرد؛ [و هرگاه موی سرش را تراشید و یا کوتاه نمود، از احرام حجّ بیرون می‌آید] و برای او تمامی چیزها به جز نزدیکی و آمیزش با زنان، حلال و روا می‌گردد؛ [و وی می‌تواند پیراهن‌ها و شلوارهای دوخته شده را به تن کند و لباس و بدن خویش را خوشبو و معطّر نماید و موهایش را بتراشد و ناخن‌هایش را کوتاه کند.

ناگفته نماند که «حاجی مفرد» می‌تواند هم پیش از ذبح و هم پس از آن، موی سر خویش را بتراشد یا کوتاه نماید؛ ولی تراشیدن موی سر، پس از ذبح، بهتر است. ولی «حاجی متمتّع» و «حاجی قارن» باید پس از رمی جمره‌ی عقبه، قربانی خویش را ذبح نمایند؛ و آنگاه موی سر خویش را بتراشند و یا کوتاه نمایند. و موی سر خود را باید در محدوده‌ی حَرَم بتراشند و یا کوتاه نمایند. و اگر چنان‌چه موی سرشان را در بیرون از محدوده‌ی حَرَم تراشیدند یا کوتاه نمودند، در آن صورت بر آن‌ها دَم لازم می‌گردد.]

آنگاه در همان روز یا فردای آن روز و یا فردای پس از آن، [یعنی در خلال روزهای سه گانه‌ی قربانی = دهم، یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجه] به مکّه بیاید و برای «طواف زیارت» گرداگرد خانه‌ی کعبه، هفت بار بچرخد؛ و با انجام «طواف زیارت»،‌ همبستری با زنان نیز برای وی حلال و روا می‌گردد؛ و برترین روز برای «طواف زیارت»، روز اول از روزهای سه گانه‌ی قربانی است؛ [یعنی روز عید قربان]. و اگر چنان‌چه در سه روز معین قربانی، خانه‌ی کعبه را طواف نکرد و آن را به تأخیر افکند، در آن صورت به خاطر تأخیر واجب، یک «دَم» [ذبح یک گوسفند] بر وی لازم می‌گردد.

[به هر حال؛ پس از تراشیدن موی سر، طواف زیارت باقی می‌ماند؛ و این طواف، فرض است؛ و وقت این طواف، سه روز می‌باشد؛ این‌طور که از طلوع خورشید روز عید شروع و تا غروب خورشید روز دوازدهم ادامه می‌یابد؛ و به طور کلّی، طواف کردن در روز عید، بهتر از طواف در دیگر روزها می‌باشد.

و چون شخص حاجی، موی سر خویش را تراشید یا کوتاه نمود، به مکه‌ی مکرمه بیاید و همان‌گونه که در طواف قدوم توضیح دادیم، خانه‌ی کعبه را هفت دور طواف نماید؛ و با انجام طواف زیارت، همبستری با زنان نیز برای وی حلال می‌گردد.

و اگر چنان‌چه شخص حاجی در طواف قدوم، میان صفا و مروه سعی نکرده بود، در آن صورت پس از طواف زیارت، میان صفا و مروه سعی نماید؛ و در سه دور نخست طواف زیارت؛ «رمل» نماید؛ امّا برای «اضطباع»، دیگر وقتی باقی نمانده است؛ زیرا پس از تراشیدن موی سر، لباس دوخته شده پوشیده است.

و اگر کسی در سه روز معین، طواف زیارت را انجام نداد، در آن صورت امام ابوحنیفه/ گوید:‌ اگر چنان‌چه پس از غروب خورشید روز دوازدهم ذی‌الحجه، طواف زیارت نمود، در آن صورت بر وی دم واجب می‌شود؛ و امام ابویوسف/ و امام محمد/ بر این باورند که با این تأخیر، چیزی از دم بر وی واجب نمی‌گردد.]

آنگاه [پس از طواف زیارت]، به سوی منی بازگردد و در آنجا بماند.

و چون خورشید روز دوّم از روزهای عید قربان [یعنی روز یازدهم ذی‌الحجه] زوال کرد، جمره‌های سه گانه را بزند؛ این‌گونه که نخست از جمره‌ای که نزدیک مسجد «خیف» است آغاز نماید و آن را با هفت سنگریزه با پای پیاده بزند؛ و با پرتاب هر سنگریزه، «الله اکبر» نیز بگوید؛ سپس در نزدیکی آن جمره بایستد و هر آنچه که می‌خواهد دعا کند؛ خدای را حمد و ستایش گوید؛ بر پیامبر ج سلام و درود بفرستد و دستانش را به هنگام دعا به سوی آسمان بالا نماید و برای پدر و مادر و برادران و خواهران مؤمن خویش، آمرزش و مغفرت بطلبد؛ آنگاه جمره‌ی میانی را همانند جمره‌ی نخست بزند و در کنار آن نیز بایستد و دعا کند؛ و در آخر، در حالت سواره، جمره‌ی عقبه را بزند و برای دعا در کنار آن نایستد [بلکه پس از آن که از زدن جمره‌ی عقبه فراغت یافت، در حال رفتن، مشغول به دعا شود.]

و هرگاه روز سوم از روزهای قربانی [یعنی روز دوازدهم از ذی‌الحجه] فرا رسید، باز هم هنگامی که خورشیدِ روز دوازدهم ذی‌الحجه زوال کرد، جمره‌های سه گانه را مانند آنچه که در روز پیش از آن انجام داده است، بزند.

و اگر عبادت سه روزه را در دو روز اول ایام التشریق انجام دهد و شتاب نماید، می‌تواند پیش از غروب خورشید، به مکه‌ی مکرمه بازگردد؛ [خداوند بلندمرتبه می‌فرماید: ﴿۞وَٱذۡکُرُواْ ٱللَّهَ فِیٓ أَیَّامٖ مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن تَعَجَّلَ فِی یَوۡمَیۡنِ فَلَآ إِثۡمَ عَلَیۡهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَآ إِثۡمَ عَلَیۡهِۖ لِمَنِ ٱتَّقَىٰۗ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّکُمۡ إِلَیۡهِ تُحۡشَرُونَ٢٠٣﴾ [البقرة: 203] «و در روزهای مشخصی (که سه روز ایام التشریق، یعنی یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ماه ذی‌الحجه است و حاجیان در منی به سر می‌برند) خدا را یاد کنید (و با اذکار و ادعیه، به عبادت و پرستش او بپردازید). و اگر کسی (عبادت سه روزه را در دو روز اول ایام التشریق انجام دهد و) شتاب نماید، گناهی بر او نیست (و مانعی نخواهد بود که روز سوم برای رمی جمرات نباشد؛) و کسی که ماندگار شود و (از رخصت استفاده نکند، بهتر هم خواهد بود و) گناهی نخواهد داشت (و این رخصت تعجیل یا تأخیر و نفی گناه از شتابنده و ماندگار، تنها) از آن کسی است که تقوا پیشه سازد و از خدا بپرهیزد و بدانید که در پیشگاه او جمع خواهید شد».]

و اگر تا غروب خورشید در منی ماند، این کار وی مکروه می‌باشد و بر وی چیزی نیز لازم نمی‌باشد؛ [و امّا به خاطر این کارش - یعنی ترک سنّت - مرتکب کار بدی شده است؛ و با وجود این، علماء گفته‌اند: اگر چنان‌چه پس از غروب خورشید روز دوازدهم در سرزمین منی بود، در آن صورت بیرون شدن از منی پیش از زدن جمره‌های سه گانه در روز سیزدهم، مکروه می‌باشد.]

و اگر چنان‌چه صبح صادقِ روز چهارم [روز سیزدهم از ماه ذی‌الحجه] طلوع کرد و حال آن که وی هنوز در سرزمین منی هست، در آن صورت زدن جمره‌ها در این روز بر وی لازم می‌گردد؛ و زدن آن پیش از زوال درست است و بهتر آن است که جمره‌های روز چهارم را نیز پس از زوال بزند؛ و زدن جمره‌های آن، پیش از طلوع خورشید مکروه می‌باشد.

[به هر حال، اگر چنان‌چه فردی از حاجیان، تا روز سوم برای رمی جمرات، ماندگار شد و خواست تا روز سیزدهم ذی‌الحجه نیز جمره بزند، در آن صورت سنّت آن است که در روز سیزدهم، پس از زوال خورشید، جمره را بزند؛ و در روز سیزدهم، زدن جمره‌های سه گانه تا غروب آفتاب ادامه دارد؛ و زدن جمره پس از غروب خورشید درست نخواهد بود؛ و اگر چنان‌چه پیش از زوال خورشید روز سیزدهم جمره زد، در آن صورت در نزد امام ابوحنیفه/ این کارش با کراهیت درست است؛ زیرا این کار برخلاف سنّت است.

ولی امام ابویوسف/ و امام محمد/ بر این باورند که در روز سیزدهم نیز زدن جمره‌ها پیش از زوال خورشید جایز می‌باشد.

و اگر چنان‌چه فردی از حاجیان، در روزهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم، در سرزمین منی به خاطر زدن جمره‌ها ماندگار شد، برای وی مکروه است تا اسباب و لوازم خویش را به مکه‌ی مکرمه منتقل نماید و خودش به تنهایی در منی به سر ببرد.]

و هر رمی یی که پس از آن رمی دیگری وجود دارد، آن را با پای پیاده بزند، تا بتواند پس از آن به دعا مشغول شود. و اگر چنان‌چه پس از رمی، رمی دیگری وجود نداشت، در آن صورت آن را به حالت سواره بزند، تا بتواند پس از آن، بدون پرداختن به دعا، از آنجا برود.

و در شب‌های رمی جمرات، مکروه است که شب را در غیر منی سپری نماید؛ سپس هرگاه به سوی مکه رهسپار شد، در میان راه ساعتی را در «محصّب» فرود آید؛ آنگاه وارد مکه شود و بدون «رمل» و «سعی میان صفا و مروه»، خانه‌ی کعبه را هفت بار طواف نماید. و «رمل» و «سعی» در صورتی ساقط می‌گردد که پیش از آن [در طواف پیشین خویش] رمل و سعی نموده باشد؛ [یعنی در «طواف وداع»، نه رَملی وجود دارد و نه اِضطباعی؛ زیرا پس از این طواف، سعی میان صفا و مروه وجود ندارد؛] و بدین طواف، «طواف وداع» [طواف خداحافظی] و همچنین «طواف صدر» نیز می‌گویند. و انجام این طواف [برای افرادی که از خارج میقات و مکان بستن احرام می‌آیند،] واجب می‌باشد؛ مگر بر اهالی و ساکنان مکه و کسانی که در مکّه مقیم هستند که بر آن‌ها، طواف وداع واجب نمی‌باشد.

و پس از طواف، دو رکعت نماز بگزارد؛ سپس به کنار چاه زمزم بیاید و از آب آن [به حال ایستاده] بنوشد؛ و اگر می‌توانست، خودش آب زمزم را از چاه بیرون بکشد؛ و رو به خانه‌ی کعبه کند و از آب زمزم، خویشتن را سیراب نماید؛ و چندین بار در نوشیدن آن، نَفَس بکشد [و آن را با چند نفس بنوشد؛] و در هر بار به سوی خانه‌ی کعبه نگاه نماید؛ و اگر امکان داشت، از آن بر بدن خویش نیز بریزد؛ و اگر چنان‌چه این امکان وجود نداشت، با آن به صورت و سر خویش بکشد؛ و با نوشیدن آن، هر آنچه را که می‌خواهد نیت کند؛ زیرا عادت عبدالله ابن عباسب چنان بود که هرگاه آب زمزم می‌نوشید، چنین می‌گفت: «اَللّٰهُمَّ اِنّیْ اَسْأَلُکَ عِلْماً نٰافِعاً وَّ رِزْقاً وٰاسِعاً وَ شِفٰاءاً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ» (مستدرک حاکم و مصنف عبدالرزاق)؛ «پروردگارا! من از تو علم نافع و سودمند و رزق و روزی فراخ و شفاء و بهبودی از هر بیماری و مرضی را خواهانم».

و پیامبر ج می‌فرماید:‌«مٰاء زَمْزَمَ لِمٰا شُرِبَ لَهُ» (ابن ماجه و مسند احمد)؛ «آب زمزم برای هر آن چیزی است که برای آن نوشیده شود».

و مستحب است که پس از نوشیدن آب زمزم، به کنار دروازه‌ی خانه کعبه بیاید و آستانه‌ی دروازه را ببوسد؛ سپس به «ملتزم» بیاید - و «ملتزم»: در فاصله‌ی مابین حجرالاسود و درِ خانه‌ی کعبه قرار گرفته است - و سینه و صورت خویش را بر آن بنهد؛ و ساعتی خود را به پرده‌های خانه‌ی کعبه آویزان و آویخته نماید؛ و با دعا و نیایش به سوی خداوند بلندمرتبه، زاری و تضرّع نماید و هر آنچه را که از امور دنیوی و اخروی می‌خواهد، دعا نماید و چنین بگوید:

«اَللّٰهُمَّ اِنَّ هٰذٰا بَیْتُکَ الَّذِیْ جَعَلْتَهُ مُبٰارَکاً وَّ هُدًی لِّلْعٰالَمِیْنَ. اَللّٰهُمَّ کَمٰا هَدَیْتَنِیْ لَهُ فَتَقَبَّلْ مِنِّیْ وَ لٰا تَجْعَلْ هٰذٰا آخِرُ الْعَهْدِ مِنْ بَیْتِکَ وَ ارْزُقْنِیَ الْعَوْدَ اِلَیْهِ حَتّٰی تَرْضٰی عَنِّیْ؛ بِرَحْمَتِکَ یٰا اَرْحَمَ الرّٰاحِمِیْنَ»؛ «پروردگارا! به راستی این خانه‌ی تو است که آن را از لحاظ ظاهر و باطن، پربرکت و نعمت دادی و از آنجا که قبله‌گاه نماز مسلمانان و مکان حجّ آنان، یعنی کنگره‌ی بزرگ سالانه‌ی ایشان است، مایه‌ی هدایت جهانیان است؛ بار خدایا! همچنان‌که مرا به سوی آن رهنمون ساختی، پس آن را از من بپذیر؛ و این سفر را آخرین سفر من به سوی خانه‌ات مگردان؛ بلکه به من توفیق بده تا دوباره (باری پس از بار دیگر) به سوی خانه‌ات بیایم و از فیوضات و معنویات این سرزمین پاک و مقدّس، استفاده بکنم؛ و تا بدین طریق، از من راضی و خشنود بشوی؛ به حق رحمتت ای مهربانترین مهربانان».

و «ملتزم»: از زمره‌ی اماکنی است که در مکه‌ی مکرمه، دعا در آن پذیرفته می‌شود. و کمال بن همام از نامه‌ی حسن بصری/ [که آن را به مکه فرستاده بود]، نقل کرده که وی گفته است:

دعا در پانزده مکان پذیرفته می‌شود:

1-   در طواف خانه‌ی کعبه؛

2-   در ملتزم؛

3-   در زیر ناودان رحمت [میزاب]؛

4-   در خانه‌ی کعبه؛

5-   در کنار زمزم [به هنگام نوشیدن آب زمزم]؛

6-   پشت مقام ابراهیم؛

7-   بر فراز کوه صفا؛

8-   بر فراز کوه مروه؛

9-   به هنگام سعی میان صفا و مروه؛

10- در عرفات؛

11- در سرزمین منی؛

12، 13، 14 و 15- به هنگام رمی جمرات - نقل کمال بن همام از حسن بصری/ به پایان رسید. -

و جمره‌ها در مدّت چهار روز زده می‌شوند: روز عید قربان و سه روز پس از آن؛ همچنان‌که پیشتر بیان شد.

و همچنین پیشتر ذکر نمودیم که دعا به هنگام مشاهده نمودن خانه‌ی پاک خدا نیز پذیرفته می‌شود.

و وارد شدن به درون خانه‌ی پاک و با برکت خداوند مستحب می‌باشد؛ البته در صورتی که [امکان داشته باشد و] اسباب آزار و اذیت کسی را هم فراهم نیاورد؛ و مناسب است که به هنگام وارد شدن به درون خانه‌ی کعبه، همان جایی را قصد کند که پیامبر ج در آنجا نماز گزارده است؛ یعنی ناحیه‌ای که در رو به روی وی قرار دارد و حال آن که دروازده‌ی خانه کعبه را پشت سر خویش قرار داده است؛ به گونه‌ای که فاصله‌ی بین او و بین دیواری که در روبه‌روی وی قرار دارد به نزدیکی سه ذراع باشد؛ آنگاه در آن مکان نماز بگزارد؛ و هنگامی که به سوی دیوار نماز گزارد، رخسار خویش را بر آن بنهد و از خداوند، مغفرت و آمرزش بخواهد و به حمد و ستایش او مشغول شود؛ آنگاه به سوی زاویه‌ها و گوشه‌های خانه‌ی کعبه رفته و به حمد و ستایش خدا، گفتن «تهلیل» [لا اله الا الله]، «تسبیح» [سبحان الله] و «تکبیر» [الله اکبر] مشغول شود و هر آنچه را که [از امور دنیوی و اخروی] می‌خواهد، از خداوند درخواست نماید؛ و تا جایی که امکان دارد، در ظاهر و باطن خویش، ادب و احترام و تجلیل و بزرگداشت خانه‌ی کعبه را بر خویشتن لازم و ضروری بگیرد.

و سنگ سبز رنگی که در بین دو ستون خانه قرار دارد، جایگاه نماز پیامبر ج نبوده است، [یعنی پیامبر ج در آنجا نماز نگزارده است.] و آنچه که عامه‌ی مردم می‌گویند که «عروة الوثقی»، همان قسمت بالای دیواره‌ی خانه‌ی کعبه است، امری بدعت و نوپیداست که هیچگونه پایه و اساسی ندارد.

و میخی که در وسط خانه‌ی کعبه قرار دارد و آن را «ناف دنیا» نام نهاده‌اند و یکی از آن‌ها عورت و ناف خویش را برهنه می‌کند و بر آن می‌نهد، این رفتاری است که تنها از بی‌خردان و کژاندیشان سرمی‌زند؛ چه رسد که علم و دانش و حکمت و فرزانگی داشته باشد؛ [یعنی از صاحبان خرد و دانشوران، چنین رفتاری سر نمی‌زند؛] همچنان‌که کمال بن همام گفته است.

و هرگاه خواست که به سوی خانواده‌ی خویش بازگردد، در آن صورت مناسب است که پس از طواف وداع خویش، به صورت عقب‌گرد و در حالی که صورتش به سوی خانه است، برگردد؛ و تا زمانی که از مسجد بیرون می‌شود، در همین حالت و وضعیت، گریه کند یا خویشتن را به حالت گریه درآورد؛ و بر فراق خانه، متأسف و غمگین و ناراحت و اندوهناک باشد؛ و از مکه‌ی مکرمه، از باب «بنی شیبة» از ناحیه‌ی «الثنیة السفلی» خارج شود.

و در تمامی مناسک و اعمال حج، زنان به سان مردان هستند؛ با این تفاوت که زن نباید سر خویش را در حالت احرام برهنه کند؛ و زن می‌تواند بر صورت خویش چیزی را آویخته نماید که در زیر آن، دو تکه چوب قرار داشته باشد - همانند سقف گنبدی - تا بدین ترتیب، صورت خویش را از تماس با آن پوشش، منع نماید؛ [از این رو، زنان نباید صورت خویش را با پوشاننده‌ای که به رخ آن‌ها چسبیده باشد بپوشانند. و همچنین نباید صورت‌هایشان را با چادر و نقاب بپوشند؛] صدای خویش را به هنگام گفتن «تلبیه» بلند نکنند؛ به هنگام طواف، رمل ننمایند؛ در سعی میان صفا و مروه، میان دو میل سبز [میلین اخضرین] به تندی و سرعت حرکت نکنند و خیز برندارند، بلکه در تمامی شوط‌های سعی میان صفا و مروه با حالت عادی و معمولی و با آرامش و متانت حرکت کنند؛ و موهای سرشان را نتراشند، بلکه آن‌ها را کوتاه گردانند؛ و می‌توانند لباس‌های دوخته شده نیز بپوشند؛ و برای استلام حجرالاسود، با مردان ازدحام نکنند و با آن‌ها در استلام حجرالاسود، بسار نزدیک و هم مرز نشوند و با آن‌ها برای استلام حجرالاسود به رقابت نپردازند.

[و اگر زنی در حالت حیض و نفاس برای حجّ، احرام بسته بود، یا پس از احرام بستن، دچار حیض و قاعدگی شد و تا روز «ترویه» [روز هشتم ذی‌الحجه] از قاعدگی پاک نشد، در آن صورت طواف قدوم را ترک نماید و به سرزمین منی برود و تا وقت پاک شدن، تمامی مناسک حج را به جز طواف زیارت ادا نماید.

و اگر چنان‌چه پس از طواف زیارت، دچار حیض و قاعدگی و نفاس و خون‌ریزی زایمان شد، و زمان حرکت کردنش به سوی وطن فرارسید، در آن صورت برای وی جایز است تا طواف وداع را ترک کند؛ و به جهت ترک کردن طواف وداع، چیزی بر وی واجب نمی‌گردد.]

و این مباحث [و مطالبی که ایراد شد،] تمامی [احکام و مسائل] «حجّ مفرد» بود؛ و «حجّ مفرد» از لحاظ فضیلت و برتری، پایین‌تر از «حجّ تمتّع» است؛ و «حجّ قران» برتر از «حجّ تمتّع» است.

[و «حجّ مفرد» یا «حجّ افراد»: آن است که شخص تنها برای حجّ فرض، احرام می‌بندد و تنها نیت حجّ فرض را می‌کند؛ از این رو برای حجّ، طواف و سعی نموده و از روز هشتم ذی‌الحجه - «یوم الترویة» - مناسک و اعمال حجّ را آغاز می‌کند که این حجّ، مخصوص ساکنان مکه و کسانی است که در احرامگاه‌ها به سر می‌برند؛ زیرا آنان «حجّ قران» و «حجّ تمتّع» ندارند.]

فصلٌ

القِرَانُ، هُوَ: أَن یَجمَعَ بَینَ اِحرَامِ الحَجِّ وَالعُمرَةِ: فَیَقُولُ بَعدَ صَلَوةِ رَکعَتَیِ الاِحرَامِ: «اَللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُ العُمرَةَ وَالحَجَّ فَیَسِّرهُمَا لِی وَ تَقَبَّلهُمَا مِنِّی».

ثُمَّ یُلَبِّی؛ فَإِذَا دَخَلَ مَکَّةَ، بَدَأَ بِطَوَافِ العُمرَةِ سَبعَةَ اَشوَاطٍ، یَرمُلُ فِی الثَّلاثَةِ الأُوَلِ فَقط؛ ثُمَّ یُصَلِّی رَکعَتَی الطَّوَافِ ثُمَّ یَخرُجُ إِلَی الصَّفا وَ یَقُومُ عَلَیهِ دَاعِیًا مُکَبِّرًا مُهَلِّلًا مُلَبِّیًا مُصَلِّیًا عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ؛ ثُمَّ یَهبِطُ نَحوَ المَروَةِ وَ یَسعَی بَینَ المِیلَینِ فَیُتِمُّ سَبعَةَ اَشوَاطٍ.

وَ هَذَه أَفعَالُ العُمرَةِ؛ وَالعُمرَةُ، سُنَّةٌ. ثُمَّ یَطُوفُ طَوَافَ القُدُومِ لِلحجِّ ثُمَّ یُتِمُّ أَفعَالَ الحَجِّ کَمَا تَقَدَّمَ فَإِذَا رَمی یَومَ النَّحرِ جَمرَةَ العَقَبَةِ وَجَبَ عَلَیهِ ذِبحُ شَاةٍ أَو سُبعُ بَدَنَةٍ؛ فَإِذَا لَم یَجِد، فَصِیَامُ ثَلَاثَةِ أَیّامٍ قَبلَ مَجئ یَومِ النَّحرِ مِن اَشهُرِ الحَجِّ وَ‌ سَبعَةِ أَیَّامٍ بَعدَ الفَرَاغِ مِنَ الحَجِّ وَ لَو بِمَکَّةَ بَعدَ مُضیِّ أَیَّامِ التَّشرِیق؛ وَ لَو فَرَّقَهَا جَازَ.

فصل: [پیرامون «حجّ قِران»]

«قِران»: [در لغت به معنی «جمع کردن میان دو چیز» است؛ و در اصطلاح شرع مقدّس اسلام، آن است که:] شخص [از میقات و احرامگاه]، برای حجّ و عمره هر دو احرام ببندد. [و «حجّ قران» - که شخص از میقات برای عمره و حج هر دو احرام می‌بندد - بهتر از «حجّ افراد» - یا «حج مفرد» - و «حجّ تمتّع» می‌باشد. و «حجّ تمتّع»؛ از «حجّ افراد» بهتر است. و به آن کسی که در میان احرام حج و عمره جمع می‌کند، «قارن» و به جمع کردن میان حجّ و عمره، «قِران» می‌گویند.

و نحوه‌ی ادای «حجّ قِران» بدین ترتیب است که نخست از میقات برای حجّ و عمره احرام ببندد؛ و] پس از دو رکعت نماز احرام، چنین بگوید: «اَللّٰهُمَّ اِنِّیْ اُرِیْدُ الْعُمْرَةَ وَ الْحَجَّ فَیَسِّرْهُمٰا لِیْ وَ تَقَبَّلْهُمٰا مِنِّیْ» ؛ «بار خدایا! من عمره و حجّ را هر دو با هم اراده دارم؛ پس آن دو را بر من آسان گردان و آن دو را از من بپذیر».

پس از آن، «تلبیه» [لبیک اللهم لبیک...] بگوید؛ [و با گفتن تلبیه، برای حج و عمره احرام بسته است.]

و هرگا حاجی قارن به مکه‌ی مکرمه وارد شد، ابتدا به طواف عمره آغاز نماید و [در حالی که یک طرف ردای خویش را در زیر بغل راست خویش قرار داده و طرف دیگر آن را بر شانه‌ی چپ خویش افکنده است - اضطباع - در اطراف خانه‌ی کعبه] هفت دور طواف نماید؛ و فقط در سه دور اول طواف، به صورت پهلوانانه راه رود [یعنی رمل کند؛ و چهار دور آخر را به رفتاری عادی و معمولی انجام دهد؛] آنگاه دو رکعت نماز برای طواف بگزارد؛ سپس به سوی «صفا» بیرون شود و بر فراز آن بایستد و دعا کند؛ «تکبیر» [الله اکبر] و «تهلیل» [لا اله الا الله] و «تلبیه» [لبیک اللهم لبیک...] بگوید؛ و بر رسول خدا ج سلام و درود بفرستد؛ آنگاه [از صفا] پایین بیاید و به سوی «مروه» حرکت کند؛ و در میان دو میل سبز [میلین اخضرین] هروله کند [بدود و تند و سریع حرکت کند] و به همین ترتیب، هفت شوط سعی میان صفا و مروه را کامل گرداند.

و این موارد از افعال عمره هستند؛ و عمره نیز سنّت است.

آنگاه پس از سعی عمره [به اعمال حجّ شروع کند؛ پس] برای حجّ، «طواف قدوم» را انجام دهد؛ [و آنگاه برای حجّ، به سعی در میان صفا و مروه بپردازد؛] و پس از آن، اعمال حجّ را با تفصیلی که پیشتر گذشت به اتمام برساند. [و تا هنگامی که در روز ترویه - روز هشتم از ذی‌الحجة - به سرزمین منی می‌رود، در حالت احرامش باقی بماند؛ و اعمال حجّ قران را با تفصیلی که در «حجّ مفرد» گذشت به اتمام برساند؛ از قبیل: اقامت گزیدن در منی؛ وقوف در عرفات؛ وقوف در مزدلفه؛ رمی جمره‌ی عقبه در روز عید قربان؛ شب گذراندن در منی؛ زدن جمره‌های سه گانه در روزهایی که باید رمی جمره‌ها شود؛ طواف زیارت در روزهای عید و ...]

و هرگاه در روز عید قربان، جمره‌ی عقبه را زد، بر وی واجب است تا گوسفندی را، یا یک هفتم بَدَنه‌ای را ذبح نماید. [یک هفتم بدنه: جزئی از هفت جز آن است؛ و «بَدَنه»: عبارت است از شتر یا گاو.] و اگر چنان‌چه حیوانی را برای ذبح کردن نیافت، در آن صورت سه روز در ماه‌های حجّ؛ پیش از فرا رسیدن عید قربان، و هفت روز پس از فارغ شدن از افعال و مناسک حج، روزه بگیرد؛ اگر چه این هفت روز را پس از سپری شدن ایام التشریق و در مکه‌ی مکرمه روزه گیرد باز هم درست است؛ و اگر روزه‌ی این هفت روز را به صورت پراکنده گرفت، باز هم درست است.

[به هر حال؛ بر حاجی قارن واجب است تا پس از رمی جمره‌ی عقبه در روز عید قربان، گوسفند، یا یک هفتم شتر یا گاوی را ذبح نماید؛ و وجوب ذبح قربانی برای حاجی قِران، به جهت سپاسگزاری از خداوند بلندمرتبه برای به جای آوردن و جمع کردن میان حجّ و عمره می‌باشد.

و پس از ذبح حیوان قربان، موی سرش را بتراشد یا کوتاه نماید؛ و با این کار از احرام حجّ و عمره بیرون می‌شود. و برای حاجی قِران درست نیست که پیش از ذبح حیوان قربانی، موی سرش را بتراشد یا کوتاه نماید؛ و پس از تراشیدن یا کوتاه نمودن موی سر، تمام چیزها به جز عمل زناشویی برایش حلال می‌گردد؛ و عمل زناشویی پس از انجام طواف زیارت، برایش حلال می‌شود.

و چنان‌چه حاجی قارن، چیزی را برای خریدن حیوان قربانی نیافت، در این صورت در ایام حج، سه روز را روزه بگیرد؛ این‌طور که آخرین روز آن سه روز، روز عرفه باشد؛ سپس هرگاه به خانه و کاشانه‌اش برگشت، هفت روز دیگر را هم روزه بگیرد؛ تا بدین ترتیب ده روز کامل گردد.

و به طور کلّی، اگر حاجی قارن، حیوانی را برای ذبح کردن نیافت، سه روز قبل از عید قربان و هفت روز پس از فارغ شدن از افعال و مناسک حجّ، روزه بگیرد؛ و وی در گرفتن این هفت روز صاحب اختیار است؛ اگر می‌خواست می‌تواند تا پس از ایام تشریق در مکه‌ی مکرمه روزه بگیرد و اگر هم می‌خواست می‌تواند تا پس از بازگشت به سوی خانواده‌اش روزه بگیرد.

و اگر چنان‌چه حاجی قارن، سه روز پیش از عید را روزه نگرفت و این سه روز از او فوت گردید و روز عید فرارسید، در آن صورت بر وی واجب می‌گردد تا حتماً حیوانی را برای قربانی ذبح نماید.

و اگر چنان‌چه هفت روز باقی مانده‌ی روزه‌ی خویش را پس از فارغ شدن از افعال و مناسک حج و پیش از بازگشتن به سوی خانه و کاشانه‌اش روزه گرفت، این کارش درست می‌باشد.

و اگر چنان‌چه کسی برای حج و عمره احرام بست، ولی به مکه‌ی مکرمه داخل نشد و به سوی سرزمین عرفات رفت، در آن صورت با وقوف در سرزمین عرفات و داخل شدن به مکه‌ی مکرمه، عملاً عمره را ترک نموده و حیوان قربانی حجّ قرآن نیز از وی ساقط می‌گردد؛ و به خاطر ترک نمودن عمره، دَم و قضای عمره بر وی واجب می‌گردد.]

فصلٌ

التَمَتُّعُ، هُوَ: أَن یُّحرِمَ بِالعُمرَةِ فَقَط مِنَ المِیقَاتِ. فَیَقُولُ بَعدَ صَلَاةِ رَکعَتَیِ الإِحرَامِ: «اَللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُ العُمرَةَ فَیَسِّرهَا لِی وَ تَقَبَّلهَا مِنِّی».

ثُمَّ یُلَبِّی حَتَّی یَدخُلَ مَکَّةَ؛ فَیَطُوفُ لَهَا. وَ یَقطَعُ التَّلبِیَةَ بِاوَّلِ طَوَافِه وَ یَرمُلَ فِیهِ؛ ثُمَّ یُصَلِّی رَکعَتَیِ الطَّوَافِ؛ ثُمَّ یَسعَی بَینَ الصَّفَا وَالمَروَةِ بَعدَ الوُقُوفِ عَلَی الصَّفَا کَمَا تَقَدَّمَ سَبعَةَ اَشوَاطٍ؛ ثُمَّ یُحَلِّقُ رَأسَه أَو یُقَصِّر إِذَا لَم یَسُقِ الهَدیَ وَ حَلَّ لَه کُلُّ شَئٍ مِنَ الجِمَاعِ وَ غَیرِه؛ وَ یَستَمِرُّ حَلَالاً.

وَ إِن سَاقَ الهَدیَ، لَا یَتَحَلَّلُ مِن عُمرَتِه؛ فَاِذَا جَاءَ یَومُ التَّروِیَةِ، یُحرِمُ بِالحَجِّ مِنَ الحَرَمِ وَ یَخرُجُ إِلَی مِنیٰ؛ فَإِذَا رَمَی جَمرَةَ العَقَبَةِ یَومَ النَّحرِ، لَزِمَه ذِبحُ شَاةٍ أَو سُبعِ بُدنَةٍ؛ فَإِن لَم یَجِد، صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ قَبلَ مَجِئِ یَومِ النَّحرِ وَ سَبعَةً إِذا رَجَعَ کَالقَارِنِ. فَإِن لَم یَصُمِ الثَّلَاثَةَ حَتَّی جَآءَ یَومُ النَّحرِ، تَعَیَّنَ عَلَیهِ ذِبحُ شَاةٍ وَ لَا یُجزِئُه صَومٌ وَ لَا صَدَقَةٌ.

فصل: [پیرامون «حجّ تمتّع»]

«تمتّع»: عبارت است از این که شخص حاجی، از میقات و احرامگاه، فقط برای عمره احرام ببندد؛ آنگاه پس از خواندن دو رکعت نماز احرام، چنین بگوید: «اَللّٰهُمَّ اِنِّیْ اُرِیْدَ الْعُمْرَةَ فَیَسِّرْهٰا لِیْ وَ تَقَبَّلْهٰا مِنِّیْ»؛ «بار خدایا! من اراده‌ی انجام عمره را دارم، پس آن را برایم آسان گردان و آن را از من بپذیر».

آنگاه تا هنگام وارد شدن به مکه‌ی مکرمه، تلبیه بگوید؛ [و چون وارد مکه‌ی مکرمه شد، در ماه‌های حج، عمره نماید؛] و برای عمره طواف نماید و با اوّلین [دور از دورهای] طواف خویش، تلبیه را قطع کند؛ و در [سه شوط اول طواف] «رمل» کند؛ آنگاه دو رکعت نماز طواف بگزارد؛ سپس بعد از آن که بر فراز صفا ایستاه است، هفت بار در میان صفا و مروه سعی نماید - همچنان‌که پیشتر گذشت -؛ سپس موی سرش را بتراشد یا کوتاه نماید؛ البته این در صورتی است که حیوانی را با خود به سوی مکه‌ی مکرمه روان نساخته است؛ [از این رو هرگاه «هدی» و حیوانی را با خود به سوی مکه‌ی مکرمه روان نساخته بود؛ با تراشیدن یا کوتاه نمودن موی سر، از احرام عمره حلال می‌‌گردد] و تمامی چیزها از جماع و همبستری با زنان گرفته تا غیره برای وی، حلال و روا می‌گردد؛ [و تا روز «ترویه»، یعنی هشتم ذی‌الحجة] همین طور حلال و رها [از احرام و محظورات آن] می‌گردد؛ و اگر چنان‌چه حیوانی را با خود به سوی مکه‌ی مکرمه روان ساخته بود، در آن صورت از عمره‌ی خویش حلال نمی‌شود.

[به هر حال، با تراشیدن یا کوتاه نمودن موی سر، حاجی «متمتّع» از احرام عمره حلال می‌گردد؛ البته این حکم در صورتی است که حیوانی را با خود به سوی مکه‌ی مکرمه برای ذبح نیاورده باشد؛ ولی اگر چنان‌چه حیوانی را با خود به سوی مکه روان ساخته بود، در آن صورت از عمره‌ی خویش حلال نمی‌گردد.

و به طور کلّی فردی که با خودش قربانی می‌آورد، نحوه‌ی حجّ تمتّع این فرد بدین ترتیب است که: از میقات فقط برای عمره احرام ببندد؛ سپس در حالی به مکه‌ی مکرمه برود که حیوان قربانی‌اش با وی است؛ و چون فرد حاجی به مکه‌ی مکرمه وارد شد، برای عمره طواف و سعی نماید و با این طواف و سعی، از احرام خویش حلال نمی‌گردد؛ بلکه تا روز ترویه - روز هشتم ذی‌الحجّه - مُحرم باقی می‌ماند؛ و هرگاه روز ترویه فرا رسید، در آن هنگام برای حجّ احرام ببندد و اعمال و مناسک حجّ را همانند حجّ «مفرد» به پایان برساند؛ و پس از رمی جمره‌ی عقبه، حیوان قربانی خویش را ذبح نماید؛ آنگاه موی سرش را بتراشد یا کوتاه نماید؛ و با این کار از هر دو احرام - احرام عمره و حج - حلال می‌گردد.

و اگر حاجی متمتّع، پیش از فرارسیدن روز ترویه - روز هشتم ذی‌الحجه - برای حجّ احرام بست، این کارش درست است؛ تا جایی که این کار، بهتر نیز است.

و پس از آن، در حالی که از احرام حلال گردیده، در مکه‌ی مکرمه اقامت گزیند؛ و در این صورت هر وقت که برایش میسّر شد، می‌تواند خانه‌ی کعبه را طواف نماید؛ و در این مدّت، نمازهای پنج‌گانه‌ی خویش را با جماعت در مسجدالحرام بگزارد؛] پس چون روز هشتم از ذوالحجّه [«یوم الترویة»] فرا رسید، از سرزمین «حرم» برای حجّ احرام ببندد [و افعال حج را به سان «حجّ مفرد» به جای بیاورد] و به سرزمین «منی» برود؛ و هرگاه جمره‌ی عقبه را در روز عید قربان زد، بر او ذبح نمودن گوسفندی یا شریک شدن در یک هفتم شتر یا گاو لازم می‌گردد. [و وجوب ذبح حیوان، به جهت سپاسگزاری از خداوند بلندمرتبه برای به جای آوردن و جمع کردن میان حج و عمره می‌باشد.] و اگر نتوانست حیوانی را برای قربانی ذبح نماید، در این صورت [در ایام حجّ،] سه روز پیش از فرا رسیدن عید قربان و هفت روز پس از فارغ شدن از افعال حجّ - همانند حاجی قارن - روزه بگیرد؛ و اگر چنان‌چه سه روز را روزه نگرفت تا آن که روز عید قربان فرا رسید، در آن صورت ذبح نمودن یک گوسفند [یا شریک شدن در یک هفتم گاو یا شتر] بر او متعین می‌گردد و دیگر روزه گرفتن و صدقه دادن از وی جایز نیست و روزه و صدقه جای ذبح را نمی‌گیرد. [ناگفته نماند که ساکنان مکه‌ی مکرمه، مردمان سرزمین حرم و مردمان محدوده‌ی سرزمین «حِلّ» - یعنی کسانی که در داخل میقات‌ها و احرامگاه‌ها سکونت دارند - نمی‌توانند «حجّ قران» یا «حجّ تمتّع» نمایند؛ و آن‌ها فقط می‌توانند «حجّ مفرد» انجام بدهند. و چنان‌که پیشتر گذشت، «حجّ افراد» آن است که شخص، تنها برای حجّ احرام بسته و تنها نیت حجّ را می‌کند و برای حجّ، طواف و سعی نموده و از روز هشتم ذی‌الحجّه، مناسک حجّ را آغاز می‌کند که این حجّ، مخصوص ساکنان مکّه و کسانی است که در احرامگاه‌ها و میقات‌ها به سر می‌برند و آنان «حجّ قران» و «حجّ تمتّع» ندارند.]

فَصلٌ

اَلعُمرَةُ، سُنَّةٌ. وَ تَصِحُّ فِی جَمِیعِ السَّنَةِ؛ وَ تَکرَهُ یَومَ عَرَفَةَ وَ یَومَ النَّحرِ وَ اَیَّامَ التَّشرِیقِ.

وَ کَیفِیَّتُهَا: أَن یُّحرِمَ لَهَا مِن مَکَّةَ مِن الحِّلِّ بِخَلافِ اِحرَامِه لِلحَجِّ؛ فَإِنَّه مِنَ الحَرَمِ. وَ أَمَّا الافَاقِیُّ الَّذِی لَم یَدخُل مَکَّةَ، فَیُحرِمُ إِذَا قَصَدَهَا مِنَ المِیقَاتِ ثُمَّ یَطُوفُ وَ یَسعی لَهَا؛ ثُمَّ یَحلِقُ وَ قَد حَلَّ مِنهَا کَمَا بَیَّنَّاهُ بِحَمدِ اللهِ.

فصل: [پیرامون عمره]

[«عمره»: در لغت به معنای: «دیدار و زیارت» می‌باشد؛ و در اصطلاح شرعی: عمره به چهار امر اطلاق می‌گردد که عبارتند از:

1-   احرام؛ احرامِ نیتِ دخول در عمره است؛ و پیامبر ج نیز می‌فرماید: «اِنَّمَا الْاَعْمٰالُ بِالنِّیّٰاتِ» (بخاری و مسلم)؛ «قبول و صحّت اعمال با نیت‌ها است».

2-   طواف خانه‌ی کعبه؛ خداوند می‌فرماید: ﴿وَلۡیَطَّوَّفُواْ بِٱلۡبَیۡتِ ٱلۡعَتِیقِ٢٩﴾ [الحج: 29] «و باید خانه‌ی قدیمی خدا را طواف کنند».

3-   سعی در میان صفا و مروه. زیرا خداوند می‌فرماید: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ﴾ [البقرة: 158]؛ و پیامبر ج نیز می‌فرماید: «اِسْعَوْا فَاِنَّ اللهَ کَتَبَ عَلَیْکُمُ السَّعْیَ» (مستدرک حاکم)؛ «بین صفا و مروه سعی کنید؛ زیرا خداوند سعی بین آن‌ها را بر شما واجب کرده است».

4-   تراشیدن یا کوتاه کردن موی سر؛ پیامبر ج می‌فرماید: «وَ لْیُقَصِّرْ وَ لْیُحْلِلْ» (بخاری و مسلم)؛ «و موی سرش را کوتاه کند و از احرام بیرون بیاید».

از میان این چهار مورد، دو مورد آن یعنی: «احرام» و «طواف خانه‌ی کعبه»، جزو فرائض عمره به شمار می‌آیند؛ و دو مورد دیگر آن، یعنی: «سعی میان صفا و مروه» و «تراشیدن یا کوتاه نمودن موی سر»، از زمره‌ی واجبات عمره محسوب می‌گردند.

و عمره از عبادات و اعمالی است که به وسیله‌ی آن، خداوند بلندمرتبه، درجات بندگانش را بالا برده و گناهانش را محو می‌کند. پیامبر ج با گفتار و کردار خود آن را مورد تشویق قرار داده و فرموده است: «اَلْعُمْرَةُ اِلَی الْعُمْرَةِ، کَفّٰارَةٌ لِمٰا بَیْنَهُمٰا» (بخاری، مسلم، ترمذی، نسایی و ابن ماجه)؛ «عمره تا عمره، کفاّره‌ی گناهانی است که بین آن دو انجام داده می‌شود».

و در حدیثی دیگر می‌فرماید: «تٰابِعُوْا بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ، فَاِنَّهُمٰا یَنْفِیٰانِ الْفَقْرَ وَ الذُّنُوْبَ کَمٰا یَنْفِی الْکِیْرُ خَبْثَ الْحَدِیْدِ وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ» (ترمذی و نسایی)؛ «حج و عمره را پی در پی انجام دهید؛ زیرا آن دو، فقر و گناهان را از بین می‌برند همچنان‌که دم آهنگری، ناخالصی و زواید آهن و طلا و نقره را از بین می‌برد».

و پیامبر ج، عمره انجام داده و اصحابش نیز با وی و پس از وفات ایشان، عمره را به جای آورده‌اند.]

و [انجام دادن] «عمره» [یک بار در عمر] سنّت [مؤکّده] است؛ [البته مشروط بر آن که شرط‌های وجوب ادای حجّ وجود داشته باشد.]

و انجام دادن عمره در تمام سال، صحیح است؛ [و در عمره، روز و ماه معین و مشخّصی وجد ندارد، بلکه فرد عمره‌گزار می‌تواند در تمامی روزهای سال، عمره نماید؛ البته باید توجه داشت که ادای عمره از نهم ذوالحجّه تا آخرین روزهای تشریق، مکروه تحریمی می‌باشد.

و ادای عمره در ماه مبارک رمضان، از ثواب و پاداش و فضیلت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است؛ و پاداش عمره در ماه رمضان، به سان ثواب حجّ می‌باشد.

ابن عباسب گوید: رسول خدا ج فرموده است: «اِنَّ عُمْرَةً فِیْ رَمَضٰانَ تَعْدِلُ حَجَّةً» (مسلم)؛ «همانا ادای عمره در ماه رمضان، برابر با حجّ است». و بخاری چنین روایت کرده است: «فَاِنَّ عُمْرَةً فِیْ رَمَضٰانَ حَجَّةٌ اَوْ نَحْواً مِمّٰا قٰالَ»؛ «به راستی که عمره نمودن در ماه رمضان، معادل حجّ است». و در روایتی دیگر از مسلم چنین آمده است: «فَعُمْرَةٌ فِیْ رَمَضٰانَ تَقْضِیْ حَجَّةً اَوْ حَجَّةً مَعِیْ»؛ «ادای عمره در ماه رمضان، معادل حجّ، یا برابر حجّ کردن با من است».]

و احرام بستن برای عمره در روز عرفه، روز عید قربان و روزهای تشریق، مکروه است.

و کیفیت و چگونگی عمره بدین ترتیب است که: [کسی که اراده‌ی انجام عمره را دارد، اگر چنان‌چه] در خود مکّه مکرمه بود، باید به سرزمین «حلّ» برود، [و از آنجا برای عمره، احرام ببندد؛ و بهترین سرزمین «حِلّ»، تنعیم است و پس از آن «جعرّانة».] برخلاف احرام برای حج که باید کسانی که در مکه هستند، برای آن، از حَرم احرام ببندند؛ [پس کسی که به مکه هست و اراده‌ی عمره را دارد، باید به سرزمین حِلّ برود. و اگر چنان‌چه اراده‌ی حجّ را داشت، باید به حَرَم برود و از آنجا احرام ببندد؛ و فرقی نمی‌کند که او از اهالی خود مکه باشد یا در آن اقامت گزیده باشد.]

ولی کسی که از مکّه دور است [شخص آفاقی] و هنوز به مکه وارد نشده است، پس هرگاه قصد داخل شدن به مکه را داشت باید از میقات و احرامگاه احرام ببندد؛ سپس طواف خانه کند و برای عمره، سعی میان صفا و مروه نماید؛ آنگاه موی سرش را بتراشد [یا کوتاه نماید] و در این هنگام، از عمره حلال می‌گردد؛ همچنان‌که پیشتر - به حمد و ستایش خدا - آن را بیان نمودیم.

[پس هرگاه کسی اراده‌ی عمره داشته باشد، باید از میقات احرام ببندد و غسل بکند یا وضو بستاند و دو رکعت نماز بخواند؛ آنگاه نیت عمره نماید و چنین بگوید:

«اَللّٰهُمَّ اِنِّیْ اُرِیْدُ الْعُمْرَةَ فَیَسِّرْهٰا لِیْ وَ تَقَبَّلْهٰا مِنّیْ»؛ «بار خدایا! من عمره را اراده نموده‌ام؛ پس آن را بر من آسان گردان و آن را از من بپذیر».

پس از آن - همچنان‌که در احرام حجّ گفتیم - تلبیه بگوید؛ و چون تلبیه گفت، دیگر مُحرم شده است.

و هرگاه به مکه‌ی مکرمه وارد شد، در اطراف خانه‌ی کعبه هفت دور طواف نماید؛ سپس در میان صفا و مروه نیز هفت دور سعی نماید - همچنان‌که بیان آن در بحث حجّ گذشت.

و چون سعی در میان صفا و مروه را به پایان رساند، موی سر خویش را بتراشد یا کوتاه نماید؛ و هرگاه این امور را انجام داد، عمره‌اش به پایان رسیده و از احرام بیرون شده است.

در احرام عمره نیز به سان احرام حجّ، محظورات و ممنوعاتی وجود دارد؛ و محظورات احرام عمره، همانند محظورات احرام حجّ می‌باشد؛ از این رو، برای فردی که احرام عمره بسته است، لازم است تا از عمل زناشویی، فسق و فجور، جنگ و ستیز و کشمکش و اختلاف پرهیز نماید؛ و همچنین در حال احرام، لباس‌های دوخته شده نپوشد؛ موهای خویش را نتراشد و کوتاه ننماید؛ از مواد خوشبوکننده استفاده نکند؛ سر و صورت خویش را نپوشاند؛ ناخن‌هایش را کوتاه نکند؛ به شکار حیوانات نپردازد؛ و به سوی شکار حیوانات هم کسی را اشاره و راهنمایی ننماید.

میقات و مکان بستن احرام عمره برای افرادی که از مکّه دور می‌باشند و از خارج میقات و احرامگاه‌ها برای انجام عمره می‌آیند، همان میقات‌ها و احرامگاه‌های معین می‌باشد. پس چنین کسانی از میقات احرام ببندند. و میقات افرادی که در محدوده‌ی سرزمین «حِلّ» سکونت دارند، همان منطقه‌ی «حِلّ» می‌باشد؛ و میقات و احرامگاه کسانی که در سرزمین «حرم» سکونت دارند، همان منطقه «حِلّ» می‌باشد. و «حِلّ»: منطقه‌ای مابین میقات و حدود حرم است. و بهترین سرزمین «حِلّ» برای احرام، «تنعیم» است؛ پس از آن، «جعرّانة».

و انجام دادن عمره، یک بار در عمر، سنّت مؤکّده می‌باشد؛ البته برای افرادی که توان مالی و جسمی برای رفتن به مکه‌ی مکرمه را داشته باشند.

و گفتن تلبیه به هنگام احرام، شرط است؛ و پس از احرام، زیاد تکرار نمودن آن - همانند احرام حجّ - مستحب می‌باشد؛ و با شروع نخستین دور از طواف خانه‌ی کعبه، گفتن تلبیه را قطع نماید.

و در عمره، نه طواف «قدوم» وجود دارد و نه «طواف وداع»؛ بلکه پس از بستن احرام، هرگونه طوافی که بکند، با آن، طواف عمره‌ی وی ادا می‌گردد.]

تنبیه:

وَ اَفضَلُ الاَیَّامِ، یَومُ عَرَفَةَ إِذَا وَافَقَ یَومَ الجُمُعَةِ؛ وَ هُوَ أَفضَلُ مِن سَبعِینَ حَجَّةً فِی غَیرِ جُمُعَةٍ؛ رَوَاهُ صَاحِبُ مِعرَاجِ الدِّرایَةِ بِقَولِه. وَ قَد صَحَّ عَن رَسُولِ اللهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّم اَنَّه قَالَ: اَفضَلُ الاَیَّامِ، یَومُ عَرَفَةَ إِذَا وَافَقَ جُمُعَةً وَ هُوَ اَفضَلُ مِن سَبعِینَ حَجَّةً. ذَکَرَه فِی تَجرِیدِ الصِّحَاحِ بِعَلَامَة المُؤطَّا؛ وَ کَذَا قَالَه الزَّیلَعِی رَحمَة الله عَلَیه شَارِحُ الکَنزِ.

وَالمُجَاوَرَةُ بِمَکَّةَ، مَکرُوهَةٌ عِندَ اَبِی‌حَنِیفَةَ رَحِمَهُ اللهُ تَعَالی؛ لِعَدَمِ القِیَامِ بِحُقُوقِ البَیتِ وَالحَرَمِ. وَ نَفَی الکَرَاهَةَ صَاحِبَاه رَحِمَهُمَا اللهُ تَعَالی.

یادآوری

برترین روزها،‌ روز عرفه است؛ البته در صورتی که با روز جمعه مُقارن گردد؛ و چنین روزی برتر از هفتاد حجّ در غیر جمعه است. این را نویسنده‌ی کتاب «معراج الدرایة» با این قولش روایت نموده است: و به راستی از پیامبر اکرم ج به صحّت رسیده که فرموده‌اند: «اَفْضَلُ الْاَیّٰامِ، یَوْمُ عَرَفةَ، اِذٰا وٰافَقَ جُمُعَةً؛ وَ هُوَ اَفْضَلُ مِنْ سَبْعِیْنَ حَجَّةٍ»؛ «برترین روزها، روز عرفه است؛ البته در صورتی که با روز جمعه مقارن شود؛ و چنین روزی برتر از هفتاد حجّ [در غیر جمعه] است».

و نویسنده‌ی «معراج الدرایة»، این حدیث را در «تجرید الصحاح» با نشانه‌ی «موطأ» ذکر کرده است؛ و زیلعی - شارح کنز الدقائق - نیز آن را بیان کرده است.

و از دیدگاه امام ابوحنیفه/ مجاورت و نزدیکی و همسایگی و همجواری به مکه‌ی مکرمه، مکروه می‌باشد؛ زیرا [امکان دارد که] حقوق خانه و سرزمین «حَرم» [به نحو احسن] ادا و انجام نشود؛ و از نظرگاه دو شاگرد امام، یعنی امام ابویوسف/ و امام محمد/، مجاورت و همجواری به مکه‌ی مکرمه، مکروه نمی‌باشد.

---

[1]- مسلم؛ قصه‌ی حجّة الوداع.

[2]- طبرانی این حدیث را به صورت مرفوع از عبدالله بن مسعودس روایت کرده است. ر.ک: جمع الفوائد.