یادی از مؤلف به قلم مترجم

یادی از مؤلف به قلم مترجم

«ترمذی»: امام، حافظ، محمد بن عیسی بن سَورة الترمذی (200 یا 209 ـ 279ه‍ .ق)؛ وی یکی از عالمانِ اَعلام، و حفّاظِ حدیث و فقیهانِ برجسته است.

در مورد محل تولّد وی اختلاف نظر است: برخی محل تولد او را «تِرمذ» و بعضی دیگر «بوغ» نوشته‌اند. و «بوغ» نام دهکده‌ای به فاصله‌ی شش فرسنگی «ترمذ» است.

و «تِرمذ» نیز نام شهری در ماوراء النهر قدیم است که برکرانه‌ی رود «جیحون» قرار دارد و امروز جزو جمهوری تاجیکستان است.

و درباره‌ی نحوه‌ی ضبط حرکات و تلفظ حروف «ترمذ»، چندین قول از علماء و صاحب نظران اسلامی، نقل شده است که عبارتند از:

1-   به ضمّ حرف اول و سوّم؛ یعنی: «تُرمُذ».

2-   به فتح حرف اول و کسر حرف سوم؛ یعنی: «تَرمِذ».

3-   به فتح حرف اول و سوم؛ یعنی: «تَرمَذ».

4-   به کسر حرف اول و سوم؛ یعنی: «تِرمِذ».

و از میان اقوال چهارگانه‌ی فوق، قول چهارم بیشتر مشهور و معروف است.

عصر امام ترمذی، به عصر نهضت علمی در علوم حدیث شهرت دارد؛ نهضتی که خود نیز در بالندگی و احیاء و شکوفایی آن نقش به سزا ایفا کرد. سلسله جنبان این نهضت، «محمد بن ادریس شافعی» (150 ـ 204 هـ . ق ) بود؛ و او بود که راه را برای عالمانِ بزرگی چون بخاری و مسلم و در پی آن‌ها ابوداود، ترمذی، نسایی و ابن ماجه گشود. و نیز او بود که به عموم مردم به ویژه اهل عراق و مصر، حدیث آموخت و به خواصّ، احتجاج جستن به سنّت و معنای عمل به سنّت، همراه با قرآن را یاد داد.

ترمذی از حافظه‌ای بسیار قوی و شگفت انگیزی بهره‌مند بود. او به بسیاری از مراکز علمی روزگار خویش سفر کرده و از محضر مشایخ بزرگ خراسان، عراق و حجاز بهره برده است.

استادان ترمذی:

می‌توان چنین گفت که ترمذی در روزگار خویش از استادان و مشایخ بسیاری، حدیث آموخت و روایت کرد که از مهم‌ترین شیوخ وی می‌توان «محمد بن اسماعیل بخاری»؛ «مسلم بن حجّاج نیشابوری» و «اسماعیل بن موسی سدّی» را نام برد که میزان بهره‌اش از بخاری بسی بسیار از دیگران بوده است؛ زیرا شاگرد وی بوده و علم حدیث را در نزد او آموخته و در آن به درایت رسیده است.

ترمذی به سایر بلاد هم مسافرت کرد و از عالمانِ دیار مختلف (خراسان، عراق و حجاز) بهره برد. از این رو می‌توان مهم‌ترین و شاخص‌ترین استادان او را چنین بیان کرد:

1-   ابوعبدالله، محمد بن اسماعیل بخاری(194 ـ 256 ه‍ .ق)

2-   ابوالحسین، مسلم بن حجّاج قشیری (204 ـ 261 ه‍ .ق)

3-   ابوداود، سلیمان بن اشعث سجستانی (202 ـ 275 ه‍ .ق)

4-   محمد بن بشار بُندار(167 ـ 252 ه‍ .ق)

5-   محمد بن مثنی ابوموسی (167 ـ 252 ه‍ .ق)

6-   زیاد بن یحیی حسانی (متوفی 254 ه‍ .ق)

7-   عباس بن عبدالعظیم عنبری (متوفی 246 ه‍ .ق)

8-   ابوسعید اَشج عبدالله بن سعید کندی (متوفی 257 ه‍ .ق)

9-   ابوحفص، عمرو بن علی الفلاس (160 ـ 249 ه‍ .ق)

10- یعقوب بن ابراهیم دورقی (166 ـ 252 ه‍ .ق)

11- محمد بن معمر قیسی بحرانی (متوفی 256 ه‍ .ق)

12- نصر بن علی جهضمی (متوفی 250 ه‍ .ق)

13- عبدالله بن معاویة الجمحی (متوفی 243 ه‍ .ق)

14- علی بن حجر مروزی (متوفی 244 ه‍ .ق)

15- سوید بن نصر بن سوید مروزی (متوفی 240 ه‍ .ق)

16- قتیبة بن سعید ثقفی (150 ـ 240 ه‍ .ق)

17- ابو مصعب، احمد بن ابی بکر زهری مدنی. (150 ـ 242 ه‍ .ق)

18- محمد بن عبدالملک، ابوالشوارب (متوفی 244 ه‍ .ق)

19- ابراهیم بن عبدالله بن حاتم هروی (178 ـ 244 ه‍ .ق)

20- اسماعیل بن موسی فزاری سُدّی (متوفی 245 ه‍ .ق)

شاگردان ترمذی:

و کسانی که از ترمذی حدیث روایت کرده‌اند و در محضر او زانوی تلمّذ زده‌اند نیز بسیارند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1-   ابوبکر، احمد بن اسماعیل بن عامر سمرقندی.

2-   ابوحامد، احمد بن عبدالله بن داود مروزی.

3-   احمد بن علی مقریء.

4-   احمد بن یوسف نسفی.

5-   ابوالحارث اسدبن حمدویه‌ی نسفی.

6-   حسین بن یوسف فربری.

7-   حمادبن شاکر ورّاق.

8-   داود بن نصربن سهیل بزدوی.

9-   ربیع بن حیان الباهلی.

10- عبدالله بن نصر بن سهیل بزدوی.

11- عبد بن محمد بن محمد نسفی، معروف به «الامین».

12- ابوالحسن علی بن عمربن تقی بن کلثوم سمرقندی واذری.

13- فضل بن عمّار صرّام.

14- ابوالعباس، محمد بن احمد بن محبوب محبوبی مروزی.

15- ابوجعفر محمد بن احمد نسفی.

16- ابوجعفر محمد بن سفیان بن نضر نسفی، معروف به «الامین».

17- ابوعلی، محمد بن محمد بن یحیی قرّاب هروی.

18- ابوالفضل محمد بن محمود بن عنبر نسفی.

19- محمد بن مکّی بن نوح نسفی.

20- محمد بن منذر بن سعید هروی.

21- محمود بن عنبر نسفی.

22- ابوالفضل، مسبّح بن ابی موسی کاجری.

23- ابومطیع، مکحول بن فضل نسفی.

24- مکی بن نوح نسفی مقریء.

25- نصر بن محمد بن سبرة الشیرکثی.

26- هیثم بن کلیب شاشی.

و...

آثار ترمذی:

بدون اختلاف، ترمذی در روزگار خویش پیشوا و یکی از امامانی بود که در علم حدیث بدو اقتدا می‌کردند؛ و بدون تردید وی یکی از طلایه داران عرصه‌ی روایت و درایت و یکی از پیشقراولان عرصه‌ی علم و فقاهت و یکی از پیشگامانِ پیشتازِ عرصه‌ی اخلاص و عمل، و یکی از پیش‌آهنگان عرصه‌ی صداقت و راستی و یکی از سرآمدانِ عرصه‌ی تألیف و نگارش بود.

حاکم نیشابوری درباره‌ی ترمذی می‌گوید: «محمد بن اسماعیل بخاری درگذشت و در خراسان از لحاظ علم و حفظ و زهد، کسی همچون ابوعیسی، محمد بن عیسی ترمذی برجای نماند.»

و از وی کتاب‌های زیادی نیز به یادگار مانده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1-   «الجامع الصحیح» یا «جامع ترمذی»: یکی از منابع اساسی سنّت نبوی و مراجع مهم فقه اسلامی، در میان علماء و صاحب نظران اسلامی است؛ و از مشهورترین کتاب‌‌های وی محسوب می‌شود.

خود در مورد سنن ترمذی گفته است: «در این کتاب جز احادیثی را که بعضی از فقیهان به آن عمل کرده‌اند نیاورده‌ام.»

و عبدالله بن محمد انصاری در مورد جامع ترمذی می‌گوید:

«کتاب ترمذی در نزد من بهتر و روشنگرتر از کتاب‌های بخاری و مسلم است.» به او گفته شد، به چه دلیلی این سخن را می‌گویی؟ گفت: «چون کسی می‌تواند از کتاب آنان بهره برد که در علم حدیث، شناختی کافی داشته باشد؛ امّا ترمذی در کتاب خویش به شرح و بیان احادیث پرداخته است، پس فقیهان، محدثان، و دیگر عالمان، توانا خواهند بود که از آن استفاده کنند.» ترمذی می‌گوید: «پس از آن که کتابم را فراهم دیدم، آن را بر عالمان حجاز، عراق و خراسان عرضه داشتم و آن‌ها آن را پسندیدند.»

و تعداد احادیث سنن ترمذی، بالغ بر پنج هزار حدیث است که به نسبت کتاب‌های دیگر حدیثی( همچون بخاری و مسلم) احادیث تکراری در آن کم‌تر دیده می‌شود.

2-   «الشمائل المحمّدیّة»: این کتاب به «شمائل النبی»، «الشمائل النبویّة» و «الخصائل المحمدیة» نیز اشتهار دارد و بیشتر به «شمائل ترمذی» معروف است؛ و از همین کتاب تاکنون بیش از بیست شرح و تلخیص صورت گرفته است که مشهورترین شارحان آن: «علی بن سلطان محمد قاری» (متوفی 1014 ه‍ .ق) و «محمد عبدالرؤف مناوی» (متوفی 1031 یا 1029 ه‍ .ق) را می‌توان نام برد.

و کتاب روایی «الشمائل المحمدیة» در جامعه‌ی اسلامی ـ به ویژه حوزه‌های علمیه و مدارس دینی ـ جایگاه ویژه‌ای دارد؛ به همین دلیل در دوره‌های مختلف، علماء و دانشوران به شرح و توضیح و تلخیص آن اقدام نموده‌اند.

3- «العلل فی الحدیث».

4- «التاریخ».

5- «الزهد».

6- «الاسماء و الکُنی».

7- «رسالة فی الخلاف و الجدل».

وفات ترمذی:

گویند ترمذی در اواخر عمر خویش نابینا گشت؛ و برخی معتقدند که وی از آغاز نابینا بوده است؛ ولی این قول صحیح نیست؛ چرا که ترمذی به سبب تحقیق و مطالعه‌ی زیاد و شدّت گریستن به سبب زهد و پارسایی، چند سال آخر عمر خود را نابینا بوده است.

و در مورد تاریخ وفات ترمذی در میان علماء و صاحب نظران اسلامی اختلاف نظر وجود دارد: برخی سال وفات او را 205 و برخی 207 و 209 هجری قمری دانسته‌اند که بیشتر عالمان را نظر بر این است که سال 209 ه‍ .ق درست‌تر است.^[1]

روش ترجمه‌ی کتاب «الشمائل المحمدیّة»:

روش و شیوه‌ی کار یا برنامه‌ی ترجمه و نگارشی‌ام در ترجمه و شرح کتاب «الشمائل المحمدیّة» مبتنی بر شیوه‌ی آتی است:

1-   سلسله‌ی اسناد حدیث، در متن عربی آن حذف نشده و به طور کامل نقل شده است؛ ولی در ترجمه، سلسله‌ی اسناد حذف گردیده و فقط به نقل راویِ اصلی که معمولاً از اصحاب رسول خدا ج است، بسنده شده است.

و این کار بدان جهت بود که نقل سلسله‌ی اسناد در ترجمه، به شدّت از شیرینی و استواری ترجمه می‌کاهد، به ویژه که گاه سلسله‌ی اسناد حدیث چند سطر، و موضوع روایت فقط چند کلمه است. از این رو تصمیم گرفتم تا سلسله‌ی اسناد متن عربی حدیث را به صورت کامل ذکر کنم، و در ترجمه از بیان سلسله‌ی اسناد صرف نظر نمایم و فقط به نقل یک راوی بسنده کنم تا ترجمه از شیرینی و جزالت سخن برخوردار باشد.

2-   سعی شده است تا در ترجمه و شرح این کتاب از روش ترجمه‌ی آزاد استفاده شود؛ بدین معنی که با رعایت کامل متن حدیث، مفاهیم در قالب الفاظی بسیار ساده و قابل فهم برای همگان و به زبان روز و به صورت گویا و دلنشین بیان گردد.

3-   در ترجمه و نگارش این اثر، با احساس مسئولیت خطیر دینی، اخلاقی و علمی و با استفاده از کتاب‌های معتبر حدیثی، بهترین ترجمه و معنی را انتخاب و گزینش نموده‌ام.

4-   تفسیر، تشریح و تبیین مفاهیم و موضوعات احادیث.

5-   تفسیر و تبیین لغات و واژه‌ها، و ترجمه و شرح مفردات و مفاد احادیث.

در پایان، مترجم با ارج نهادن به انتقاد و پیشنهاد پژوهشگران و صاحب نظران در جهت هر چه زیباتر و پُربارتر شدن این اثر گرانسنگ، تقاضا دارد، دیدگاه، پیشنهاد و انتقاد خود را به مترجم گوشزد کنند تا در چاپ‌های آینده ـ ان‌شاءالله ـ از آن‌ها بهره‌ور گردیم؛ چرا که مترجم تلاش خود را پیراسته از اشکال نمی‌شمرد و آغوش خود را برای هر نقد خیرخواهانه و هر راهنمایی دلسوزانه و هر پیشنهاد سازنده و هر دیدگاه مفید و ارزنده می‌گشاید.

و امید آن دارم که ترجمه و شرح این اثر، برای خوانندگان فارسی زبان سودمند افتد و افق‌های تازه‌ای درباره‌ی دینداری و عشق به سنّت فرا رویشان بگشاید.

«گرقبول افتد زهی عزّ و شَرَف».

فیض محمد بلوچ

8/11/1388 خورشیدی

کتابخانه‌ی حوزه‌ی علمیه‌ی صدّیقیه ـ تربت جام.

---

[1]- خوانندگان عزیز برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی بیوگرافی ترمذی می‌توانند به «تذکرة الحفّاظ 2/ 633»؛ «طبقات الحفّاظ ص 278 »؛ «تهذیب التهذیب 9/ 378»؛ «میزان الاعتدال 3/678»؛ «شذرات الذهب 2/174»؛ «وفیات الاعیان 1/457»؛ «العبر 2/633»؛ «نکت الهمیان ص 264»؛ «النجوم الزاهرة 3/88»؛ «الاعلام زرکلی 8/274، 7/213»؛ «معجم المؤلفین، عمر رضا کحالة 14/100، 11/105»؛ «مقدمه‌ی احمد محمد شاکر بر الجامع الترمذی 1/90»  و «کشف الظنون 1/215» مراجعه فرمایند.