حدیث بیست وهفتم: أذان نماز جمعه

سائب بن یزیدس روایت کرده است: «کَانَ النِّدَاءُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ اوّلهُ إِذَا جَلَسَ الْإِمَامُ عَلَى الْمِنْبَرِ عَلَى عَهْدِ النَّبِیِّ ج وَأَبِی بَکْرٍ وَعُمَرَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا فَلَمَّا کَانَ عُثْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَکَثُرَ النَّاسُ زَادَ النِّدَاءَ الثَّالِثَ عَلَى الزَّوْرَاءِ.»^[1] «از زمان پیامبر ج و ابوبکر و عمرب اوّل نداء در روز جمعه وقتی بوده که امام بر منبر می‌نشست. و در زمان عثمانس در حالی که (تعداد) مردم زیاد شد، ندای سوّم در زوراء (مکانی در بازار مدینه) را اضافه نمود.»

این عملکرد عثمانس مصالح مرسله می­باشد بدین معنا دربردارندۀ مصلحتی است که دلیلی در شریعت بر رد ندارد و با مقاصد شریعت که جمع کردن مردم با ندای أذان برای نماز می­باشد، هم­خوانی دارد. از این رو این عملکرد ایشان بدعت محسوب نمی­شود.^[2] و از آنجائیکه تعداد مسلمانان زیاد شدند و مشغولیّت آن‌ها به مشاغل و مسائل مختلف زیاد گشته أذان اوّل قبل از وقت نماز جمعه یعنی؛ قبل از ظهر اقامه می­گردد تا فرا رسیدن وقت اصلی نماز یعنی؛ أذان دوّم، تا بدینوسیله مردم خود را آماده کنند و به سوی مسجد روانه شوند.

در ارتباط به أذان روز جمعه لازم به ذکر است:

-        أذان روز جمعه در موقعی که امام بر منبر می­نشیند اعلام می­گردد. و تکرار أذان بعد از آن مبنایی در شریعت ندارد.

-        فاصلۀ أذان اوّل با أذان دوّم (وقت واقعی نماز جمعه یعنی؛ ظهر) مدّت زمانی باشد که بنابر شرایطِ مردم مانندِ ازدحام و مشاغل و ترافیک و ...، مردم آگاه شوند که به نماز جمعه نزدیک می­شوند.

-        بنابر فرمودۀ خداوند:﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَوٰةِ مِن یَوۡمِ ٱلۡجُمُعَةِ فَٱسۡعَوۡاْ إِلَىٰ ذِکۡرِ ٱللَّهِ وَذَرُواْ ٱلۡبَیۡعَۚ٩﴾ [الجمعة: 9]. «‏ای مؤمنان! هنگامی که روز آدینه برای نماز جمعه أذان گفته شد، به سوی ذکر و عبادت خدا بشتابید و داد و ستد را رها سازید». معامله در وقت نماز جمعه حرام است^[3] ولی از آنجائیکه وقت نماز جمعه از أذان دوّم آغاز می­شود هرگونه معامله­ای بین این دو أذان مباح و حلال است.

-        با وجود اینکه هدف از أذان دوّم جمع­آوری مردم بوده و در صورتی که در جامعه­ای نیازی به آن نباشد حذف آن ایرادی ندارد، در عصر حاضر که مردم تومارهای ساعت نمازها را در اختیار دارند و رسانه­ها به پخش أذان و موقع آن مبادرت می­ورزند و أذان با صدای بلند از بلندگوه‌ها پخش می­شود چند بار اعلام می­تواند بی­فایده باشد و تمسّک به فعل پیامبر ج و شیخینب أولی می­باشد. ولی در صورتی که مصلحت و نیاز اقتضا کند و اعلام­های مکرّر سودمند باشد تکرار دوّم و حتّی سوّم و یا بیشتر مشروع می­باشد و با مقاصد شریعت هم نوایی دارد.

-        هرگونه عملی در این فاصله مبنی بر قرائت قرآن خصوصاّ با صدای بلند و پخش آن از بلندگو و یا أذکار دسته­جمعی تأییدیه­ای از شریعت ندارند بلکه هر کس می­تواند بعد از حضور در مسجد و خواندن دو رکعت تحیة المسجد^[4] به قرائت قرآن و یا ذکر تا شروع خطبۀ نماز جمعه مشغول شود و نباید با این اعمال مزاحمت و تشویش برای دیگران حاصل گردد.

- در صورتیکه أذان نماز جمعه گفته می­شود دیگر مساجد که نماز جمعه در آن‌ها اقامه نمی­گردد نباید أذان بگویند؛ زیرا هدف از أذان اعلام و دعوت به نماز می­باشد و حال در مساجد دیگر در موقع ادای نماز جمعه نباید اقامۀ نماز ظهر با جماعت گزارده شود لذا نمی­توان جواز أذان گفتن را به آن‌ها داد.

---

[1] (صحیح): بخاری (ش912و916) / ابوداود (ش1089) / ترمذی (ش516) / نسایی (ش1392) از طریق (ابن ابی ذئب ویونس بن یزید) روایت کرده‌اند: «عن الزهری عن السائب بن یزید قال کان النداء یوم الجمعة أوله إذا جلس الإمام على المنبر على عهد النبی صلى الله علیه وسلم، وأبی بکر، وعمر رضی الله عنهما، فلما کان عثمان رضی الله عنه، وکثر الناس زاد النداء الثالث على الزوراء.»

[2]- هرگز و به هیچ عنوان نمی­توان اجتهاد و فتوای عثمان بن عفانس را به بدعت تفسیر کرد؛ زیرا در این حالت در هر مسئله اختلافی افراد مخالف مبتدع بوده و همه آلوده به بدعت می­شوند. و جدای از آن سیّدنا عثمانس بر مبنای اجتهاد و مصالح مرسله در راستای مصالح شریعت فتوا صادر کرده­اند.

[3]- نک: جهت مشاهده احکام و مسائل معامله در موقع ندای نماز جمعه نک: (4-6) بیع در هنگام نماز جمعه.

[4]- پیامبر خدا در مورد خواندن تحیة المسجد می­فرمایند: «إذا دخل أحدکم المسجد فلیرکع رکعتین قبل أن یجلس.» «اگر کسی از شما داخل مسجد شد، قبل از نشستن دو رکعت نماز بخواند.»

      (صحیح): بخاری (ش444و1163) / مسلم (ش1687) / ابوداود (ش467) / ترمذی (ش316) / نسایی (ش730) / ابن ماجه (ش1013) از طریق (مالک بن انس و عبدالله بن سعید) روایت کرده‌اند: «عن عامر بن عبد الله بن الزبیر عن عمرو بن سلیم الزرقی عن أبی قتادة السلمی أن رسول الله ج قال إذا دخل أحدکم المسجد فلیرکع رکعتین قبل أن یجلس.»