کتاب [58]: تفسیر

کتاب [58]: تفسیر⁽[1]⁾

سُورَة الفاتِحَة

سورۀ فاتحه^([2])

1- باب: مَا جَاءَ فِی فاتِحَةِ الکِتَابِ

باب [1]: آنچه که در مورد فاتحه الکتاب آمده است

1712- عَنْ أَبِی سَعِیدِ بْنِ المُعَلَّى رَضِیَ اللهُ عَنْهُ، قَالَ: کُنْتُ أُصَلِّی فِی المَسْجِدِ، فَدَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَلَمْ أُجِبْهُ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنِّی کُنْتُ أُصَلِّی، فَقَالَ: «أَلَمْ یَقُلِ اللَّهُ: ﴿ٱسۡتَجِیبُواْ لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمۡ لِمَا یُحۡیِیکُمۡۖ﴾. ثُمَّ قَالَ لِی: «لَأُعَلِّمَنَّکَ سُورَةً هِیَ أَعْظَمُ السُّوَرِ فِی القُرْآنِ، قَبْلَ أَنْ تَخْرُجَ مِنَ المَسْجِدِ». ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِی، فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْرُجَ، قُلْتُ لَهُ: «أَلَمْ تَقُلْ لَأُعَلِّمَنَّکَ سُورَةً هِیَ أَعْظَمُ سُورَةٍ فِی القُرْآنِ»، قَالَ: ﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ﴾ «هِیَ السَّبْعُ المَثَانِی، وَالقُرْآنُ العَظِیمُ الَّذِی أُوتِیتُهُ» [رواه البخاری: 4474].

1712- از ابو سعید بن مُعَلَّیس^([3]) روایت است که گفت: در مسجد نماز می‌خواندم که پیامبر خدا ج مرا صدا زدند، جواب ندادم، [بعد از آن رفتم] و گفتم: یا رسول الله! [وقتی که مرا صدا زدید] در نماز بودم.

فرمودند: «مگر خداوند نگفته است که: ﴿دعوت خدا و رسولش را قبول کنید، هنگامی که شما را جهت زنده ساختن دل‌های شما می‌خواند﴾^([4])؟

بعد از آن برایم گفتند: «پیش از آنکه از مسجد خارج شوی برایت سوره می‌آموزم که با عظمت‌ترین سوره‌های قرآن است».

بعد از آن دست مرا گرفتند، و چون می‌خواستند از مسجد بیرون شوند، گفتم: مگر نگفتید که برایت سورۀ خواهم آموخت که با عظمت‌ترین سوره‌های قرآن است؟ فرمودند: [این سوره]: «﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ﴾ است، و این سورۀ (سبع مثانی) و (قرآن عظیمی) است که برایم داده شده است»^([5]).

سُورَة البَقَرَة

---

[1]- تفسیر قرآن کریم علم مستقلی است، و آن عبارت از بیان الفاظ و معانی قرآن کریم است، و در معرفت این علم، دانستن لغت عربی، علم نحو، علم صرف، علم بیان، علم قراءت، علم اصول فقه، معرفت ناسخ و منسوخ، اسباب نزول، احادیث متعلق به تفسیر، اقوال صحابه، لغات و لهجات مختلف عرب، و اشعار آن‌ها و دیگر مسائل متعلق به این علم شرط است، و کسانی که بدون مسلح بودن به این علوم به میدان درک معانی کتاب الله داخل می‌شوند، اشخاص مغروری هستند که در نتیجه سبب گمراهی خود و دیگران در دنیا و آخرت می‌شوند.

[2]- از مسائل متعلق به این سوره آنکه:

      مراد از سورۀ ﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ﴾ است، که اولین سورۀ قرآن کریم می‌باشد، و برای این سوره چهارده نام است، که عبارت است از: الفاتحة، الکتاب، أم القرآن، العظیم، الکنز، الأساس، الوافیة، الکافیة، الشافیة، الصلاة، السبع المثانی، الحمد، السوال، الشکر، الدعاء.

[3]- وی حارث بن نفیع بن معلی انصاری زرقی است، از پیامبر خدا ج تنها دو حدیث روایت کرده است، یکی از آن دو حدیث همین حدیث باب است، و از اینکه چه وقت وفات نموده است، چیزی را نیافتم، (اسد الغابه: 5/211-212).

[4]- از این دانسته می‌شود که اجابت پیامبر خدا ج واجب بوده و ترک آن موجب گناه است، و حتی بعضی از علماء گفته‌اند: اگر کسی در حال نماز خواندن، ندای پیامبر خدا ج را اجابت می‌کند، نمازش باطل نمی‌شود.

[5]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:

      1) این سورۀ مبارکه دارای (7) هفت آیت، و (25) بیست وپنج کلمه، و (123) یک صد وبیست وسه حرف، و (52) پنجاه ودو نقطه است.

      2) (سبع مثانی): مرکب از دو کلمه است، یکی (سبع) و دیگری (مثانی): معنی (سبع) هفت است، یعنی: این سورۀ مبارکه (هفت) آیت است، و در بین سوره‌های یک صد وچهارده گانه قرآن مجید تنها دو سوره دارای هفت آیت است، یکی همین سورۀ فاتحه، و دیگری سورۀ (الماعون)، و معنی: (مثانی): دوگانه است، و این سورۀ مبارکه را از آن جهت دوگانه می‌گویند: که دوبار نازل گردیده است، یکبار در مکه مکرمه، و یکبار در مدینه منوره، و دیگر آنکه (مثانی) مأخوذ از (تثنیه) به معنی (تکرار) است، و این سوره را از آن جهت (مثانی) می‌نامند که در هر رکعت نماز به طور مکرر خوانده می‌شود.

      3) از اینکه این سورۀ، عظیم‌ترین سورۀ قرآن نامیده شده است، چنین دانسته می‌شود که بعضی از سوره‌های قرآن، بر بعضی از سوره‌های دیگر آن فضیلت دارد، و در این مورد بعضی از علماء می‌گویند که مراد از (عظیم‌ترین) در اینجا به معنی: با عظمت بودن این سوره است، نه آنکه از دیگر سوره‌ها عظمت بیشتری داشته باشد، زیرا تمام سوره‌های قرآن با عظمت است، ولی این توجه با ظاهر حدیث نبوی چندان موافق به نظر نمی‌رسد، و نظر دیگر آن است که: وصف این سورۀ به (عظیم‌ترین) از نگاه ثواب است نه از نگاه صفت، یعنی: ثواب خواندن این سوره بیشتر از خواندن سوره‌های دیگر است، نه آنکه از سوره‌های دیگر فضیلت بیشتری داشته باشد. والله تعالی أعلم.