سوره‌ی ضحی

سوره‌ی ضحی

معرفی سوره: سوره‌ی «ضحی» مکی است و بعد از سوره‌ی «فجر» نازل شده و شامل یازده آیه است.

مناسبت آن با سوره‌ی قبل: سوره‌ی «لیل» و «ضُحی» دارای مناسبتی همه جانبه است، زیرا اکثر اموری که در سوره‌ی «لیل» بیان شده در این سوره نیز خطاب به پیامبر ص و با شیوه‌ی امر یا صفت تکرار شده است.

محور سوره: رسول الله ص و عنایات الهی به ایشان و سفارش به شکرگزاری.

سوره دارای دو مبحث است:

سبب نزول: مدت زمانی وحی بر پیامبر نازل نشد، تعدای از مشرکان «مثل أم جمیل زن ابولهب» نزد پیامبر آمده و از روی استهزاء می‌گفتند: به گمان ما شیطانت تو را رها کرده و دو سه شب است که به سراغت نیامده است، رسول الله ص از این رفتارشان اندوهگین بود تا این‌که خداوند سوره‌ی «ضحی» را نازل کرد و به پیامبر تضمین داد که هیچ‌گاه او را رها نخواهد کرد.

مبحث اول: تضمینی الهی برای پیامبر

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ

﴿وَٱلضُّحَىٰ١ وَٱلَّیۡلِ إِذَا سَجَىٰ٢ مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَىٰ٣ وَلَلۡأٓخِرَةُ خَیۡرٞ لَّکَ مِنَ ٱلۡأُولَىٰ٤ وَلَسَوۡفَ یُعۡطِیکَ رَبُّکَ فَتَرۡضَىٰٓ٥﴾ [الضحى: 1-5].

ترجمه:

به نام خداوند بخشاینده‌ی مهربان

«سوگند به روشنایی روز (1) و به شب آن‌گاه که تاریک شد (2) پروردگارت تو را رها نکرده و خشم نگرفته است (3) و بی‌گمان آخرت برای تو بهتر از دنیاست (4) و به زودی پروردگارت «آن قدر» به تو عطا کند که خشنود می‌شوی (5)».

توضیحات:

﴿ٱلضُّحَىٰ﴾: در اصل به اوایل روز گفته می‌شود که روشنایی کامل می‌گردد اما به طور عام به تمامی روز اطلاق می‌شود. ﴿سَجَىٰ﴾ (سجْو): ساکن و آرام شد، کنایه از تاریکی کامل شب است «ضُحَی» روشنایی کامل و «سَجَی» تاریکی کامل است. ﴿وَدَّعَ﴾ (تودیع): ترک گفتنی که برگشتی در آن نباشد ﴿قَلَىٰ﴾: شدت بغض و دشمنی ﴿ٱلۡأُولَىٰ﴾: دنیا. ﴿فَتَرۡضَىٰٓ﴾: پس عطای خدا بر تو، چندان فراوان شود که راضی و خشنود گردی.

مفهوم کلی آیات:

انقطاع وحی از رسول الله ص هر چند کوتاه بود اما بی‌سابقه بودن آن، سبب ناراحتی ایشان شد. خداوند عطاهایی را به پیامبر وعده داد که رضایت کامل وی را در آینده‌ای نه چندان دور بر آورده می‌سازد و او را برترین خلایق در دنیا و آخرت می‌گرداند.

مبحث دوم: لزوم شناخت نعمت و چگونگی شکر آن

﴿أَلَمۡ یَجِدۡکَ یَتِیمٗا فَ‍َٔاوَىٰ٦ وَوَجَدَکَ ضَآلّٗا فَهَدَىٰ٧ وَوَجَدَکَ عَآئِلٗا فَأَغۡنَىٰ٨ فَأَمَّا ٱلۡیَتِیمَ فَلَا تَقۡهَرۡ٩ وَأَمَّا ٱلسَّآئِلَ فَلَا تَنۡهَرۡ١٠ وَأَمَّا بِنِعۡمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثۡ١١﴾ [الضحى: 6-11].

ترجمه:

«آیا تو را یتیم نیافت پس جای داد! (6) و تو را سرگردان یافت پس هدایت نمود! (7) و تو را تنگدست یافت پس بی‌نیاز ساخت! (8) پس اما یتیم را هرگز خوار مشمار (9) و اما خواهنده را پس به تندی مران (10) و اما به نعمت پروردگارت پس سخن بران (11)».

توضیحات:

﴿یَتِیمٗا﴾: اشاره به وضعیت کودکی پیامبر ص دارد که قبل از تولد پدر را از دست داد، در شش ماهگی مادر و در هشت سالگی سرپرست خود یعنی جدش عبدالمطلب وفات کرد و از آن به بعد تحت سرپرستی عمویش ابوطالب قرار گرفت. ﴿اوَىٰ﴾: مأوی و جای داد. ﴿ضَآل﴾: در اصل به معنای گم کردن است ودر اینجا اشاره به سرگردانی و حیرانی پیامبر قبل از بعثت دارد که پیوسته در اندیشه‌ی دین و معرفت صحیح خداوند بود. ﴿عَآئِل﴾ (عیل): فقیری که فقر بر او فشار می‌آورد. ﴿فَأَغۡنَىٰ﴾: بی‌نیاز و توانگر ساخت که هم از لحاظ مادی با مال خدیجه به تجارت می‌پرداخت و هم از لحاظ معنوی دارای غنای نفس و قناعت درون بود. ﴿فَلَا تَقۡهَرۡ﴾ (قهر): کوچک و خوار مشمار. ﴿فَلَا تَنۡهَرۡ﴾ (نَهر): تندی مکن و او را مران. ﴿حَدِّثۡ﴾: سخن بگوی، به یادآور نعمت‌های پروردگارت را تا شکر آن بر تو آسان شود.

مفهوم کلی آیات:

رسول اکرم ص در شرایط بسیار سخت و دشواری زندگی می‌کرد، در کودکی از نعمت پدر و مادر محروم شد واز خردسالی مجبور بود برای امرار معاش چوپانی کند، بدین خاطر درد یتیمی و فقر را کاملاً حس کرده بود، از این رو خداوند این مشقت‌ها را به یاد پیامبر می‌آورد و از او می‌خواهد که شکر این همه نعمت را به جای آورد. سزاوار است که ما نیز اندکی به خودمان نگاه کنیم که از چه نعمت‌هایی بهره‌مندیم و باز ناسپاسی می‌کنیم، پس در حقیقت این سوره درس مهم و هشدار محکمی به همه‌ی کسانی است که در خوشی‌های این جهان سرمست هستند و هیچ ‌کس را غیر از خود نمی‌شناسند و ...

برداشت‌ها و فواید سوره:

1-  عنایت خاص خداوند به رسول بزرگوارش و فضایل و مواهب بی‌شماری که از کودکی تا بعثت و بعد از آن به وی عطا کرد.

2-  تأکید بر احسان و نیکی به یتیم و هر فقیری که از ما کمک بخواهد.

3-  بازگو نمودن نعمت‌هایی که خداوند به انسان عنایت می‌فرماید سبب می‌شود انسان از یاد خدا غافل نشده و پیوسته شکرگزار نعمت‌های او باشد و دیگران را نیز از آن نعمت‌ها بهره‌مند سازد.

4-  حیات حقیقی و باقی در آخرت است و دنیا فانی و زودگذر است. در صحیح بخاری و مسلم از انس بن مالک نقل شده که پیامبر ص می‌فرمود: «اللَّهُمَّ لَا عّیْشّ إِلَّا عًیْشُ الْلآخِرَة». «خدایا! زندگی [حقیقی] جز زندگی آخرت، نیست».

5-  انسان باید در زندگی از آنچه دارد بهره ببرد نه آن‌که همیشه در حسرت نداشته‌هایش باشد.

6-  شکر نعمت واجب است و بهترین شکل آن، شکرگزاری از جنس همان نعمت است.

7-  هدایت بهترین و با ارزش‌ترین نعمت الهی است که باید از آن سخن گفت و شکر آن را به جای آورد.

* * *