15- فضیلت آیت الکرسی و سوره‌ی اخلاص و دیگر سوره‌ها

15- فضیلت آیت الکرسی و سوره‌ی اخلاص و دیگر سوره‌ها

سخن درخصوص برتری برخی از سوره‌ها و آیات قرآن را ادامه می‌دهیم. پیش‌تر برخی از نصوص را درباره‌ی فضیلت سوره‌ی فاتحه که بافضیلت‌ترین سوره‌ی قرآن است ذکر کردیم، از جمله این که این سوره به طور کلی برترین و بزرگ ترین سوره‌ی قرآن است.

از پیامبر r به اثبات رسیده که برترین آیه در قرآن کریم آیت الکرسی است؛ در صحیح مسلم از ابی بن کعب روایت شده است که پیامبر r گفت: «ای ابومنذر! آیا می‌دانی کدام آیه‌ی کتاب خدا که با تو است [و تو حافظ آن هستی]، بزرگ تر است؟ ابومنذر گوید: گفتم: ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَیُّ ٱلۡقَیُّومُۚ...﴾ (در ادامه ابومنذر) گفت: پیامبر r بر سینه‌ی ‌من زد و گفت: علم بر تو گوارا باد، ای ابومنذر!»^[1].

 این آیه‌ی ‌کریمه به خاطر عظمت معنایش چنین منزلتی دارد، [معانی والایی] از جمله: در بر داشتن گواهی و دلیل بر توحید و یگانگی خداوند، و ‌تعریف و تمجید و ستایش نیکو از او و بیانگر صفات جلال و کمال خداوند؛ این آیه پنج نام از نام‌های خداوند را در بر گرفته و هم چنین بیش از بیست صفت از صفات پروردگار تبارک و تعالی را در خود جای داده است. در نتیجه این آیه مطالبی را در خود جای داده که آیه‌ای دیگر از قرآن این چنین نیست. شیخ الاسلام ابن تیمیه/ می‌گوید: «در قرآن آیه‌ی دیگری نیست که آنچه را آیت الکرسی فرا گرفته به تنهایی در بر گیرد. بی شک خداوند در اوایل سوره‌ی حدید و اواخر سوره‌ی حشر آیاتی در همین مضمون را بیان نموده، اما نه در یک آیه»^[2].

به همین خاطر از جمله فضیلت‌های این آیه این است که هر کس شب‌ها آن را تلاوت کند پیوسته نگهبانی از سوی خدا مراقب او بوده و تا صبحگاه شیطان به او نزدیک نمی‌شود. این مطلب در صحیح بخاری در حدیثی طولانی از ابوهریره آمده است^[3].

از جمله فضیلت‌های آیت الکرسی حدیثی است که در سنن نسائی و دیگر منابع از ابوامامه t روایت شده که پیامبر r فرمودند: «کسی که پس از هر نماز فرض آیت الکرسی را بخواند، هیچ چیز دیگری او را از ورود به بهشت باز نداشته است، جز این که بمیرد»^[4] یعنی فقط مرگ میان او و ورودش به بهشت قرار گرفته است.

ابن قیم/ می‌گوید: «از شیخمان ابوالعباس ابن تیمیه -قدّس الله روحه- شنیدم که گفت: به دنبال هر نمازی این آیه را خوانده‌ام»^[5].

حدیث درباره‌ی برتری دادن سوره اخلاص و این که معادل یک سوم قرآن است به اثبات رسیده است. در صحیح بخاری از ابوسعید خدری t روایت شده است که گفت: مردی شنید که مردی دیگر ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾ را می‌خواند و آن را تکرار می‌کرد. هنگام صبح به نزد پیامبر r آمد و موضوع را برای پیامبر r ذکر کرد، گویا این عمل را سبک و کم ثواب می‌دانست. پیامبر r فرمودند: «سوگند به کسی که جان من در دست اوست، آن برابر با یک سوم قرآن است»[6].

امام بخاری از ابوسعید خدری t روایت کرده که پیامبر r به یارانش فرمودند: «آیا هر کدام از شما نمی‌تواند یک سوم قرآن را در یک شب تلاوت کند؟» این موضوع بر همه گران آمد و گفتند: کدام یک از ما توانایی آن را دارد ای رسول خدا؟ پیامبر r فرمودند: ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ٢ لَمۡ یَلِدۡ وَلَمۡ یُولَدۡ ٣ وَلَمۡ یَکُن لَّهُۥ کُفُوًا أَحَدُۢ ٤﴾ یک سوم قرآن است»^[7].

 علماء درخصوص فلسفه و دلیل این که این سوره یک سوم قرآن است سخن‌ها گفته و پاسخ‌های متعددی را بیان داشته‌اند که بهترین و زیباترین آنها -چنان که شیخ الاسلام ابن تیمیه/ بیان داشته- پاسخی است که از ابوعباس بن سریج نقل شده، آنجا که می‌گوید: «معنای این فرموده این است که قرآن بر سه بخش نازل شده: یک سوم از آن احکام است، و یک سوم آن وعده و تهدید است، و یک سوم آن اسماء و صفات (خداوند) است، و این سوره اسماء و صفات را دربرگرفته است»[8].

شیخ الاسلام می‌گوید: «از این که ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾ معادل یک سوم قرآن است نمی‌توان استنباط کرد که این سوره از سوره فاتحه برتر است، و نمی‌توان با سه بار خواندن این سوره آن را معادل کل قرآن دانست، بلکه حتی گذشتگان مکروه دانسته‌اند وقتی همه‌ی ‌قرآن تلاوت می‌شود بیش از یک بار آن را خواند، چنان که در خود قرآن نیز این چنین است، و قرآن همانگونه تلاوت می‌شود که در مصحف نوشته شده، نه چیزی بر آن افزوده می‌شود و نه چیزی از آن کاسته می‌شود... اما وقتی قل هو الله أحد به تنهایی تلاوت می‌شود می‌توان آن را سه بار و حتی بیشتر از آن تلاوت کرد، و کسی که آن را تلاوت کند ثوابی معادل یک سوم تلاوت قرآن دریافت می‌دارد اما معادل یک چیز از غیرجنس خودش می‌باشد (به تعبیر دیگر ثوابی که ختم کل قرآن دارد با ثوابی که سه بار خواندن سوره اخلاص دارد متفاوت است)»^[9].

بی شک احادیثی که مشتمل بر بیان فضیلت سوره‌ها،‌ و پاداش کسی است که آن‌ها را تلاوت می‌کند؛ بسیارند. و بخش اعظم آنها خالی از ضعف نیستند بلکه در میان آن‌ها احادیثی هستند که به دروغ به پیامبر r منتسب شده‌اند. به همین خاطر بر فرد مسلمان لازم می‌شود که با پرسش از اهل علم، و تحقیق و بررسی نزد اهل فنِّ حدیث، به شناخت احادیث صحیح در این زمینه دست یابد. ابن قیم/ در کتابش «المنار المنیف فی الصحیح والضعیف» می‌گوید: «از جمله احادیث موضوعه[10]: ذکر فضائل سوره‌ها است [مثلا] این که پاداش کسی که فلان سوره را بخواند، فلان است، و برای اول تا آخر قرآن چنین روایت‌هایی آورده‌اند، چنانکه ثعلبی و واحدی در آغاز هر سوره و زمخشری در پایان سوره‌ها این مطالب را عنوان کرده‌اند. ‌عبدالله بن مبارک می‌گوید: چنین می‌پندارم که زندیق‌ها این مطالب را ساخته‌اند.

آنچه از احادیث [فضیلت] سوره‌ها به اثبات رسیده، [عبارتند از] : حدیث فاتحة الکتاب، (سوره‌ی حمد) و این که در تورات و انجیل و زبور همانند آن نازل نشده، و حدیث سوره‌های بقره و آل عمران که [در توصیف‌شان آمده:] این دو سوره‌ی پرنور و درخشان (زهراوان) ‌اند، و حدیث آیة الکرسی و این که سید و سرور آیات قرآن است، و حدیث دو آیه‌ی ‌آخر سوره بقره که هر کس این دو آیه را در شب بخواند او را کفایت می‌کند[11]، و حدیث فضیلت سوره بقره که اگر در خانه‌ای خوانده شود شیطان بدان نزدیک نمی‌شود[12]، و حدیث [فضیلت] ده آیهٔ اول سوره‌ی کهف که هر کس آن را بخواند از شرّ فتنه «دجال» محفوظ می‌شود[13]، و حدیث ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾ و این که معادل یک سوم قرآن است[14]، و حدیث [فضیلت] معوذتین و این که پناهندگان به چیزی مثل آن پناه نبرده‌اند، و سخن پیامبر r که می‌فرماید: «آیاتی بر من نازل شده که هرگز مانند آن دیده نشده است» آنگاه دو سوره «فلق» و «ناس» را تلاوت کرد[15].

به دنبال آن، این احادیث هستند که از لحاظ صحت در درجه‌ای پایین‌تر قرار دارند: [مانند حدیثی که می‌گوید] ﴿إِذَا زُلۡزِلَتِ﴾ معادل نصف قرآن است، و حدیث ﴿قُلۡ یَٰٓأَیُّهَا ٱلۡکَٰفِرُونَ ١﴾ معادل یک چهارم قرآن است، و حدیث ﴿تَبَٰرَکَ ٱلَّذِی بِیَدِهِ ٱلۡمُلۡکُ﴾ نجات دهنده از عذاب قبر است. پس از این دو دسته، نوبت به دسته‌ی سوم می‌رسد، مانند این احادیث که: هر کس فلان سوره را تلاوت کند فلان پاداش را دریافت می‌دارد. این احادیث به دروغ به پیامبر r نسبت داده شده و جاعل آن به جعلی بودن این روایات اعتراف کرده و گفته است: «خواستم مردم به قرآن مشغول شوند و نه چیز دیگر». برخی از حدیث سازان نادان گفته‌اند: «ما به نفع رسول الله دروغ می‌گوییم، و نه بر ضد ایشان»، در حالی که این نادان نمی‌داند که اگر کسی سخنی را به رسول الله r نسبت دهد که ایشان نگفته‌اند بر ایشان دروغ بسته، و سزاوارِ تهدیدِ شدید [رسول الله] است»[16].

آنچه شایسته است در این مبحث به آن توجه شود این است که فضیلت تلاوت این سوره‌ها و دیگر سوره‌های قرآن بر اساس حال و روحیه‌ی ‌تلاوت کننده‌ی آن‌ها فرق می‌کند. تلاوتِ همراه با اندیشیدن برتر از تلاوت بدون اندیشیدن است؛ گاه برای برخی از مردم، به هنگام تلاوت برخی سوره‌ها حالی همراه با خشوع و اندیشیدن و فهم سخن خدا، و تصمیم صادقانه به عملی نمودن کلام خدا دست می‌دهد که این حالت بهتر و برتر از حال دیگرانی است که این چنین نیستند، هرچند که سوره‌هایی که این دسته‌ی دوم تلاوت می‌کنند با فضیلت‌تر باشد، بلکه گاه یک انسان دچار احوال گوناگونی می‌شود، مثلا کاری مفضول را به شیوه‌ای کامل انجام می‌دهد که این عمل بر سایر اعمال فاضل برتری می‌یابد.

شیخ الاسلام می‌گوید: «یکی از بزرگان، ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾ را به عنوان رُقْیه (دعای شفا) تلاوت می‌کرد و برکتی عظیم داشت، اما همان رقیه را بر کسی دیگر می‌خواند و چنان تاثیری را نمی‌گذاشت.. به همین سبب می‌گفت: ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾ هر کس برای همه کس سودمند نیست»[17].

بی‌تردید با آن که سوره‌ی تلاوت شده یکی است، اما تأثیر این دو قرائت متفاوت است و این به علت تفاوت میزان راستی و اخلاص و اندیشه و یقین و بیم و امیدی است که قلب بدان جامه عمل می‌پوشاند.

امیدواریم که خداوند ما و شما را در جهت تحقق این [صفات نیک قلبی] و انجام نیک آنها موفق گرداند زیرا تنها خداوند است که توفیق دهنده‌ی ‌انجام هر خیری است.

---

[1]- صحیح مسلم (شماره: 810)

[2]- جواب اهل علم و ایمان (ص: 133)

[3]- صحیح بخاری (شماره: 2311)

[4]- السنن الکبری اثر نسائی (6 / شماره: 9928)، و علامه آلبانی در السلسلة الصحیحة (شماره: 972) آن را صحیح دانسته است.

[5]- زاد المعاد: (1/304)

[6]- صحیح بخاری (شماره: 5013)

[7]- صحیح بخاری (شماره: 5015)

[8]- جواب اهل العلم و الأیمان (ص: 113)

[9]- جواب اهل العلم و الایمان (ص: 134، 133).

[10]- حدیث موضوع: حدیثی است که ثابت شده باشد راوی آن، به طور عمد در روایت حدیث دروغگو است. کلید حدیث‏شناسی، ملا عبدالله احمدیان، ص 56، نشر احسان، چاپ دوم تابستان 76. م

[11]- ریاض الصالحین ح 1017 / م.

[12]- ریاض الصالحین ح 1018 / م.

[13]- ریاض الصالحین ح 1021 / م

[14]- ریاض الصالحین ح 1012 /م

[15]- ریاض الصالحین ح 1014 / م

[16]- المنار المنیف (ص: 117-115)، برای درک شدت تهدید رسول الله r در مورد کسانی که به دروغ کار یا سخنی را به ایشان نسبت دهند مراجعه کنید به احادیث یک تا چهار لؤلؤ و المرجان / م

[17]- جواب أهل العلم و الإیمان (ص: 141).