۱۰۴- اقسام دعا به اعتبار کسی ‌که برای او دعا می‌شود

۱۰۴- اقسام دعا به اعتبار کسی ‌که برای او دعا می‌شود

هم‌چنان سخن درباره‌ی بیان فضیلت دعای شخص مسلمان برای برادران و خواهران مسلمانش ادامه دارد عملی که از مقتضیات برادری اسلامی است که آنان را گردهم آورده است و از ضروریات رابطه‌ی این دین است که آنان را به هم مرتبط نموده است هم‌چنان که خداوند می‌فرماید:

﴿وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتُ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِیَآءُ بَعۡضٖۚ﴾                                      [التوبة: 71].

«مردان و زنان مؤمن، برخی دوستان و یاوران برخی دیگرند».

و یا می‌فرماید:

﴿إِنَّمَا ٱلۡمُؤۡمِنُونَ إِخۡوَةٞ﴾                                                                  [الحجرات: 10].

«فقط مؤمنان برادران یکدیگرند».

بی‌شک از لوازم و ضروریات این برادری دعای هر فردی از افراد مسلمان برای عموم مسلمانان است دعای خیر و تندرستی و بخشش و آمرزش و شبیه این‌ها؛ چون فرد مسلمان هم‌چنان که خیرخواه خود است برای دیگر مسلمانان نیز دوستدار خیر است، هم‌چنان که پیامبرr می‌فرماید: «هیچ یک از شما ایمانش کامل نمی‌شود مگر این‌که آنچه را که برای خود دوست دارد برای برادر دینی‌اش نیز دوست داشته باشد»[1]. پیش‌تر تعدادی از دلایلی که بیان‌گر فضیلت دعا برای دیگران است، و هم‌‌چنین گواهی بر بزرگی پاداش و ثواب و خیری است که از آن حاصل می‌شود را بیان داشتیم.

آنچه خوب و نیکوست که در این موقعیت دانسته شود این است که بی‌تردید هر دعایی را که فرد مسلمان می‌نماید از چهار گونه خارج نیست، و این چهار نوع به اعتبار کسی است که برای او دعا می‌شود:

1-    این‌که فرد مسلمان برای خود دعا کند و آنچه از خیر دنیا و آخرت را که می‌خواهد طلب کند، مانند این‌که بگوید:

«اَللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الْهُدی وَ السَدادَ».

(خداوندا! من هدایت و استقامت را از تو مسألت دارم)[2].

و یا می‌گوید:

«اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الْهُدی وَ التُّقی وَ الْعَفافَ وَ الْغِنی».

(خدایا! من هدایت و پرهیزگاری و پاکدامنی و بی‌نیازی را از تو مسألت می‌نمایم)[3].

و یا می‌گوید:

«اَللَّهُمَّ اغْفِرْلِی ذَنْبِی».

(خدایا! گناه[انم] را ببخش).

و دیگر دعاهای شبیه این؛ این دعاها را با لفظ مفرد بیان می‌کند.

حتی امام در نماز در دعاهایی که برای خودش بیان می‌کند، در سجده‌ها یا در نشستن میان دو سجده یا در آخر نماز و پیش از سلام دادن، دعاها را به صورت مفرد [و فقط برای خود] بیان می‌دارد.

ابن‌ قیم/ می‌گوید: «آنچه در همه‌ی دعاهای ایشانr ثبت و ضبط شده همه با لفظ مفرد است مانند این دعای پیامبرr که می‌فرماید: «رَبِّ‌اغْفِرْلِی وَارْحَمْنِی وَاهْدِنِی»: خدایا! مرا بیامرز و به من رحم کن و هدایتم فرما»[4]، و دیگر دعاهای ثبت شده از ایشان، از جمله سخن ایشانr در دعای استفتاح:

«اَللَّهمَّ اغْسِلْنِی مِنْ خَطَایَایَ بِالثَّلْجِ وَالْمَاءِ وَ الْبَرَدِ، اَللَّهُمَّ باعِدْ بَیْنِی وَ بَیْنَ خَطَایَایَ کَمَا بَاعَدْتَ بَیْنَ‌الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ»

(خداوندا، گناهان مرا با برف و آب و تگرگ بشوی و پاک گردان؛ خداوندا، مرا از گناهانم دور گردان، همان‌طوری که مشرق و مغرب را از هم دور ساخته‌ای)[5].

امام احمد و اهل سنن از ثوبان روایت کرده‌اند که پیامبرr فرمودند: «نباید بنده‌ای امامت قومی را بر عهده بگیرد و دعایی را تنها به خود اختصاص دهد و آنان را در آن دعا سهیم نگرداند، که اگر چنین کند بی‌گمان به آنان خیانت کرده است»[6] .... سپس ابن‌ قیم/ می‌گوید: شنیدم که شیخ الاسلام ابن‌ تیمیه می‌گوید: به عقیده‌ی من این حدیث درخصوص دعایی است که امام با آن برای خودش و برای مأمومین دعا می‌کند، و در آن مشترک هستند، مانند دعای قنوت و نظایر آن»[7].

علاوه بر این‌ هر گاه دعایی را که فرد با آن در نمازش دعا می‏‌کند از دعاهای قرآن‌کریم باشد. او عین عبارتی را که در قرآن‌کریم آمده بیان می‌کند، مانند سخن خداوند که می‌‌فرماید:

﴿ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِیمَ ٦﴾                                                           [الفاتحة: 6].

«مارا به راه راست هدایت کن».

این دعایی بزرگ است که فرد مسلمان در نمازش آن را بیان کرده و با آن دعا می‌نماید بلکه حتی در هر رکعتی از رکعات نمازش این دعا را بیان می‌کند، و علت این‌که این دعا به شکل ضمیر جمع آمده است -هم‌چنان که ابن‌ قیم/ این مطلب را تبیین نموده است- به این خاطر است که مطابق سخن خداوند باشد که می‌فرماید:

﴿إِیَّاکَ نَعۡبُدُ وَإِیَّاکَ نَسۡتَعِینُ ٥﴾                                                          [الفاتحة: 5].

«تنها تو را بندگی می‌کنیم و منحصراً از تو یاری می‌خواهیم».

«آوردن ضمیر جمع در این دو جا زیباتر و باعظمت‌تر است، همانا سیاق، سیاق اظهار بندگی و نیاز به پروردگار متعال، و اعتراف به نیازمندی به بندگی کردن او و طلب یاری و هدایت از اوست، لذا با شکل و فرم ضمیر جمع آمده یعنی: ما همگی بنده‌ی تو هستیم و به عبودیت و بندگیت اعتراف می‌کنیم»[8].

2-    قسم دوم از اقسام دعا به اعتبار کسی که برایش دعا می‌شود همان است که فرد مسلمان برای دیگری دعای هدایت یا مغفرت یا چیزی شبیه این‌ها را می‌نماید، هم‌چنان که رسول الله در دعایش برای انس بن‌ مالکt فرمودند:

«اَللَّهُمَّ اَکْثِرَ مالَهُ وَ وَلَدَةُ وَ بَارِکْ لَهُ فِیما أَعْطَیْتَهُ».

(خداوندا! مال و اولادش را فراوان کن،‌ و خیر و برکت در آنچه که به او بخشیده‌ای قرار بده)[9].

و مانند دعایش برای معاویه پسر ابوسفیان y که فرمودند:

«اَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ هَادِیًّا مَهْدِیاً، وَاهْدِهِ وَاهْدِ بِهِ».

(پروردگارا او را هدایت‌کننده و هدایت‌ شده قرار ده، و او را هدایت کن و به واسطه‌ی او دیگران را هدایت نما)[10].

این سخن رسول اللهr فضیلت و امتیازی عظیم برای این صحابی جلیل‌القدر محسوب می‌‌گردد، صحابی‌‌ای که دایی مؤمنین، و کاتب وحی پروردگار جهانیان، و یکی از خلفای مسلمانان، و اولین پادشاه‌شان، و بهترین پادشاه‌شان است، خداوند از او راضی باد، و از جمله‌ی این‌ها هم‌چنین دعای پیامبرr برای معاویه است که فرمودند:

«اَللَّهُمَّ عَلِّم معاویهَ الْکِتابَ واَلْحِسابَ وَقِهِ ‌الْعَذابَ».

(پروردگارا به معاویه نوشتن و حساب بیاموز و او را از عذاب مصون دار)[11].

3-    این‌که برای خودش و برای دیگری دعا کند، در ابتدا برای خودش دعا کند سپس برای دیگری دعا کند، به دلیل حدیث ابی بن‌ کعبt که گفته: «همانا پیامبرr هرگاه برای کسی دعا می‌کردند ابتدا برای خود دعا می‌کرد [سپس برای آن شخص]»[12]. در قرآن‌کریم از این نوع مثال‌های بسیاری وجود دارد مانند این‌که خداوند می‌فرماید:

﴿وَٱسۡتَغۡفِرۡ لِذَنۢبِکَ وَلِلۡمُؤۡمِنِینَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِۗ﴾                                           [محمد: 19].

«و برای گناهت و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه».

و یا می‌فرماید:

﴿رَّبِّ ٱغۡفِرۡ لِی وَلِوَٰلِدَیَّ وَلِمَن دَخَلَ بَیۡتِیَ مُؤۡمِنٗا وَلِلۡمُؤۡمِنِینَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِۖ﴾     [النوح: 28].

«پروردگارا، مرا و پدر و مادرم را و هر آن کس را که مؤمن به خانه‌ام درآید و مردان مؤمن و زنان مؤمن را بیامرز».

و یا می‌فرماید:

﴿رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لِی وَلِوَٰلِدَیَّ وَلِلۡمُؤۡمِنِینَ یَوۡمَ یَقُومُ ٱلۡحِسَابُ ٤١﴾                    [إبراهیم: 41].

«پروردگارا، مرا و پدر و مادر مرا و مؤمنان را، روزی که حساب برپا می‌گردد، بیامرز».

این را زمانی که دعاکننده بخواهد برای خودش و دیگری دعا نماید می‌گوید اما اگر بخواهد که فقط برای دیگری دعا کند در این حالت مجبور نیست که برای خودش دعا کند هم‌چنان که شبیه این در بسیاری از دعاهای پیامبرr نقل گردیده است و هم‌چنان که پیش‌تر در دعای پیامبر r برای انس، و دعای ایشانr برای معاویه t بیان داشتیم.

4-    این‌که برای خود و دیگران با ضمیر جمع دعا کند، هم‌چنان که در دعای قنوت، و دعای طلب باران، و دعای خطیب در روز جمعه به این شکل است.

از جمله آنها: در کتاب ترمذی و دیگران از ابن‌ عمر y روایت شده و گفته است: بسیار کم پیش می‌آمد که پیامبر خداr از مجلس برخیزد، مگر آن‌که [پیش از آن] این دعاها را برای خود و یارانش می‌خواند:

«اَللّهُمَّ اقْسِمْ لَنا مِنْ خَشْیَتِکَ ما یَحُولُ بَیْنَنا وَبَیْنَ مَعَاصِیْکَ، وَمِنْ طاعَتِکَ ما تُبَلِّغُنا بِهِ جَنَّتَکَ، وَ مِنَ الْیَقِینِ مَا تُهَوِّنُ بِهِ عَلَیْنَا مَصَائِبَ الدُّنْیا، اَللّهُمَّ مَتِّعْنَا بِأَسْمَاعِنَا وَ أَبْصَارِنَا وَ قْوَّتِنَا مَا أَحْیَیْتَنَا، وَاجْعَلْهُ الْوارِثَ مِنَّا، وَاجْعَلْ ثَأْرَنَا عَلَی مَنْ ظَلَمَنَا، وَانْصُرْنَا عَلَی مَنْ عَادَانَا وَ لاَ تَجْعَلْ مُصِیبَتَنَا فِی دِینِنَا، وَلاَتَجْعَل الدُّنْیا أَکْبَرَ هَمِّنَا وَ لاَ مَبْلَغَ عِلْمِنَا، وَلاَ تُسَلِّطْ عَلَیْنَا مَنْ لاَ یَرْحَمُنَا».

(خداوندا! آن اندازه از ترست نصیب ما گردان که میان ما و نافرمانی از تو مانع شود، و آن اندازه از طاعت و فرمان‌برداریت نصیب ما گردان که به وسیله آن ما را به بهشت برسانی، و آن مقدار از یقین را نصیب ما گردان که به وسیله‌ی آن مصیبت‌های دنیا را بر ما آسان گردانی، خداوندا! ما را با گوش‌هایمان و بینایی‌هایمان و نیروهایمان، تا زمانی که ما را زنده‌ می‌داری، سود برسان و بهره‌مند گردان، و از ما وارث قرار بده، و از کسی که بر ما ستم روا داشته، انتقام بگیر و ما را بر دشمنان‌مان یاری ده، و مصیبت ما را در دینمان قرار مده، و دنیا را بیشترین دل‌مشغولی و همّ و غم و نهایت علم ما قرار مده، و کسی را که بر ما رحم نمی‌کند، بر ما چیره مگردان)[13].

مستحب است که شخص مسلمان برای کسی که در حق او نیکی نموده دعا نماید و به‌خصوص بگوید: «جَزاکَ اللهُ خَیْراً» «خداوند به تو پاداش نیکو عنایت کند.» قطعاً این جمله بهترین دعا است، چرا که در مسند از ابن‌ عمر y به اثبات رسیده که رسول اللهr فرمودند: «کسی که در حق شما نیکی کرد، پس به مانند آن، پاداش او را بدهید، اگر چیزی نیافتید که به مانند نیکی او چیزی به او بدهید، پس برایش دعا کنید، تا جایی که بپندارید که پاداش نیکی او را داده‌اید»[14]. و در سنن ترمذی از اسامه بن‌ زیدy روایت شده که رسول اللهr فرمودند: «کسی که به او نیکی شود، و به انجام‌دهنده‌ی آن نیکی بگوید: خداوند به تو بهترین پاداش را بدهد، قطعاً نهایت ستایش و قدردانی را به جای آورده است»[15]، والحمد لله ‌ربِّ‌ العالمین.

---

[1]- صحیح بخاری (شماره: 13)، و صحیح مسلم (شماره: 45).

[2]- صحیح مسلم (شماره: 2725).

[3]- صحیح مسلم (شماره: 2721).

[4]- صحیح مسلم (شماره: 2696).

[5]- صحیح بخاری (شماره: 744)، و صحیح مسلم (شماره: 595).

[6]- المسند (5/280)، و سنن ابوداود (شماره: 90)، و سنن ترمذی (شماره: 357)، و سنن ابوماجه (شماره: 923)، و علامه آلبانی/ در ضعیف‌ سنن ابوداود (شماره: 15) آن را بیان کرده است.

[7]- زادالمعاد اثر ابن‌قیم (1/264-263).

[8]- بنگر به: بدائع‌الفوائد (2/39).

[9]- صحیح بخاری (شماره: 6378)، و صحیح مسلم (شماره: 2480).

[10]- المسند (4/216)، و سنن ترمذی (شماره: 3842)، و طبقات‌الکبری اثر ابن‌سعد (7/292)، لفظ این حدیث از او است، و علامه آلبانی/ در الصحیحه (شماره: 1969) آن را صحیح دانسته است.

[11]- المسند (4/127).

[12]- سنن ترمذی (شماره: 3385).

[13]- سنن ترمذی (شماره: 3502).

[14]- المسند (2/99، 68)، و ادب‌المفرد (شماره: 216)، و آلبانی/ در الصحیحه (شماره: 254) آن را صحیح دانسته است.

[15]- سنن ترمذی (شماره: 2035)، و علامه آلبانی/ در صحیح‌الجامع (شماره: 6368) آن را صحیح دانسته است.