155- باب: نماز بر مرده و تشییع جنازه‌ی او و حضور در خاک‌سپاریِ وی و کراهت شرکت زنان در تشییع جنازه

155- باب: نماز بر مرده و تشییع جنازه‌ی او و حضور در خاک‌سپاریِ وی و کراهت شرکت زنان در تشییع جنازه

پیش‌تر فضیلتِ تشییع جنازه بیان شد:

934- عن أَبی هریرةt قال: قَالَ رسولُ اللهr: «مَنْ شَهِدَ الجَنَازَةَ حَتَّى یُصَلَّى عَلَیْهَا، فَلَهُ قِیراطٌ، وَمَنْ شَهِدَهَا حَتَّى تُدْفَنَ، فَلَهُ قِیرَاطَانِ». قِیلَ: وَمَا القِیرَاطانِ؟ قَالَ: «مِثْلُ الجَبَلَیْنِ العَظِیمَیْنِ». [متفقٌ علیه]([1])

ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «هرکس در تشییع جنازه‌ای شرکت کند و تا پایانِ نماز جنازه بماند، به‌اندازه‌ی یک قیراط پاداش می‌یابد و اگر تا خاک‌سپاریِ میّت صبر نماید، پاداش دو قیراط برایش ثبت می‌شود». پرسیدند: ای رسول‌خدا! دو قیراط چه‌قدر است؟ فرمود: «همانندِ دو کوه بزرگ».

935- وعنه أنَّ رسول اللهr قَالَ: «مَنِ اتَّبَعَ جَنَازَةَ مُسْلِمٍ إیماناً وَاحْتِسَاباً، وَکَانَ مَعَهُ حَتَّى یُصَلَّى عَلَیْهَا وَیُفرَغَ مِنْ دَفْنِهَا، فَإنَّهُ یَرْجعُ مِنَ الأَجْرِ بِقیراطَیْنِ کُلُّ قِیرَاطٍ مِثْلُ أُحُدٍ، وَمَنْ صَلَّى عَلَیْهَا، ثُمَّ رَجَعَ قَبْلَ أنْ تُدْفَنَ، فَإنَّهُ یَرْجِعُ بِقیرَاطٍ». [روایت بخاری]([2])

ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «هرکس از روی ایمان و به نیت پاداش، در تشییع جنازه‌ی مسلمانی شرکت کند و تا پایان نماز جنازه و خاک‌سپاریِ وی حاضر باشد، با دو قیراط پاداش باز می‌گردد که هر قیراط، مانندِ کوهِ احد است و هرکس بر جنازه‌ای نماز بخواند و پیش از خاک‌سپاریِ وی باز گردد، با یک قیراط باز می‌گردد».

936- وعن أم عطیة& قالت: «نُهِینَا عَنِ اتِّبَاعِ الجَنَائِزِ، وَلَمْ یُعْزَمْ عَلَیْنَا». [متفقٌ علیه]([3])

ترجمه: ام‌عطیه& می‌گوید: «ما زنان از شرکت در تشییع جنازه منع شدیم؛ اما این منع- همانند منع از محرمات- شدید نبود».

شرح

مؤلف/ در کتابش «ریاض الصالحین» بابی بدین عنوان گشوده است: « نماز بر مرده و تشییع جنازه‌ی او و حضور در خاک‌سپاریِ وی»؛ یعنی: این کار، برای مردان مستحب است و برای زنان کراهت دارد.

واژه‌ی «جَنازه»- با فتحه- اسمی برای میّت است؛ اما واژه‌ی «جِنازه» - با کسره- به تخته یا تابوتی گفته می‌شود که مرده را روی آن می‌گذارند.

سپس مؤلف/ دو حدیث از ابوهریرهt و یک روایت از ام‌عطیه& آورده است. باید دانست که تشییع جنازه، یکی از حقوق مسلمانان بر یک‌دیگر است. علما گفته‌اند: وقتی کسی در تشییع جنازه شرکت می‌کند، شایسته است که فروتن باشد و سر و چشمانش را پایین بیندازد و به عاقبتِ خویش بیندیشد که او نیز چنین روزی را در پیش دارد:

اگر دنیا به کس پاینده بودی       ابوالقاسم، محمد زنده بودی

از این‌رو علما گفته‌اند: کسی که در تشییع جنازه شرکت می‌کند، شایسته نیست که درباره‌ی دنیا سخن بگوید؛ بلکه درباره‌ی خویشتن بیندیشد که روزی او را همین‌گونه بر روی تابوت حمل خواهند کرد. و اگر کسی از همراهانش با او درباره‌ی دنیا سخن می‌گفت، به او نیز یادآوری کند که این، فرجامِ هر زنده‌ای‌ست تا بدین‌سان هم حق مسلمان- که همان تشییع جنازه‌ی اوست- ادا شود و هم تشییع جنازه، عبرتی برای تشییع‌کننده باشد.

سپس مؤلف دو حدیث از ابوهریرهt آورده است؛ بدین مضمون که پیامبرr فرمود: «هرکس در تشییع جنازه‌ای شرکت کند، به‌اندازه‌ی یک قیراط پاداش می‌یابد و اگر تا خاک‌سپاریِ میّت صبر نماید، پاداش دو قیراط برایش ثبت می‌شود». در روایت مسلم آمده است: «أَصْغَرُهُمَا مِثْلُ جَبَلِ أُحُدٍ».([4]) یعنی: هر قیراط، همانندِ دو کوه بزرگ که کوچک‌ترین آن‌ها، مانندِ "کوه احد" می‌باشد».

ابن‌عمر$ پس از شنیدنِ این حدیث، فرمود: «پس ما، تا کنون قیراط‌های فراوانی را از دست داده‌ایم». و از آن پس، از مرگِ هر مسلمانی که آگاه می‌شد، در تشییع جنازه‌اش شرکت می‌کرد.

لذا اگر در تشییع جنازه‌ای تا پایانِ نماز جنازه شرکت کنید، پاداش یک قیراط برای شما ثبت می‌گردد و اگر تا خاک‌سپاریِ میت بمانید، از پاداش دو قیراط برخوردار می‌شوید؛ البته همان‌گونه که در روایت بخاری آمده است: این پاداش، مشروط به این است که این کار را از روی ایمان به الله و تصدیق وعده‌هایش و امید به اجر و پاداش، انجام دهید و هدفتان، جلبِ رضایتِ وابستگان میّت و راضی کردنِ آن‌ها نباشد؛ زیرا این عمل نیز اگرچه تسلی‌بخشیدن به بازماندگان میّت است و ثواب دارد، اما پاداشِ اصلی، یعنی دو قیراط، از آنِ کسی‌ست که این عمل را از روی ایمان به الله و اطمینان به وعده‌هایش و به امید پاداش الهی انجام می‌دهد.

و اما شرکت زنان در تشییع جنازه:

ام‌عطیه& می‌گوید: «ما زنان از شرکت در تشییع جنازه منع شدیم؛ اما این منع- همانند منع از محرمات- شدید نبود». یعنی: رسول‌اللهr ما زنان را از این کار باز داشت؛ ناگفته نماند که عبارتِ «منع شدیم» در گفتارِ یک مرد یا زنِ صحابی، بدین معناست که پیامبرr ما را از این کار باز داشت.

برخی از علما از سخنِ ام‌عطیه& چنین برداشت کرده‌اند که شرکتِ زنان در تشییع جنازه، مکروه است؛ و برخی دیگر از علما نیز بنا بر ثبوت نهی از سوی رسول‌اللهr، شرکت زنان در تشییع جنازه را حرام دانسته‌اند. خاستگاهِ اختلاف در این‌باره، این است که ام‌عطیه& فرمود: «اما این منع- همانند منع از محرمات- شدید نبود». گویا این، برداشتِ ام‌عطیه& بوده است؛ و گرنه، ما نمی‌دانیم که آیا واقعاً پیامبرr به‌رغم این‌که زنان را از شرکت در تشییع جنازه بازداشت، اما در این‌باره بر آنان سخت نگرفت؛ یا عدمِ سخت‌گیری در این‌باره، فقط برداشتِ ام‌عطیه& می‌باشد؟ دیدگاه صحیح، این است که شرکت زنان در تشییع جنازه حرام است و برای زن روا نیست که در تشییع جنازه شرکت کند؛ زیرا با توجه به عاطفی بودنِ زن، چه‌بسا بی‌صبری و شیون و فریاد کند و گریبان چاک دهد یا بر سر و صورتش بزند. هم‌چنین شرکت زنان در تشییع جنازه به اختلاط زنان و مردان می‌انجامد و چه‌بسا زمینه‌ساز فتنه می‌گردد و حکمتِ حضور در تشییع جنازه که اندیشیدن در عاقبت خویشتن است، از میان می‌رود و به فرصتی برای چشم‌چرانی اراذل و اوباش تبدیل می‌شود؛ لذا واجب است که زنان را از حضور در تشییع جنازه باز داریم؛ زیرا شرکت زنان در تشییع جنازه، همانند رفتنشان به قبرستان، حرام است. بدین دلیل که پیامبرr زنانی را که به قبرستان می‌روند و نیز کسانی را که قبرها را سجده‌گاه و محل عبادت قرار می‌دهند، نفرین کرده و بر آنان‌که روی قبرها، چراغ روشن می‌کنند، لعنت فرستاده است.([5])

***

---

([1]) صحیح بخاری، ش: 1325؛ و صحیح مسلم، ش: 945.

([2]) صحیح بخاری، ش: 47.

([3]) صحیح بخاری، ش: 1278؛ و صحیح مسلم، ش: 938.

([4]) صحیح بخاری، ش: 1325؛ و مسلم، ش: 945 به‌نقل از ابوهریرهt.

([5]) صحیح است؛ البته بدون لفظ «سرج» یا روشن کردن چراغ‌ بر روی قبرها؛ نگا: الإرواء (762)؛ السلسلۀ الضعیفۀ (225)؛ ضعیف الجامع (4691)؛ و ضعیف الترمذی (51).