206- باب: فضیلت نماز چاشت و بیان کم‌ترین و بیش‌ترین رکعت‌های این نماز و حدّ متوسط و میانه‌ی آن،‌ و تشویق به پای‌بندی بر آن

206- باب: فضیلت نماز چاشت و بیان کم‌ترین و بیش‌ترین رکعت‌های این نماز و حدّ متوسط و میانه‌ی آن،‌ و تشویق به پای‌بندی بر آن

1146- عن أَبی هریرةَt قالَ: أوْصَانِی خَلِیلیr بِصِیَامِ ثَلاَثَةِ أیَّامٍ مِنْ کُلِّ شَهْرٍ، وَرَکْعَتَی الضُّحَى، وَأنْ أُوتِرَ قَبْلَ أنْ أرْقُدَ. [متفقٌ علیه]([1])

ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: دوستِ عزیزمr مرا به روزه‌ی سه روز از هر ماه و دو رکعت نماز چاشت و خواندن وتر پیش از آن‌که بخوابم، سفارش فرمود.

[نووی: گزاردن وتر پیش از خواب، برای کسی مستحب است که مطمئن نیست که آخِرِ شب بیدار می‌شود؛ و اگر به بیدار شدن مطمئن باشد، خواندن وتر در پایان شب، بهتر است.]

1147- وعن أَبی ذَرٍّt عَنِ النَّبِیِّr قَالَ: «یُصْبحُ عَلَى کُلِّ سُلاَمَى مِنْ أَحَدکُمْ صَدَقَةٌ: فَکُلُّ تَسْبِیحَةٍ صَدَقَةٌ، وَکُلُّ تَحْمِیدَةٍ صَدَقَةٌ، وَکُلُّ تَهْلِیلَةٍ صَدَقَةٌ، وَکُلُّ تَکْبِیرَةٍ صَدَقَةٌ، وَأَمْرٌ بِالمَعْرُوفِ صَدَقَةٌ، وَنَهْیٌ عَنِ المُنْکَرِ صَدَقَةٌ، وَیُجْزِئ مِنْ ذَلِکَ رَکْعَتَانِ یَرْکَعُهُمَا مِن الضُّحَى». [روایت مسلم]([2])

ترجمه: ابوذرt می‌گوید: پیامبرr فرمود: «هر صبح (هر روز) در برابر هر مفصل انسان، یک صدقه لازم است؛ هر "سبحان‌الله" گفتن، یک صدقه است؛ هر "الحمدلله" گفتن، یک صدقه است؛ هر "لاإله‌إلاالله" گفتن، یک صدقه است؛ هر "الله‌اکبر" گفتن، یک صدقه است؛ هر امر به معروف، صدقه است؛ هر نهی از منکر، صدقه است؛ و به جای همه‌ی این‌ها، خواندن دو رکعت نماز "ضحی" کافی‌ست».

1148- وعن عائشةَ& قالَت: کَانَ رسولُ اللهِr یُصَلِّی الضُّحَى أرْبَعاً، وَیَزِیدُ مَا شَاءَ الله. [روایت مسلم]([3])

ترجمه: عایشه& می‌گوید: «رسول‌اللهr چهار رکعت نماز چاشت می‌خواند و هرچه خواستِ الله بود، بر آن می‌افزود».

1149- وعن أُمِّ هَانِىءٍ فاختة بنت أَبی طالب& قالَت: ذَهَبْتُ إِلَى رسول اللهr عَامَ الفَتْحِ فَوَجَدْتُهُ یَغْتَسِلُ، فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ غُسْلِهِ، صَلَّى ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ، وَذَلِکَ ضُحىً. [متفق علیه؛ این روایت، گزیده‌ی یکی از روایت‌های مسلم است.]([4])

ترجمه: ام‌هانی، فاخته بنت ابی‌طالب& می‌گوید: روز فتح مکه نزد رسول‌اللهr رفتم و پیامبرr استحمام می‌کرد؛ پس از استحمام، هشت رکعت نماز گزارد و هنگامِ چاشت بود.

شرح

این باب درباره‌ی نماز ضحی (چاشت) است؛ علما گفته‌اند: زمان نماز ضحی، از هنگام بالا آمدن خورشید به‌اندازه‌ی یک نیزه (پانزده تا بیست دقیقه پس از طلوع خورشید) تا ده دقیقه قبل از زوال آفتاب می‌باشد. البته بهتر است که در پایان وقت، خوانده شود؛ زیرا رسول‌اللهr فرموده است: «صَلاَةُ الأَوَّابِینَ حِینَ تَرْمَضُ الْفِصَالُ».([5]) یعنی: «نماز چاشت، زمانی‌ست که پای بچه‌شترها از شدت گرما، بسوزد». از این‌رو علما گفته‌اند: به‌تأخیر انداختن دو رکعت ضحی تا پایان وقت، بهتر از خواندن آن در ابتدای وقت است. درست مانند نماز عشا که به تأخیر انداختنِ آن، افضل است؛ مگر زمانی که برای مردم سخت و دشوار باشد.

پیامبرr برخی از یارانش از جمله: ابوهریره، ابودرداء و ابوذر# را به خواندن نماز چاشت سفارش نمود؛ چنان‌که ابوهریرهt می‌گوید: «دوستِ عزیزمr مرا به روزه‌ی سه روز از هر ماه و دو رکعت نماز چاشت و خواندن وتر پیش از آن‌که بخوابم، سفارش فرمود». رسول‌اللهr زمانِ این سه روز را تعیین نکرد؛ عایشه& می‌گوید: «پیامبرr سه روز از هر ماه را روزه می‌گرفت و برایش مهم نبود که در ابتدای ماه روزه بگیرد یا در میانه‌ی ماه و یا در آخِرِ آن». هم‌چنین مهم نیست که این سه روز، پیاپی و پشت سر هم باشد یا جدا از یک‌دیگر. در هر صورت، روزه گرفتن سه روز از هر ماه، پاداش فراوانی دارد؛ البته بهترین زمان برای روزه گرفتن در هر ماه، "ایام بیض" است؛ یعنی روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه.

سپس رسول‌اللهr به ابوهریرهt سفارش فرمود که روزانه دو رکعت نماز چاشت بخواند؛ همان‌گونه که پیشتر گذشت، وقتِ نماز ضحی (چاشت)، از هنگام بالا آمدن خورشید به‌اندازه‌ی یک نیزه تا اندکی پیش از زوال آفتاب می‌باشد. آن‌گاه پیامبرr به ابوهریرهt سفارش نمود که پیش از خواب، نماز وتر را بخواند؛ زیرا ابوهریرهt شب‌ها تا دیرهنگام مشغول فراگیریِ احادیث رسول‌اللهr بود و بیمِ آن می‌رفت که خواب بماند و نماز وتر را از دست بدهد. شاهدِ موضوع، این‌جاست که رسول‌اللهr ابوهریرهt را به پای‌بندی بر نماز چاشت، سفارش فرمود.

سپس مؤلف/ حدیث ابوذرt را آورده است؛ حدیثی بدین مضمون که رسول‌اللهr فرموده است: «هر صبح (هر روز) در برابر هر مفصل انسان، یک صدقه لازم است». علما رحمهم‌الله گفته‌اند: در پیکرِ هر انسانی سیصد و شصت مفصل وجود دارد و بر هر  مفصلی، یک صدقه لازم است؛ زیرا الله متعال بر آدمی‌زاد منت نهاده و به لطف خویش، او را زنده گردانیده و به او نعمت تن‌درستی و زندگی عنایت فرموده است. پس باید در ازای هر مفصلی، سپاس‌گزار باشیم و صدقه ای بدهیم؛ اما این صدقه، با صدقه‌ی مالی تفاوت دارد و شامل همه‌ی گفتارها و کارهایی‌ست که مایه‌ی تقرب و نزدیکی به اللهU می‌باشد؛ مانند: ذکر و یادِ اللهU، یا بذل و بخششِ مال و امثالِ آن. لذا همان‌گونه که در حدیث آمده است: «هر "سبحان‌الله" گفتن، یک صدقه است؛ هر "الحمدلله" گفتن، یک صدقه است؛ هر "لاإله‌إلاالله" گفتن، یک صدقه است؛ هر "الله‌اکبر" گفتن، یک صدقه است؛ هر امر به معروف، صدقه‌ای‌ست؛ هر نهی از منکر، صدقه است». بدین‌سان این امکان برای انسان فراهم می‌شود که روزانه سیصد و شصت صدقه بدهد؛ اما «به جای همه‌ی این‌ها، خواندن دو رکعت نماز ضحی کافی‌ست». و این، از لطف و رحمتِ بی‌کران الاهی‌ست که به جای صدقه دادن در برابر هر یک از اندام و مفاصل خویش، کارهای نیکی انجام دهیم یا به جای این‌همه کار نیک و پسندیده، دو رکعت نماز چاشت بخوانیم.

لذا شایسته است که انسان در سفر و حضر بر خواندن دو رکعت نماز چاشت، پای‌بند باشد. اما نماز چاشت، چند رکعت است؟ می‌گوییم: لااقل، دو رکعت و حداکثر، هرچه الله بخواهد و توفیق دهد؛ مهم، این است که انسان به خواندن این نمازِ پُرفضیلت پای‌بند باشد. از این‌رو عایشه& می‌گوید: «رسول‌اللهr چهار رکعت نماز چاشت می‌خواند و هرچه خواستِ الله بود، بر آن می‌افزود». عایشه& اندازه‌ی مشخص و محدودی برای نماز چاشت، بیان نکرد؛ لذا دیدگاهِ کسانی که بنا بر حدیث فاخته& بیش‌ترین رکعت‌های این نماز را هشت رکعت گفته‌اند، جای بحث و تأمل دارد؛ زیرا حدیث فاخته& بیان‌گر یک پیش‌آمد است؛ به عبارتِ ساده‌تر: فاخته به حسب تصادف مشاهده کرد که پیامبرr در هنگامِ چاشت، هشت رکعت نماز گزارد و این، دلیلِ بر حصر نیست.

از این‌رو می‌گوییم: کم‌ترین رکعت‌های نماز چاشت، دو رکعت است و بیش‌ترینش، محدود و محصور به عددِ معیّنی نیست؛ لذا هر تعداد رکعت که می‌خواهید، نماز ضحی بخوانید؛ مانند پیامبرr که چهار رکعت و گاه هشت رکعت می‌گزارد. انسان باید قدر عمر خویش را بداند و از این فرصت در جهت انجام کارهای نیک و پسندیده استفاده کند؛ زیرا آن‌گاه که مرگش فرا رسد، بر اوقات تلف‌شده حسرت می‌خورد و به‌خاطر لحظاتِ عمرش که در جهت نزدیکی جستن به اللهU سپری نشده است، پشیمان می‌گردد؛ آری! هر دم از عمر که در غفلت بگذرد، زیانِ بزرگی‌ست. پس فرصت‌ها را غنیمت بشماریم و هر فرصتی را در ذکر و یادِ الله و تلاوت قرآن و ارتباط با پروردگار خویش سپری کنیم و با این‌که در زمین هستیم، قلب خویش را با پروردگارمان که در آسمان است، پیوند دهیم و لحظه‌ای از یادِ او غفلت نورزیم و با قلب و زبان، و با اعمال و کردارِ پسندیده، به یادِ اللهU باشیم که دنیا، برای هیچ‌کس پاینده نیست.

به گذشتگان و مردمانی بنگر که سال‌ها و قرن‌ها پیش دنیا را ترک کردند و اینک اثری از آن‌ها نیست؛ به دوستانت بنگر که دیروز با هم، خوش و خرم بودید؛ اما اینک کجایند؟ آری؛ اینک در قبرهایشان در گرو اعمال خویش هستند. به این بیندیش که هرچه عمر کنی - کم یا زیاد- چنین روزی در انتظار توست و باید پاسخ‌گوی اعمال خویش باشی. الله متعال می‌فرماید:

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلۡإِنسَٰنُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّکَ کَدۡحٗا فَمُلَٰقِیهِ ٦﴾             [الانشقاق: ٦] 

ای انسان! به‌یقین که تو تا ملاقات پروردگارت در تلاشی سخت خواهی بود و سپس ملاقاتش خواهی کرد.

پس ای برادر و ای خواهر مسلمان! فرصت‌ها را غنیمت شمار که روز رستاخیز، اموال و اولادت هیچ سودی برایت ندارد و تنها در صورتی‌ رستگار می‌گردی که با دلی سالم و پاک نزد اللهU حاضر شوی. از الله متعال می‌خواهم که ما را جزو کسانی قرار دهد که با دلی پاک و سالم نزدش حاضر می‌شوند و از او مسألت دارم که ما را بر توحید و ایمان، از دنیا ببرد؛ به‌یقین که او بر هر کاری تواناست.

***

---

([1]) صحیح بخاری، ش: (1178، 1981)؛ و صحیح مسلم، ش: 721.

([2]) صحیح مسلم، ش: 720. [این حدیث، پیش‌تر به‌شماره‌ی 120 آمده است. (مترجم)]

([3]) صحیح مسلم، ش: 719.

([4]) صحیح بخاری، ش: 357؛ و صحیح مسلم، ش: 336.

([5]) صحیح مسلم، ش: (1237، 1238) به‌نقل از زید بن ارقمt.