237- فضیلت نیکی کردن به بردگان (و خدمت‌کاران)

237- فضیلت نیکی کردن به بردگان (و خدمت‌کاران)

الله متعال می‌فرماید:

﴿وَٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَلَا تُشۡرِکُواْ بِهِۦ شَیۡ‍ٔٗاۖ وَبِٱلۡوَٰلِدَیۡنِ إِحۡسَٰنٗا وَبِذِی ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡیَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰکِینِ وَٱلۡجَارِ ذِی ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡجَارِ ٱلۡجُنُبِ وَٱلصَّاحِبِ بِٱلۡجَنۢبِ وَٱبۡنِ ٱلسَّبِیلِ وَمَا مَلَکَتۡ أَیۡمَٰنُکُمۡ﴾         [النساء : ٣٦]

  و الله را پرستش کنید و چیزی را با او شریک نگردانید و به پدر و مادر نیکی نمایید و نیز به خویشاوندان، و یتیمان، و بینوایان، و همسایه‌ای که خویشاوند است و به همسایه‌ی بیگانه، و یار هم‌نشین و مسافرِ در راه‌مانده و آن‌که مالکش شده‌اید.

1368- وعنِ المَعْرُورِ بن سُوَیْدٍ قَالَ: رَأیْتُ أَبَا ذَرٍt، وَعَلَیهِ حُلَّةٌ وَعَلَى غُلاَمِهِ مِثْلُهَا، فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِکَ، فَذَکَرَ أنَّهُ سَابَّ رَجُلاً عَلَى عَهْدِ رسول اللهr فَعَیَّرَهُ بِأُمِّهِ، فَقَالَ النَّبِیُّr: «إنَّکَ امْرُؤٌ فِیکَ جَاهِلیَّةٌ هُمْ إخْوَانُکُمْ وَخَوَلُکُمْ جَعَلَهُمُ الله تَحْتَ أیدیکُمْ، فَمَنْ کَانَ أَخُوهُ تَحْتَ یَدِهِ، فَلْیُطْعِمْهُ مِمَّا یَأکُلُ، وَلْیُلْبِسْهُ مِمَّا یَلْبَسُ، وَلا تُکَلِّفُوهُمْ مَا یَغْلِبُهُمْ، فَإنْ کَلَّفْتُمُوهُمْ فَأَعِینُوهُمْ». [متفقٌ علیه]([1])

ترجمه: مَعرور بن سُوَید می‌گو‌ید: ابوذرt را دیدم که لباسش، مانند جامه‌ای بود که غلامش بر تن داشت؛ علتش را از او پرسیدم. پاسخ داد: در دوران رسول‌اللهr غلامی داشتم که به او ناسزا گفتم و به مادرش طعنه زدم.([2]) پیامبرr فرمود: «انگار هنوز عادت‌های جاهلیت در توست؛ این‌ها، برادران و خدمت‌کاران شما هستند که الله متعال ایشان را زیردستِ شما قرار داده است؛ پس هرکه برادرش زیردستِ اوست، باید از همان غذایی که خود می‌خورَد، به او نیز بخوراند و از همان لباسی که خود می‌پوشد، به او نیز از همان لباس بپوشاند. آن‌ها را به کاری که در توانشان نیست،

مکلّف نسازید و اگر آنان را به کاری مکلّف ساختید، به آن‌ها کمک کنید».

1369- وعن أَبی هریرةَt عَنِ النَّبِیِّr قَالَ: «إِذَا أَتَى أحَدَکُمْ خَادِمُهُ بِطَعَامِهِ، فَإنْ لَمْ یُجْلِسْهُ مَعَهُ، فَلْیُنَاوِلْهُ لُقْمَةً أَوْ لُقْمَتَیْنِ أَوْ أُکْلَةً أَوْ أُکْلَتَیْنِ؛ فَإنَّهُ وَلِیَ عِلاَجَهُ». [روایت بخاری]([3])

ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: پیامبرr فرمود: «هرگاه خدمت‌کارِ یکی از شما برایش غذا آورد، اگر او را با خود- سرِ سفره- ننشاند، لااقل یکی‌دو لقمه به او بدهد؛ زیرا او، زحمت تهیه‌ی غذا را کشیده است».

شرح

مؤلف/ می‌گوید: «باب: فضیلت آزاد کردن برده»؛ یعنی: اگر کسی، پول بدهد و برده‌ای را خریداری و آزاد کند، کارِ بسیار بزرگی انجام داده است. الله متعال می‌فرماید:

﴿فَلَا ٱقۡتَحَمَ ٱلۡعَقَبَةَ ١١ وَمَآ أَدۡرَىٰکَ مَا ٱلۡعَقَبَةُ ١٢ فَکُّ رَقَبَةٍ ١٣ أَوۡ إِطۡعَٰمٞ فِی یَوۡمٖ ذِی مَسۡغَبَةٖ ١٤ یَتِیمٗا ذَا مَقۡرَبَةٍ ١٥ أَوۡ مِسۡکِینٗا ذَا مَتۡرَبَةٖ ١٦﴾     [البلد: ١١،  ١٦] 

پس او به گردنه (و مسیر دشوار نیکی‌ها) وارد نشد؛ و تو چه می‌دانی که آن گردنه (گذرگاه سخت) چیست؟ آزاد کردن برده‌ای‌، یا غذا دادن در روز گرسنگی به یتیم خویشاوند یا (غذا دادن) به بینوایی خاک‌نشین است.

در این آیه، نیکی‌هایی چون آزاد کردن برده به بالا رفتن از گردنه یا عبور از گذرگاه سخت، تشبیه شده است؛ زیرا انجام چنین کارهایی، برای نفسِ انسان دشوار است و انسان باید از مالِ خود، مایه بگذارد. ﴿فَکُّ رَقَبَةٍ﴾ ، یعنی: «آزاد کردن کسی که دربند است» که هم شاملِ آزاد کردن برده می‌شود و هم شامل آزاد کردن اسیرِ مسلمان از اسارت دشمن. این آیه بیان‌گر فضیلت آزاد کردن اسیر و برده می‌باشد. سپس مؤلف/ حدیثی بدین مضمون آورده که پیامبرr فرموده است: «هرکس برده- یا کنیز- مسلمانی را آزاد کند، الله متعال در برابر هر عضو آن برده، عضوی از آزادکننده را از آتش دوزخ، رهایی می‌بخشد؛ حتی شرمگاه آزاد‌کننده را در برابر شرمگاه برده، از آتش دوزخ نجات می‌دهد».

آن‌گاه مؤلف/ به موضوع نیکی کردن به بردگان و خدمت‌کاران پرداخته و در ابتدای این باب، این آیه را یادآوری کرده است که الله متعال می‌فرماید:

﴿وَٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَلَا تُشۡرِکُواْ بِهِۦ شَیۡ‍ٔٗا﴾                                      [النساء : ٣٦]

 و الله را پرستش کنید و هیچ چیز و هیچ‌کس را با او شریک نگردانید.

﴿وَٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ﴾، یعنی: الله را پرستش کنید و از او اطاعت و فرمان‌برداری نمایید. عبادت و پرستش الله متعال، به معنای اطاعت و فرمان‌برداری از اوست؛ بدین‌سان که انسان از فرامین او اطاعت کند و از آن‌چه که اللهU نهی فرموده است، دوری نماید. این، همان هدفی‌ست که الله متعال بندگانش را به‌خاطرِ آن آفریده است؛ همان‌گونه که می‌فرماید:

﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِیَعۡبُدُونِ ٥٦﴾                          [الذاریات: ٥٦]   

و انسان‌ها و جن‌ها را تنها برای این آفریدم که مرا عبادت و پرستش نمایند.

الله متعال، ما را برای خوردن و آشامیدن یا برای تن‌آسایی و کام‌جویی نیافریده است؛ همه‌ی این‌ها، اسباب آسایش است و هدف، عبادت و پرستش الله متعال می‌باشد؛ لذا هرکه الله را عبادت نکند، یا کسی یا چیزی را در عبادت اللهU شریک بگرداند، دین و دنیای خویش را تباه کرده است؛ زیرا هدف آفرینش خود را به تباهی کشانده است. می‌فرماید: ﴿وَلَا تُشۡرِکُواْ بِهِۦ شَیۡ‍ٔٗا﴾؛ یعنی: «هیچ چیز و هیچک‌س را شریکش نگردانید». در این آیه، واژه‌ی ﴿شَیۡ‍ٔٗا﴾ آمده است که شامل همه چیز و همه‌کس می‌شود؛ لذا مفهوم آیه، این است که پیامبر، جبرئیل، و هیچ‌یک از دوستان و اولیای الاهی را با اللهU شریک نگردانید؛ هرکه، کسی یا چیزی را با الله شریک بسازد، مرتکب شرک اکبر شده است و اللهU درباره‌اش می‌فرماید:

﴿إِنَّهُۥ مَن یُشۡرِکۡ بِٱللَّهِ فَقَدۡ حَرَّمَ ٱللَّهُ عَلَیۡهِ ٱلۡجَنَّةَ وَمَأۡوَىٰهُ ٱلنَّارُۖ وَمَا لِلظَّٰلِمِینَ مِنۡ أَنصَارٖ ٧٢﴾    [المائ‍دة: ٧٢]

  به‌راستی که هرکس به الله شرک ورزد، الله بهشت را بر او حرام نموده و جایگاهش دوزخ است و ستم‌کاران هیچ یاوری ندارند.

مثلاً اگر کسی سرِ قبری برود و برایش سجده کند یا صاحب قبر را به‌فریاد بخواند و بگوید: «ای آقای من! به من کمک کن»، «به من فرزندی بده» یا «کمکم کن که ازدواج کنم» یا فقر و تنگ دستی‌ام را برطرف ساز»، این، شرک اکبر می‌باشد و کسی که چنین عملی انجام می‌دهد، از دایره‌ی اسلام خارج است؛ حتی اگر آن‌شخص روزه بگیرد، صدقه و زکات بدهد، نماز بگزارد، قرآن بخواند و حج نماید. یعنی اگر بر چنین وضعیتی بمیرد، وارد بهشت نمی‌شود و بهشت، بر او حرام است و جایگاهش دوزخ می‌باشد؛ زیرا شرک ورزیده است و همان‌گونه که اللهU می‌فرماید: ﴿وَمَا لِلظَّٰلِمِینَ مِنۡ أَنصَارٖ ٧٢﴾: «ستم‌کاران هیچ یاوری ندارند».

الله متعال می‌فرماید:

﴿وَٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَلَا تُشۡرِکُواْ بِهِۦ شَیۡ‍ٔٗاۖ وَبِٱلۡوَٰلِدَیۡنِ إِحۡسَٰنٗا وَبِذِی ٱلۡقُرۡبَىٰ﴾

                                                                       [النساء : ٣٦]

 و الله را پرستش کنید و چیزی را با او شریک نگردانید و به پدر و مادر نیکی نمایید و نیز به خویشاوندان....

اللهU در این آیه، حقّ پیامبرr را ذکر نفرموده است؛ اگر چه حقّ پیامبرr از حقّ پدر و مادر نیز بزرگ‌تر و بیش‌تر می‌باشد و بر انسان، واجب است که پیامبرr را از خویشتن و از پدر و مادر خود و نیز از فرزندانش، بیش‌تر دوست بدارد و توجه داشته باشد که حق پیامبرr، فراتر از حق و حقوقِ همه‌ی آفریده‌هاست؛ زیرا به‌گفته‌ی علما رحمهم‌الله، حق پیامبرr، بخشی از حق الله متعال می‌باشد و هیچ عبادتی بدون پیروی از رسول‌اللهr پذیرفته نمی‌شود؛ از این‌رو حق پیامبرr در ضمنِ حقوق اللهU می‌گنجد و هرکس، عبادت خالصانه‌ی اللهU را از پیرویِ پیامبرr جدا کند، عبادتش قبول نمی‌گردد؛ لذا اللهU در این آیه، حقّ پیامبرش را ذکر نفرمود. ﴿وَبِٱلۡوَٰلِدَیۡنِ إِحۡسَٰنٗا وَبِذِی ٱلۡقُرۡبَىٰ﴾ یعنی: و به پدر و مادر نیکی کنید» و این، شامل بذل و بخشش مال به آنان یا کمک مالی به آن‌هاست؛ به عبارت دیگر: اگر فقیر و تهید‌ست هستند، برای رفع نیاز‌هایشان بکوش و اگر از عهده‌ی نیازهای اولیه‌ی خود برمی‌آیند، برای رفاه و آسایش آنان بکوش. خدمت کردن به آن‌ها نیز جزو نیکی کردن به آن‌هاست؛ یعنی اگر پدرت تو را به دنبال کاری فرستاد، انجام بده؛ لذا خدمت به پدر و مادر، ابعاد و جنبه‌های گوناگونی دارد که شاملِ موقعیتِ اجتماعیِ انسان نیز می‌شود؛ یعنی اگر کسی دارای موقعیتی اجتماعی یا اداری باشد، باید در چارچوب شریعت و بدون ضایع کردن حقّ کسی، به پدر و مادرش نیکی کند.

---

([1]) صحیح بخاری، ش: (30، 6050)؛ و صحیح مسلم، ش: 1661.

([2]) ابوذرt به غلامش گفته بود: «ای پسرِ زنِ سیاه!» البته همان‌گونه که می‌دانید، صحابهy دوران پرورشِ ایمانی و اخلاقی خود را سپری می‌کردند و روی دادن چنین مسایلی، به حکمت باری‌تعالی بود تا ابعاد و جنبه‌های گوناگون زندگیِ آنان، بر اساس رهنمودهای الاهی و نبوی، اصلاح گردد؛ لذا چنین مسایلی نمی‌تواند دست‌آویزی برای خرده‌گیری بر اصحابy باشد. [مترجم]

([3]) صحیح بخاری، ش: 2557؛ و صحیح مسلم، ش: 1663.