243- باب: امر به درود فرستادن بر پیامبرr و فضیلتِ آن، و پاره‌ای از اشکال و عبارت‌های صلوات

243- باب: امر به درود فرستادن بر پیامبرr و فضیلتِ آن، و پاره‌ای از اشکال و عبارت‌های صلوات

شرح

مولف/ در کتابش بابی به نام «امر به درود فرستادن بر پیامبرr» گشوده است.

امر یا دستور، گاه برای وجوب است و گاه برای استحباب؛ زمانی که افاده‌ی وجوب می‌کند، بدین معناست که انسان با ترکِ آن عمل، گنهکار می‌شود و مفهوم استحباب، این است که اگر انسان آن‌را انجام دهد، اجر می‌برد و اگر آن‌را انجام ندهد یا ترک نماید، گنهکار نمی‌شود؛ لذا تنها وجه مشترک میان واجب و مستحب، این است که انسان با انجامِ هر دو اجر و ثواب می‌یابد؛ اما ثوابِ واجب، بیش از اجر مستحب می‌باشد؛ زیرا در حدیث قدسی آمده است که الله متعال می‌فرماید: «مَا تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبْدِی بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ».([1]) یعنی: «محبوب‌ترین چیز نزد من که بنده‌ام با آن به من تقرب و نزدیکی می‌جوید، اعمالی‌ست که بر او فرض کرده‌ام». تفاوتی که میان واجب و مستحب وجود دارد، این است که انسان با ترکِ واجب، گنهکار و سزاوارِ مجازات الاهی می‌شود؛ ولی کسی که عمل مستحبی را ترک کند، اگرچه از اجر و ثواب آن محروم می‌گردد، اما گنهکار نمی‌شود. علما درباره‌ی درود فرستادن بر پیامبرr اختلاف نظر دارند که آیا در همه‌ی عُمر، یک‌بار واجب است یا بنا بر اسباب، واجب می‌باشد یا اصلاً واجب نیست؟ صحیح، این است که درود فرستادن بر رسول‌اللهr به حسب اسباب، واجب است؛ مثلاً زمانی‌که نامِ آن بزرگوار به میان می‌آید؛ و گرنه، اصل بر این است که درود فرستادن، مستحب می‌باشد؛ مگر این‌که سببی چون ذکر نام پیامبرr وجود داشته باشد که در این صورت، واجب است. اما مفهوم صلوات یا درود فرستادن بر رسول‌اللهr چیست و این‌که می‌گوییم: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ...»، چه مفهومی دارد؟ بسیاری از مردم این درود را می‌گویند یا این دعا را بر زبان می‌آورند، اما معنایش را نمی‌دانند؛ این، درست نیست که انسان معنا و مفهوم چیزی را که می‌گوید، نداند؛ بلکه باید مفهوم هر دعایی را که بر زبان می‌آورید، بدانید تا با عبارتی که در آن گناه است، دعا نکنید. یک مفهوم «اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ»، این است که «یا الله! در جمع فرشتگان والامقامت، از محمدr به‌نیکی یاد بفرما»؛ به عبارت دیگر: نیکی‌ها و ویژگی‌های ستوده‌اش را برای فرشتگانت یادآوری کن تا بر محبتشان به آن بزرگوار افزوده شود و بدین‌سان اجر و ثوابِ بیش‌تری ببرند. این، یکی از مفاهیم درود فرستادن بر پیامبرr می‌باشد.

اما آیا درود فرستادن بر کسی غیر از پیامبرr جایز است؟

پاسخ این پرسش، مفصل می‌باشد؛ اگر درود فرستادن بر کسی غیر از پیامبرr، تابع صلوات بر آن بزرگوار باشد، ایرادی ندارد؛ از این‌رو وقتی از پیامبرr درباره‌ی نحوه‌ی صلوات بر ایشان پرسیدند، فرمود: «بگویید: "اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ"»؛ ولی اگر درود بر کسی غیر از پیامبرr، جداگانه یا به‌صورت مستقل باشد، در صورتی‌که به حسب سبب یا با وجود دلیل یا قرینه‌ای باشد، ایرادی ندارد؛ مثلاً هنگامی‌که شخصی صدقه یا زکات اموالش را نزدتان می‌آورَد تا آن‌را توزیع کنید، ایرادی ندارد که بر او صلوات بفرستید و با ذکر نامش، بگویید: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی فلانٍ»؛ زیرا الله متعال به پیامبرش می‌فرماید:

﴿خُذۡ مِنۡ أَمۡوَٰلِهِمۡ صَدَقَةٗ تُطَهِّرُهُمۡ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیۡهِمۡ﴾     [التوبة: ١٠٣]

  بخشی از اموالشان را به عنوان زکات بگیر تا بدین‌وسیله آنان را پاک و تزکیه نمایی و بر آن‌ها درود بفرست.

چنان‌که عبدالله بن ابی‌اوفیt می‌گوید: وقتی زکات طایفه‌ام را آوردم، پیامبرr دعا کرد: «اللهمَّ صَلِّ عَلَى آلِ أَبِی أَوْفَى»([2]) و بدین‌سان برای آن‌ها دعا کرد.

هم‌چنین اگر صلوات فرستادن بر یک نفر برای شما عادت نشود و این‌‌گونه نباشد که هر بار که نامِ او به میان می‌آید، بر او درود و صلوات بفرستید، ایرادی ندارد که هر از چند گاهی، بگویید: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی فلانٍ»؛ یعنی: هر از چندگاهی گفتنِ «اللهمَّ صَلِّ عَلَى أَبِی بکر» یا «اللهمَّ صَلِّ عَلَى عُمَرَ» یا «عَلَى عُثمانَ» یا «عَلَى عَلیٍّ» ایرادی ندارد؛ البته مشروط به این‌که آن‌را شعار و عادت خویش قرار ندهید و هر بار که نام این بزرگواران به میان می‌آید، با چنین عبارتی بر آنان درود نفرستید؛ به‌گونه‌ای که انگار هر یک از آنان در حدّ یک پیامبر بوده است!

سپس مؤلف در ابتدای این باب، این آیه را آورده است که اللهU می‌فرماید:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِکَتَهُۥ یُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِیِّۚ یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَیۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِیمًا ٥٦﴾   [الأحزاب : ٥٦] 

همانا الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای مؤمنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید.

با اندکی تأمل و درنگ می‌بینید که در این آیه یک خبر، یک دستور و یک تأکید آمده است؛ خبر، این است که: «الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند». همه‌ی فرشتگان موجود در آسمان‌‌ها و زمین بر پیامبرr درود می‌فرستند؛ فرشتگان، موجوداتی در عالَم غیب هستند که فقط اللهU تعدادشان را می‌داند. "بیت معمور" خانه‌ای در آسمان هفتم است که روزانه هفتادهزار فرشته واردِ آن می‌‌‌گردند و دوباره نوبتشان نمی‌شود که داخل این خانه بروند! یعنی فرشتگانِ دیگری واردِ این خانه می‌شوند؛ چه کسی تعدادشان را می‌داند؟ آری؛ کسی جز اللهU شمارِ فرشتگان را نمی‌داند. در حدیثی آمده است که پیامبرr فرمود: «أَطَّتِ السَّماءُ وحُقَّ لَهَا أَنْ تَئِطَّ، مَا فِیهَا موْضِعُ أَرْبَعِ أَصَابِعَ إِلاَّ وَمَلَکٌ واضِعٌ جبهتهُ ساجِدًا للَّهِ تَعَالى»؛([3]) یعنی: «آسمان به صدا درآمده است و حق دارد که (از سنگینی) صدا کند؛ زیرا در آن هیچ جایی به‌اندازه‌ی چهار انگشت وجود ندارد مگر این‌که فرشته‌ای پیشانی‌اش را بر آن‌جا نهاده و برای الله متعال به سجده رفته است». این، در حالی‌ست که آسمان به‌مراتب از زمین گسترده‌تر می‌باشد. حال فکرش را بکنید که در این آسمان‌های هفت‌گانه که هر یک از دیگری، پهناورتر است، چه همه فرشته وجود دارد! وقتی تعداد فرشتگان را نمی‌دانیم، از شمارِ درودهایی که بر پیامبرr می‌فرستند نیز بی‌خبریم؛ لطف و فضلِ الاهی بی‌کران است؛ شگفتا از این‌همه فضیلتی که به پیامبرr عنایت کرده است! ﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِکَتَهُۥ یُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِیِّ﴾ :«الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند». این خبر، برای این است که نیز تشویق شویم و بر آن بزرگوار درود بفرستیم؛ از این‌رو الله متعال در ادامه‌ی آیه می‌فرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ﴾ ؛ یعنی: ای مومنان! به مقتضای ایمانِ خود، بر او درود بفرستید. الله متعال در این‌جا با اشاره به ایمانِ مومنان، آنان را به درود فرستادن بر پیامبر خویش دستور داده است؛ زیرا ایمان، اصلی‌ترین انگیزه‌ی انسان در فرمان‌برداری از الله متعال می‌باشد. ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَیۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِیمًا ٥٦﴾ «ای مومنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید»؛ لذا دو دو دستور شد: درود فرستادن (=صلوات) و سلام گفتن. ﴿صَلُّواْ عَلَیۡهِ﴾ ، یعنی: از الله بخواهید که در جمع فرشتگان والامقامش از محمدr به‌نیکی یاد کند؛ ﴿وَسَلِّمُواْ تَسۡلِیمًا ٥٦﴾، یعنی: چنان‌که باید به او سلام بگویید؛ مفهومش این است که: از الله متعال بخواهید که تا زنده است، او را از بیماری‌های جسمی و آسیب‌های معنوی در حفظ و پناه خویش قرار دهد و آن‌گاه که درگذشت، دعا کنید که از آسیب‌های معنوی در امان باشد؛ یعنی از اللهU بخواهید که شریعتش را از دست‌بُرد بدخواهان، بدعت‌گذاران و دشمنانش حفظ کند و نیز پیکر مبارکش را در قبر، محافظت بفرماید؛ مشهور است که دو نفر قصد ربودنِ پیکر رسول‌اللهr را داشتند؛ لذا تونلی در زیرِ زمین حفر کردند تا به قبر پیامبرr برسند و پیکر مبارکش را بربایند؛ یکی از پادشاهان، در خواب دید که دو نفر چنین قصدی دارند. وی به این خواب اهمیت داد و برای پی‌گیری به مدینه سفر کرد و برای این‌که آن‌دو را پیدا کند، به امیر مدینه گفت: همه‌ی اهالی مدینه را دعوت کن؛ گویا ویژگی‌های آن دو نفر را در خواب دیده بود و اگر آن‌‌ها را می‌دید، می‌توانست آنان را شناسایی کند. امیر مدینه، اهالی شهر را به ضیافت دعوت کرد؛ اما پادشاه آن دو نفر را در میان جمع نیافت؛ لذا از آن‌جا که به درستیِ خواب خود باور داشت، پرسید: گویا همه در این مهمانی حضور نداشتند؛ گفتند: چرا؛ همه‌ی اهالی مدینه در این مهمانی حاضر بودند، مگر دو نفر که در مسجد هستند. گفت: آن دو نفر را نزدم بیاورید. وقتی آن‌دو را نزد پادشاه آوردند، همان دو نفری بودند که پادشاه در خواب دیده بود و آنان را شناخت. سپس دستور داد که پیرامون قبر پیامبرr را حفر کنند و با مس و سُرب و سنگ، حفاظی به دَوْرِ قبر بکشند تا کسی به پیکر مبارک دست نیابد.

خلاصه این‌که «اللّهُمَّ صَلِّ وَسَلِّم عَلَی مُحَمَّدٍ...»، در این دوران که رسول‌اللهr وفات نموده، بدین معناست که پروردگارا! جسم آن بزرگوار را پس از مرگش نیز از هرگونه تعرض و آسیبی محافظت بفرما؛ این، مفهوم سلام گفتن به رسول‌اللهr می‌باشد. گفتنی‌ست که الله متعال، اجساد پیامبران را بر زمین حرام کرده است و امکان ندارد که زمین، پیکر پیامبری را بخورد؛ به‌عبارت دیگر: پیکر هیچ پیامبری نمی‌پوسد و خاک نمی‌شود. در هر حال الله متعال در آیه‌ای که پیش‌تر بیان شد، به ما دستور داده است که به پیامبرش درود بفرستیم و به او سلام بگوییم؛ مفهوم صلوات و نیز سلام گفتن به پیامبرr بیان گردید. صلوات یا درود فرستادن بر رسول‌اللهr در موارد مشخصی، واجب است؛ از جمله زمانی که نام آن بزرگوار برده شود؛ زیرا رسول‌اللهr فرموده است: «رَغِمَ أنْفُ رَجُلٍ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ»؛([4]) یعنی: «بینیِ آن‌کس که نام من نزدش برده شود و بر من درود نفرستد، خاک‌آلود باد». این، کنایه از آن دارد که آن شخص، خوار و زبون باد. لذا وقتی نام پیامبرr را شنیدید، بگویید: «اللّهُمَّ صَلِّ وَسَلِّم عَلَی مُحَمَّدٍ...»؛ زیرا این، حقّ پیامبرr بر شماست. هم‌چنین از دیدگاه بسیاری از علما صلوات بر پیامبرr در تشهدِ پایان نماز، واجب می‌باشد و بسیاری از علما، این را یکی از ارکان صحت نماز دانسته‌اند؛ و شماری دیگر نیز گفته‌اند: درود فرستادن بر پیامبرr در تشهد اخیر، سنت است؛ برخی هم آن‌را واجب دانسته‌اند. لذا بهتر است که انسان، از روی احتیاط هم که شده، درود بر پیامبرr را در پایان نماز، ترک نکند. گفتنی‌ست: اگر انسان ضمن دعا کردن، بر پیامبرr درود بفرستد، همان‌گونه که در حدیث آمده است، خواسته‌‌ی دعاکننده پذیرفته و گناهش آمرزیده می‌شود . از این‌رو تا می‌توانید بر پیامبرr درود بفرستید تا ایمانتان افزایش یابد و گشایش در امور، نصیبتان گردد؛ اما این نکته را به‌یاد داشته باشید که پیامبرr نیز انسانی‌ست که هیچ نفع و ضرری برای هیچ‌کس در دست او نیست؛ پس هیچ‌گاه نگو: «یا رسول‌الله! برایم چنین و چنان کن»؛ «یا رسول‌الله! برایم آمرزش بخواه»؛ یا رسول‌الله! مدد!» این، حرام است و شرک اکبر به‌شمار می‌آید؛ زیرا جایز نیست که کسی را با اللهU بخوانید. مگر دعا، مخصوصِ اللهU نیست؟ الله متعال می‌فرماید:

﴿وَقَالَ رَبُّکُمُ ٱدۡعُونِیٓ أَسۡتَجِبۡ لَکُمۡۚ إِنَّ ٱلَّذِینَ یَسۡتَکۡبِرُونَ عَنۡ عِبَادَتِی سَیَدۡخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ ٦٠﴾          [غافر: ٦٠] 

و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا دعای شما را بپذیرم. بی‌شک آنان که از عبادت من سرکشی می‌کنند، به زودی خوار و سرافکنده وارد دوزخ خواهند شد.

اگر کسی بپرسد که حق پدر و مادر، بیش‌تر و بزرگ‌تر است یا حقّ رسول اللهr، می‌گوییم: حقّ رسول‌‌اللهr بر خودِ انسان نیز بیش‌تر می‌باشد؛ از این‌رو بر انسان واجب است که جان‌فدای رسول‌اللهr باشد و آن بزرگوار را از خویشتن، و پدر و مادر و فرزندانش و از همه‌ی مردم، بیش‌تر دوست بدارد. شاید این پرسش مطرح شود که مگر الله متعال، حق پدر و مادر را پس از حقّ خود ذکر نفرموده است؟ چنان‌که می‌فرماید:

﴿وَقَضَىٰ رَبُّکَ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِیَّاهُ وَبِٱلۡوَٰلِدَیۡنِ إِحۡسَٰنًاۚ ٢٣﴾                   [الإسراء: ٢٣]

 و پروردگارت فرمان داد که جز او را عبادت و پرستش نکنید و به پدر و مادر نیکی نمایید.

می‌گوییم: آی؛ اما حقّ پیامبرr، بخشی از حق الله متعال می‌باشد و هیچ عبادتی بدون پیروی از رسول‌اللهr پذیرفته نمی‌شود؛ از این‌رو حق پیامبرr در ضمنِ حقوق اللهU می‌گنجد و هرکس، عبادت خالصانه‌ی اللهU را از پیرویِ پیامبرr جدا کند، عبادتش قبول نمی‌گردد؛ به عبارت دیگر قبول شدن هر عبادتی دو شرط اساسی دارد: اخلاص برای الله متعال و پیروی از رسول‌اللهr؛ لذا اللهU در این آیه، حقّ پیامبرش را از آن جهت ذکر نفرمود که حق آن بزرگوار، بخشی از حقوق الاهی‌ست.

***

الله متعال می‌فرماید:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِکَتَهُۥ یُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِیِّۚ یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَیۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِیمًا ٥٦﴾    [الأحزاب : ٥٦] 

همانا الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای مؤمنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید.

شرح

نووی/ عنوان این باب را «امر به درود فرستادن بر پیامبرr» گذاشته است؛ منظور از این امر، فرمان الاهی‌ست که پیامبرش را برانگیخته و به درود فرستادن بر او دستور داده است. الله متعال، از فرشتگان و مردم، فرستادگانی برمی‌گزیند و هرکه را بخواهد، می‌آفریند و انتخاب می‌کند و خود می‌داند که رسالتش را به چه کسی بدهد؛ چنان‌که بهترین و برگزیده‌ترین رسالت را به محمد مصطفیr داد و با او سلسله‌ی نبوت را به پایان رساند؛ لذا هیچ پیامبری، پس از او نمی‌آید و هرکس پس از او ادعای پیغمبری کند، دروغ‌گو و کافر است و هرکس، پیامبر دروغین را تصدیق نماید، او نیز کافر می‌باشد؛ زیرا الله متعال می‌فرماید:

﴿مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَدٖ مِّن رِّجَالِکُمۡ وَلَٰکِن رَّسُولَ ٱللَّهِ وَخَاتَمَ ٱلنَّبِیِّ‍ۧنَۗ وَکَانَ ٱللَّهُ بِکُلِّ شَیۡءٍ عَلِیمٗا ٤٠﴾       [الأحزاب : ٤٠] 

محمد، پدر هیچ‌یک از مردان شما نیست؛ ولی فرستاده‌ی الله و آخرین پیامبر است.

الله متعال به صلوات و سلام فرستادن بر پیامبرش دستور داده است؛ چنان‌که می‌فرماید:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِکَتَهُۥ یُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِیِّۚ یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَیۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِیمًا ٥٦﴾      [الأحزاب : ٥٦] 

همانا الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای مؤمنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید.

اللهU ابتدا خبر داد که خودش و فرشتگانش بر پیامبرr درود می‌فرستند. همان‌گونه که می دانید، این آیه در سوره‌ی «احزاب» قرار دارد که اللهU در آن پیامبرش را به تقوا و پرهیزگاری فرمان داده و بزرگ‌ترین آیه درباره‌ی عمل و رفتارِ پیامبرr را بر آن بزرگوار فرو فرستاده است؛ چنان‌که می‌فرماید:

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّبِیُّ ٱتَّقِ ٱللَّهَ وَلَا تُطِعِ ٱلۡکَٰفِرِینَ وَٱلۡمُنَٰفِقِینَۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمٗا١﴾             [الأحزاب : ١] 

ای پیامبر! تقوای الله پیشه ساز و از کافران و منافقان اطاعت مکن. بی‌گمان الله، دانای حکیم است.

هم‌چنین الله متعال در این سوره به پیامبرr فرمود:

﴿وَإِذۡ تَقُولُ لِلَّذِیٓ أَنۡعَمَ ٱللَّهُ عَلَیۡهِ وَأَنۡعَمۡتَ عَلَیۡهِ أَمۡسِکۡ عَلَیۡکَ زَوۡجَکَ وَٱتَّقِ ٱللَّهَ وَتُخۡفِی فِی نَفۡسِکَ مَا ٱللَّهُ مُبۡدِیهِ وَتَخۡشَى ٣٧﴾       [الأحزاب : ٣٧]

  و زمانی (را به یاد آور) که به کسی که الله به او نعمت داده بود و تو نیز به او نعمت دادی، می‌گفتی: «همسرت را نگاه دار و تقوای الاهی پیشه کن» و در دلت چیزی را پنهان می‌داشتی که الله آن را آشکار می‌کند و از مردم می‌ترسیدی؛ و الله به این‌که از او بترسی، سزاوارتر است.

پس از این‌که این دستورهای کوبنده بر پیامبرr نازل شد، الله متعال برای تسلی خاطر آن بزرگوار این آیه را فرو فرستاد:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِکَتَهُۥ یُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِیِّۚ یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَیۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِیمًا ٥٦﴾       [الأحزاب : ٥٦] 

همانا الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای مؤمنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید.

و نیز این را نازل فرمود که:

﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ یُؤۡذُونَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ لَعَنَهُمُ ٱللَّهُ فِی ٱلدُّنۡیَا وَٱلۡأٓخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمۡ عَذَابٗا مُّهِینٗا٥٧﴾           [الأحزاب : ٥٧] 

بی‌شک الله، کسانی را که او و پیامبرش را آزار می‌دهند، در دنیا و آخرت از رحمت خویش دور می‌کند و برایشان عذاب خوارکننده‌ای آماده کرده است.

لذا این دستورهای کوبنده، با دو آیه‌ای که ذکر شد، جبران گردید.

﴿وَمَلَٰٓئِکَتَهُ﴾، شامل همه‌ی فرشتگانی‌ست که در آسمان‌ها و زمین هستند؛ یعنی: همه‌ی فرشتگان بر پیامبرr درود می‌فرستند. پیش‌تر بیان شد که درود الاهی بر پیامبرش بدین معناست که او را در جمع فرشتگان، می‌ستاید و فضایل و نیکی‌هایش را در میان فرشتگان والامقامش بیان می‌فرماید. درود فرستادن فرشتگان بر پیامبرr بدین معناست که برای او دعا می‌کنند و از اللهU می‌خواهند که بر او درود بفرستد و فضایل و جایگاهش را بالاتر ببرد. سپس الله متعال به ما دستور می‌دهد که بر پیامبرr صلوات و سلام بفرستیم. این فرمان، به‌صورت مطلق آمده و زمانش بیان نشده است؛ اما در سنت، زمان‌ها یا مواردی که باید بر آن بزرگوار درود بفرستیم، آمده است؛ از جمله در تشهد نماز؛ چنان‌که صحابه# گفتند: ای رسول‌خدا! به ما آموزش بده که در نماز، چگونه بر شما صلوات و سلام بفرستیم؛ فرمود: بگویید: «اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى إبْرَاهِیمَ وعَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ إنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ اللهمَّ بَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا بَارَکْتَ عَلَى إبْرَاهِیمَ وَعَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ إنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ». از دیگر مواردی که باید بر پیامبرr درود بفرستیم، زمانی‌ست که نام آن بزرگوار برده می‌شود؛ برخی از علما درود فرستادن بر پیامبرr در چنین موردی را واجب و برخی دیگر، مستحب دانسته‌اند؛ زیرا پیامبرr فرموده است: «رَغِمَ أنْفُ رَجُلٍ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ»؛ یعنی: «بینیِ آن‌کس که نام من نزدش برده شود و بر من درود نفرستد، خاک‌آلود باد». باری جبرئیلu نیز نزد پیامبرr آمد و گفت: «خوار و زبون باد کسی که نامت در نزد او برده شود و او بر تو درود نفرستد»؛ پیامبرr فرمود: «آمین». لذا درود فرستادن بر پیامبرr در زمانی که نام مبارکش به میان می‌آید، بنا بر دیدگاه بسیاری از علما، واجب است ؛ اما بیش‌تر علما گفته‌اند که مستحب می‌باشد. ﴿صَلُّواْ عَلَیۡهِ﴾ ، یعنی از الله بخواهید که بر او درود بفرستد؛ پس بگویید: «اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ...».  

 ﴿وَسَلِّمُواْ تَسۡلِیمًا﴾  : «و چنان‌که باید بر او سلام بفرستید»؛ یعنی از الله متعل بخواهید که آن بزرگوار را از هرگونه آفت و آسیبی در زندگی‌اش و نیز از هر گونه بلا و آزمونی در هنگام حشر شدن، محافظت بفرماید؛ زیرا هر یک از پیامبران در هنگام حشر شدن این دعا را زمزمه می‌‌کند که: «اللهمّ سلِّم، اللهمّ سلِّم»؛ یعنی: یا الله! در این سختی‌ها و آزمون‌ها، به من سلامت و عافیت عنایت کن.

دعای سلامتی برای پیامبرr، سلامتِ دین و شریعتش را نیز شامل می‌شود؛ یعنی با گفتنِ «...وَسَلِّم عَلَی مُحَمَّدٍ» از اللهU می‌خواهیم که شریعت پیامبرr را از دست‌بُرد بدخواهان، بدعت‌گذاران و دشمنانش حفظ کند؛ چنان‌که الله متعال همواره علمای توانمند و ربانی را بر آن می‌دارد که پاس‌دار شریعتش در برابر گزافه‌کاری‌های بدعت‌گذاران و بدخواهی‌هایی دشمنان باشند.

***

1405- وعن عبد الله بن عمرو بن العاص$ أنَّهُ سَمِعَ رسولَ اللهr یَقُولُ: «مَنْ صَلَّى عَلَیَّ صَلاةً، صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ بِهَا عَشْراً».[روایت مسلم]([5])

ترجمه: از عبدالله بن عمرو بن عاص$ روایت است که وی از رسول‌اللهr شنید که می‌فرمود: «هرکس یک درود بر من بفرستد، الله متعال در برابرش ده درود بر او می‌فرستد».

1406- وعن ابن مسعودٍt أنَّ رسول اللهr قَالَ: «أَوْلَى النَّاسِ بِی یَومَ القِیَامَةِ أکْثَرُهُمْ عَلَیَّ صَلاَةً». [ترمذی این حدیث را روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن می‌باشد.]([6])

ترجمه: از ابن‌مسعودt روایت شده است که رسول‌اللهr فرمود: «نزدیک‌ترین شخص به من در روز قیامت، کسی‌ست که بیش از همه بر من درود بفرستد».

1407- وعن أوس بن أوسٍt قال: قَالَ رسولُ اللهr: «إنَّ مِنْ أفْضَلِ أیَّامِکُمْ یَومَ الجُمُعَةِ، فَأکْثِرُوا عَلَیَّ مِنَ الصَّلاةِ فِیهِ، فَإنَّ صَلاَتَکُمْ مَعْرُوضَةٌ عَلَیَّ». فَقَالُوا: یَا رسول الله، وَکَیفَ تُعْرَضُ صَلاتُنَا عَلَیْکَ وَقَدْ أَرَمْتَ؟! قَالَ: یَقُولُ بَلِیتَ. قَالَ: «إنَّ اللهَ حَرَّمَ عَلَى الأرْضِ أَجْسَادَ الأَنْبِیَاءِ». [روایت ابوداود با اِسناد صحیح]([7])

ترجمه: اوس بن اوسt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: « از بهترین روزهای شما، روز جمعه است؛ پس در آن روز بر من فراوان درود بفرستید که درود و صلوتِ شما به من عرضه می‌شود». گفتند: ای رسول‌خدا! چگونه درود ما بر شما عرضه می‌شود، در حالی‌که پیکر شما- در قبر- پوسیده و خاک می‌گردد؟! فرمود: «الله، اجساد پیامبران را بر زمین حرام کرده است».

شرح

این سه حدیث درباره‌ی فضیلت درود فرستادن بر پیامبرr است؛ پیش‌تر معنای صلوات یا درود بر پیامبرr را بیان کردیم. حدیث نخست، حدیثی بدین مضمون است که عبدالله بن عمرو بن عاص$ می‌گوید: پیامبرr فرمود: «هرکس یک درود بر من بفرستد، الله متعال در برابرش ده درود بر او می‌فرستد»؛ یعنی: هنگامی که می‌گویی: «اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ»، الله متعال در برابر ده درود بر تو می‌فرستد و ده بار در جمع فرشتگان والامقامش از تو به‌نیکی یاد می‌فرماید. این، بیان‌گر فضیلت درود بر پیامبرr است و نشان می‌دهد که آن بزرگوار، جایگاه بسیار والایی در نزد الله متعال دارد؛ زیرا هرکه یک درود بر پیامبرr بفرستد، الله متعال در برابرش ده درود بر آن شخص می‌فرستد.

در حدیث دوم آمده است: از ابن‌مسعودt روایت شده است که رسول‌اللهr فرمود: «نزدیک‌ترین شخص به من در روز قیامت، کسی‌ست که بیش از همه بر من درود بفرستد». این هم تشویقی برای درود فرستادن بر پیامبرr است.

و اما حدیث سوم؛ اوس بن اوسt می‌گوید: پیامبرr دستور داد که روز جمعه، بر آن بزرگوار، فراوان درود بفرستیم؛ سپس رسول‌اللهr خبر داد که درود ما بر آن بزرگوار عرضه می‌گردد؛ یعنی به او خبر می‌دهند که فلانی فرزند فلانی بر تو درود فرستاد؛ یا این‌که به او گفته می‌شود: شخصی از امتت بر تو درود فرستاد. الله بهتر می‌داند که آیا نام شخص را برای پیامبرr ذکر می‌کنند یا خیر؛ مهم این است که درود ما به پیامبرr عرضه می‌گردد و به آن بزرگوار می‌رسد. گفتند: ای رسول‌خدا! چگونه درود ما بر شما عرضه می‌شود، در حالی‌که پیکر شما- در قبر- پوسیده و خاک می‌گردد؟! فرمود: «الله، اجساد پیامبران را بر زمین حرام کرده است». لذا پیامبران هرچه در درون زمین بمانند، پیکرهایشان سالم می‌مانَد؛ در صورتی که اجساد سایر انسان‌ها می‌پوسد؛ اگرچه گاه الله متعال برخی از مردگان را گرامی می‌دارد و زمین، اجسادشان را نمی‌خورد؛ ولی آن‌چه غالب و قطعی‌ست، این‌که اجساد مردگان در زمین، می‌پوشد و خاک می‌شود؛ مگر اجساد پیامبران.

در هر سه حدیث، به کثرت درود بر پیامبرr تشویق شده است؛ به‌ویژه در روز جمعه؛ اما هر زمان که ممکن بود، تا می‌توانی، بر آن بزرگوار درود بفرست؛ زیرا الله متعال در برابر هر درود، ده درود بر تو می‌فرستد. اللهمّ صل و سلّم علی عبدک ورسولک محمد وعلی آله و أصحابه أجمعین.

***

1408- وعن أَبی هریرةَt قالَ: قَالَ رسول اللهr: «رَغِمَ أنْفُ رَجُلٍ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ». [ترمذی این حدیث را روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن می‌باشد.]([8])

ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «خوار و زبون باد کسی که نام من نزدش برده شود و بر من درود نفرستد».

1409- وعنهt: قال: قَالَ رسول اللهr: «لا تَجْعَلُوا قَبْرِی عِیداً، وَصَلُّوا عَلَیَّ، فَإنَّ صَلاَتَکُمْ تَبْلُغُنِی حَیْثُ کُنْتُمْ». [روایت ابوداود با اِسناد صحیح]([9])

ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «قبر مرا محل رفت و آمد قرار ندهید و بر من درود بفرستید؛ زیرا درود شما هرجا که باشید، به من می‌رسد».

1410- وعنه: أنَّ رسول اللهr قَالَ: «مَا مِنْ أَحَدٍ یُسَلِّمُ عَلَیَّ إِلا رَدَّ اللهُ عَلَیَّ رُوحِی حَتَّى أَرُدَّ عَلَیْهِ السَّلاَمَ». [روایت ابوداود با اِسناد صحیح]([10])

ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «هرکه بر من سلام بفرستد، به‌قطع الله متعال روحم را به من باز می‌گرداند تا جواب سلامش را بدهم».

1411- وعن علیٍّt قال: قَالَ رسُولُ اللهِr: «البَخِیلُ مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ، فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ». [ترمذی این حدیث را روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن می‌باشد.]([11])

ترجمه: علیt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «بخیل، کسی‌ست که نام من نزد او برده شود و بر من درود نفرستد».

1412- وعن فَضَالَةَ بنِ عُبَیْدٍt قالَ: سَمِعَ رسول اللهr رَجُلاً یَدْعُو فی صَلاَتِهِ لَمْ یُمَجِّدِ الله تَعَالَى، وَلَمْ یُصَلِّ عَلَى النَّبِیِّr فَقَالَ رسُولُ اللهr: «عَجِلَ هَذَا»؛ ثُمَّ دَعَاهُ فَقَالَ لَهُ- أَوْ لِغَیْرِهِ-: «إِذَا صَلَّى أَحَدُکُمْ فَلْیَبْدَأْ بِتَحْمِیدِ رَبِّهِ سُبْحَانَهُ، وَالثَّنَاءِ عَلَیْهِ، ثُمَّ یُصَلِّی عَلَى النَّبِیِّr ثُمَّ یَدْعُو بَعْدُ بِمَا شَاءَ». [روایت ابوداود و ترمذی؛ ترمذی، این حدیث را حسن صحیح دانسته است.]([12])

ترجمه: فَضاله بن عُبَیدt می‌گوید: رسول‌اللهr از مردی شنید که در نماز خویش دعا می‌کرد، نه الله را به‌بزرگی یاد نمود و نه بر پیامبرr درود فرستاد. رسول‌اللهr فرمود: «این مرد، عجله کرد». سپس او را به حضور خواست و به او- یا به دیگری- فرمود: «هرگاه یکی از شما نماز گزارد- و خواست دعا ‌کند- با حمد و ستایش پروردگار پاکش آغاز نماید و سپس بر پیامبرr درود بفرستد؛ آن‌گاه هر دعایی راکه می‌خواهد، بگوید».

شرح

در این چهار حدیث نیز به درود فرستادن بر پیامبرr امر شده است؛ چنان‌که ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «قبر مرا محل رفت و آمد قرار ندهید و بر من درود بفرستید؛ زیرا درود شما هرجا که باشید، به من می‌رسد». یعنی: برای بزرگ‌داشت قبر من، سالی یک یا دو بار سرِ قبرم نیایید و برای زیارت قبر من، بارِ سفر نبندید؛ این، بیان‌گر حرام بودنِ سفر به‌قصد زیارت قبر پیامبرr می‌باشد. لذا هنگامی‌که انسان به مدینه سفر می‌کند، باید قصدش نماز خواندن در مسجد پیامبرr باشد؛ نه زیارتِ قبرِ آن بزرگوار؛ چراکه هر نماز در مسجدالنبی، بر هزار نماز در مساجد دیگر غیر از مسجدالحرام، برتری دارد. پیامبرr فرمود: «و بر من درود بفرستید؛ زیرا درود شما هرجا که باشید، به من می‌رسد»؛ لذا هرجا که باشیم- چه در دریا، چه در خشکی و چه سوار بر هواپیما- و بر پیامبرr درود بفرستیم، درود ما به آن بزرگوار می‌رسد؛ فرقی نمی‌کند که در مدینه باشیم یا دور از آن. در حدیث بعدی آمده است: رسول‌اللهr فرمود: «هرکه بر من سلام بفرستد، به‌قطع الله متعال روحم را به من باز می‌گرداند تا جواب سلامش را بدهم». چنین به‌نظر می‌رسد که این، درباره‌ی کسی‌ست که سر قبر پیامبرr می‌ایستد و می‌گوید: «السلام علیک أیها النبیُّ ورحمة الله وبرکاته»؛ و نیز احتمال می‌رود که این حدیث، عام و فراگیر باشد؛ به‌یقین الله متعال بر هر کاری تواناست.

سپس مؤلف، حدیث علی بن ابی‌طالب و فَضاله بن عبید$ را ذکر کرده که در هر دو، به صلوات بر رسول‌اللهr تشویق شده است؛ البته درباره‌ی حدیث فضالهt چنین به‌نظر می‌رسد که آن مرد، در نمازش، همین‌که تشهد را خواند بدون ثنا و ستایش پروردگار و نیز بدون درود فرستادن بر پیامبرr، بلافاصله دعا کرد. روشن است که در تشهد، ابتدا ثنا و ستایش اللهU می‌آید؛ آن‌جا که می‌گوییم: «التحیات لله والصلوات والطیبات»؛ و سپس سلام بر پیامبرr قرار دارد؛ آن‌جا که می‌گوییم «السلام علی النبی». سپس بر پیامبرr درود (صلوات) می‌فرستیم و آن‌گاه دعا می‌کنیم. گفتنی‌ست: فقط گفتن سلام بر پیامبرr یا صلوات فرستادن به‌تنهایی، جایز می‌باشد؛ اما بهتر است که سلام و صلوات، هر دو گفته شود.

***

1413- وعن أَبی محمدٍ کعبِ بن عُجْرَةt قال: خَرَجَ عَلَیْنَا النَّبِیُّr فَقُلْنَا: یَا رَسُولَ اللهِ قَدْ عَلِمْنَا کَیْفَ نُسَلِّمُ عَلَیْکَ، فَکَیْفَ نُصَلِّی عَلَیْکَ؟ قَالَ: «قُولُوا: اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، إنَّکَ حَمِیدٌ مَجیدٌ. اللهمَّ بَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، إنَّکَ حَمِیدٌ مَجْیدٌ». [متفقٌ علیه]([13])

ترجمه: ابومحمد، کعب بن عُجرهt می‌گوید: پیامبرr نزدمان آمد؛ عرض کردیم: ای رسول‌خدا! می‌دانیم که چگونه به شما سلام بگوییم؛([14]) اما چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟ فرمود: «بگویید: اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، إنَّکَ حَمِیدٌ مَجیدٌ. اللهمَّ بَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، إنَّکَ حَمِیدٌ مَجْیدٌ».

1414- وعن أَبی مسعودٍ البدریt قالَ: أتَانَا رسول اللهr وَنَحنُ فی مَجْلِسِ سَعدِ بن عُبَادَةَt فَقَالَ لَهُ بَشْیرُ بْنُ سَعدٍ: أمَرَنَا الله تَعَالَى أنْ نُصَلِّی عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللهِ، فَکَیْفَ نُصَلِّی عَلَیْکَ؟ فَسَکَتَ رسول اللهr حَتَّى تَمَنَّیْنَا أنَّهُ لَمْ یَسْأَلْهُ، ثُمَّ قَالَ رسُولُ اللهr: «قُولُوا: اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، وَبَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، إنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ، وَالسَّلاَمُ کَمَا قَدْ عَلِمْتُمْ». [روایت مسلم]([15])

ترجمه: ابومسعود بدریt می‌گوید: ما در مجلس سعد بن عبادهt نشسته بودیم که رسول‌اللهr نزدمان آمد؛ بشیر بن سعدt از آن بزرگوار پرسید: ای رسول‌خدا! الله متعال به ما دستور داده است که بر شما صلوات بفرستیم؛ چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟ رسول‌اللهr آن‌قدر سکوت کرد که آرزو کردیم ای کاش این پرسش را از ایشان نمی‌پرسید. سپس رسول‌اللهr فرمود: «بگویید: اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، وَبَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، إنَّکَ حَمِیدٌ مَجْیدٌ»- و افزود:- «و سلام گفتن نیز همان‌گونه است که می‌دانید».

1415- وعن أَبی حُمَیدٍ السَّاعِدِیِّt قالَ: قالوا: یَا رسولَ الله کَیْفَ نُصَلِّی عَلَیْکَ؟ قَالَ: «قُولُوا: اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّیَّتِهِ، کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، وَبَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى أزْوَاجِهِ وَذُرِّیَّتِهِ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، إنَّکَ حَمیدٌ مَجِیدٌ». [متفقٌ علیه]([16])

ترجمه: ابوحمید ساعدیt می‌گوید: صحابه# گفتند: ای رسول‌خدا! چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟ فرمود: «بگویید: اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّیَّتِهِ، کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، وَبَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى أزْوَاجِهِ وَذُرِّیَّتِهِ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ، إنَّکَ حَمیدٌ مَجِیدٌ».([17])

شرح

 این سه حدیث درباره‌ی چگونگی درود فرستادن بر پیامبرr می‌باشد؛ در حدیث کعب بن عُجرهt آمده است که آنان از پیامبرr پرسیدند که چگونه بر آن بزرگوار صلوات بفرستند؛ زیرا البته پیامبرr به آنان چگونگی سلام گفتن را آموزش داده و فرموده بود که بگویند: «السَّلام علیک أیها النبی ورحمة الله وبرکاته». لذا چگونگی درود فرستادن بر آن بزرگوار را پرسیدند. رسول‌اللهr فرمود: «بگویید: اللهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ...». پیش‌تر بیان شد که منظور از درود و صلوات الله بر بنده، این است که او را در جمع فرشتگان والامقامش بستاید. گفتنی‌ست: منظور از آل‌محمد در این‌جا، همه‌ی پیروان آن بزرگوار هستند؛ زیرا آل و خاندان هر کسی، هم به پیروانش اطلاق می‌شود و هم به خویشاوندان نزدیکش؛ لذا در محلّ دعا شایسته است که آل محمد به پیروانش معنا گردد؛ زیرا شمارِ بیش‌تری را دربرمی‌گیرد و بدین‌سان این دعا، شامل همه‌ی پیروانش می‌شود. مگر واژه‌ی «آل» به معنای پیروان نیز به‌کار می‌رود؟

آری؛ همان‌گونه که الله متعال می‌فرماید:

﴿وَیَوۡمَ تَقُومُ ٱلسَّاعَةُ أَدۡخِلُوٓاْ ءَالَ فِرۡعَوۡنَ أَشَدَّ ٱلۡعَذَابِ ٤٦﴾                [غافر: ٤٦]

  و روزی که قیامت برپا گردد، (فرمان می‌رسد:) فرعونیان را وارد سخت‌ترین عذاب بگردانید.

می‌بینید که آل‌ فرعون به معنای فرعونیان یا پیروان فرعون می‌باشد. و فرعون در رأس این‌ها وارد دورخ می‌شود؛ همان‌گونه که الله متعال می‌فرماید:

﴿یَقۡدُمُ قَوۡمَهُۥ یَوۡمَ ٱلۡقِیَٰمَةِ فَأَوۡرَدَهُمُ ٱلنَّارَۖ وَبِئۡسَ ٱلۡوِرۡدُ ٱلۡمَوۡرُودُ ٩٨﴾  [هود: ٩٨]  فرعون در روز رستاخیز پیشاپیش قومش حرکت می‌کند و آنان را وارد آتش می‌گرداند. و چه بد جایگاهی‌ست که به آن وارد می‌شوند!

«کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى إبْرَاهِیمَ وعَلَى آلِ إبْرَاهِیمَ»؛ یعنی: « همان‌گونه که بر ابراهیم و پیروان ابراهیم درود فرستادی». «همان‌گونه» با حرف «کاف» در این‌جا برای تعلیل است، نه تشبیه. در واقع با گفتن این عبارت به افعالِ گذشته‌ی اللهU متوسل می‌شویم و از او می‌خواهیم: همان‌گونه که در گذشته بر ابراهیم و خاندان و پیروانش درود فرستاده است، اینک بر محمد و خاندان و پیروانش درود بفرستد. پس این اشکال رفع می‌شود که چرا درود و صلوات بر محمدr، به‌عنوان تابعی از درود بر ابراهیمu ذکر شده است، در صورتی‌که محمدr برترین و برگزیده‌ترین پیامبر الاهی‌ست؟! پاسخ، همان است که بیان شد؛ حرف «کاف» در این‌جا برای تعلیل است، نه تشبیه. «إنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ»؛ یعنی: «تو، ستوده، و بزرگ، توانا، باعزت و قدرتمند و چیره‌ای. حمید، یعنی محمد و ستوده. و واژه‌ی مجید، برگرفته از «مجد» است که به معنای شکوه و عظمت، قدرت، چیرگی و توانایی‌ست.

«بَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ»، یعنی: به محمد و خاندان و پیروانش برکت عنایت کن؛ «برکت» به معنای خیرِ فراوان و گسترده و ماندگار می‌باشد.

عبارتی که در این حدیث امده است، بهترین روش درود فرستادن بر پیامبر بزرگوارr است؛ البته عبارت «صلی الله علیه وسلم»، حداقل درودی‌ست که علما به جای این درود طولانی، در کتاب‌هایشان آورده‌اند و کفایت می‌کند.

الفاظ درودی که در حدیث ابومسعود بدری و نیز در حدیث ابوحمید ساعدی$ آمده، به الفاظ درودی که گذشت، نزدیک است؛ البته با این تفاوت که در حدیث ابوحمید، ذکر همسران و فرزندان پیامبرr نیز به میان آمده است: «...وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّیَّتِهِ...». زمانی‌که پیامبرr در گذشت، نُه همسر داشت که وقتش را در هشت نوبت در میان آنان تقسیم کرده بود؛ زیرا سوده& نوبت خود را به عایشه& داد؛ از این‌رو پیامبرr دو روز در خانه‌ی عایشه& بود: یکی نوبت خود عایشه و دیگری، نوبتِ سوده$. پیامبرr نوبت هر یک از همسران را مطابق فرمان الاهی، به‌عدالت رعایت می‌کرد.

***

---

([1]) صحیح بخاری، ش: 6502، به‌نقل از ابوهریرهt.

([2]) صحیح بخاری، ش: (1498، 4166، 6332) و مسلم، 1078 به‌نقل از عبدالله بن ابی‌اوفیt.

([3]) ر.ک: حدیث شماره‌ی 411. [مترجم]

([4]) ر.ک: حدیث شماره‌ی 1408.

([5]) صحیح مسلم، ش: 384. [این حدیث پیش‌تر به‌شماره‌ی 1044 گذشت. (مترجم)]

([6]) ضعیف است؛ ضعیف الجامع، ش: 1821، از آلبانی رحمه‌الله.

([7]) صحیح الجامع، ش: 2212؛ و صحیح أبی داود، از آلبانی/ ش: 925. [بخشی از این حدیث پیش‌تر به‌شماره‌ی1165 گذشت. (مترجم)]

([8]) صحیح الجامع، ش: 3510؛ و إرواء الغلیل، ش: 6؛ و صحیح الترمذی، از آلبانی/ ش: 2810.

([9]) صحیح الجامع، ش: 7226؛ و صحیح أبی داود، از آلبانی/ ش: 1796؛ آلبانی/ در مشکاۀ المصابیح، ش: 926 این حدیث را حسن دانسته است.

([10]) صحیح الجامع، ش: 5679؛ و صحیح أبی داود، از آلبانی/ ش: 1795.

([11]) صحیح الجامع، ش: 2878؛ صحیح الترمذی، از آلبانی/ ش: 2811.

([12]) صحیح الجامع، ش: (648، 3988)؛ و صحیح أبی داود، ش: 1331.

([13]) صحیح بخاری، ش: (3370، 6357)؛ و صحیح مسلم، ش:406.

([14]) یعنی: می‌دانیم که در تشهد بگوییم: «السَّلام علیک أیها النبی ورحمة الله وبرکاته». [مترجم]

([15]) صحیح مسلم، ش:405.

([16]) صحیح بخاری، ش: 2369؛ و صحیح مسلم، ش:407.

([17]) ترجمه‌ی درود: «یا الله! بر محمد و همسران  وفرزندانش درود بفرست؛ همان‌گونه که بر خاندان ابراهیم درود فرستادی؛ و به محمد و همسران و فرزندانش برکت عنایت کن؛ همان‌گونه که به خاندان ابراهیم برکت دادی. همانا تو، ستوده و بزرگ و قدرتمندی».