درمان بیماری‌های روحی و روانی با روزه
انسان در طول دوران زندگی خود با حالت‌های مختلفی از سلامتی و بیماری و غنی و فقیر مواجه می‌شود و گاهی زمان برای او با سعادت و خوشبختی و گاهی با شقاوت و بدبختی، گشایش و تنگدستی و حالت‌های فراوان متناقض دیگری سپری می‌شود و وقتی که با حالت سخت و دشوار مواجه می‌شود و راه گریزی از غم و غصه‌ها و بیماری‌ها نمی‌یابد، تنها راه او صبر بر این امور پیش آمده است با این امید که خداوند راه گشایش نزدیکی را برای آنها قرار دهد، این مراحل و مشکلاتی که انسان در گذر زندگی خود با آنها مواجه می‌شود، نوعی ناراحتی روحی روانی برای او ایجاد می‌کند و در این جاست که روزه گرفتن بدن را از این رنج می‌رهاند و یک آرامش درونی برای او محقق می‌نماید و احساس آرامش و استقرار را برای او مهیا می‌کند. انسان روزه‌دار در وقت روزه‌داری خود با حالت درونی و در خلوت با خود و به دور از شهوات خود زندگی می‌کند و نفس و اراده‌ی خود را برای قدرت تحمل و آموزش می‌دهد و صبر او را به ضرورت‌های زندگی و زهد در آن و اکتفا کردن به کم در زندگی عادت می‌دهد و از زندگی فقط به اندازه‌ای که نیازش را بر‌آورده کند و جان او را از هلاک شدن حفظ نماید، بر‌می‌گیرد. این زهد بدن از روی عجز و ناتوانی نیست بلکه بر اساس یک رغبت و علاقه‌ی صادقانه به رهایی از تسلط و حاکمیت ماده و طغیان آن بر روح است و روح اوج می‌گیرد و متعالی می‌شود و به فضایی وسیع‌تر و گسترده‌تر از آنچه که قبلاً در آن بود، می‌رود و در اینجاست که احساس آن سعادت و خوشبختی گمشده به انسان دست می‌دهد و آرامش و اطمینانی را که می‌خواهد، برایش محقق می‌گردد و انسان برای مقابله با مشکلات زندگی توانمند می‌شود و با روحیه‌ای گشاد و اراده‌ای قوی با مشکلات مواجه می‌شود چون او نفس خود را تربیت کرده است و به صبر عادت داده است و این درس اولی است که او از روزه‌داری می‌آموزد.
در اینجاست که اعجاز الهی و حکمت ربانی در فرضیه‌ی روزه که در این فرمایش خداوند متعال ذکر شده است برای ما روشن آشکار می‌گردد.
میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ کُتِبَ عَلَیۡکُمُ ٱلصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِکُمۡ لَعَلَّکُمۡ تَتَّقُونَ١٨٣﴾ [البقرة: 183].
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما مقرر شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند، مقرر شده بود، باشد که پرهیزکاری کنید».
وقتی که یک مسلمان روزه می‌گیرد به این یقین می‌رسد که در پناه خداوند است و به او نزدیک است، او همچنین در همه‌ی زمان روزه‌اش احساس می‌کند که از جانب خداوند دانا و آگاه تحت نظر است خداوندی که به خیانت چشم‌ها و آنچه که در سینه‌ها پنهان و نهفته است، علم دارد.
از این جاست که روح او بر شهواتش و اعضای او بر خطاها و لغزش‌ها فایق می‌آید و او به اختیار از گناهان صغیره و کبیره به خاطر نزدیک شدن به پروردگار و خالق و به وجود آورنده‌ی خود به خاطر ترس از عذاب و مجازات او و به خاطر دست یافتن به رحمت و پاداش او و به خاطر پی بردن به حقیقت روزه که راز بین بنده و خالق عزیز و والا مرتبه‌ی خود که کسی جز او به آن علم ندارد، دوری می‌کند و فقط خداوند است که پاداش ثواب آن را می‌دهد
برای روزه همین کافی است که ضمیر و درون انسان را پرورش می‌دهد و او را تحت نظارت خداوند و در حالت ترس و خشوع نسبت به او قرار می‌دهد و باعث می‌شود او همیشه به خاطر نعمت‌های فراوان و خوبی‌های وافر خدای خود را شکر کند و ارزش این نعمت‌هایی که مدت‌های زیادی از آن بهره مند گشته است، در مقابل دیدگانش آشکار گردد.
نعمت‌هایی که ارزش و اندازه‌ای برای آنان قابل تصور نیست و باعث می‌شود او درباره‌ی رفتارهای خود در مقابل دیگران خود را مسئول بداند چون او می‌داند که در نهایت خداوند یکتایی برای این جهان هستی است که درباره هرچه که از پیش انجام داده است و یا بعداً انجام خواهد داد از او سوال خواهد کرد و هر آنچه را که مخفی و یا آشکار می‌کند، می‌داند.
در اینجا راستی سخن رسول الله ج که فرمایش پروردگار عزیز بزرگوار خود را به ما می‌گوید، روشن می‌گردد، او میفرماید: «کُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ لَهُ إِلَّا الصِّیَامَ، فَإِنَّهُ لِی، وَأَنَا أَجْزِی بِهِ»[1].
«همه‌ی کارها و اعمال انسان برای خودش است به جز روزه که برای من است و من پاداش آن را می‌دهم».
اگر بیماری‌های روحی و روانی را که می‌توان با روزه گرفتن آنها را درمان کرد، برشماریم باید درباره‌ی آنها چندین و چند صفحه نوشت، اما در اینجا برخی از آنها را به عنوان مثال و نه همه‌ی آنها را ذکر می‌کنیم از جمله ناهنجاری‌های شخصیتی، افسردگی، درونگرایی پرخاشگری و سواس اجباری و ناخواسته خودپرستی و خودخواهی و بسیاری از بیماری‌های دیگر هستند.
1- درمان ناهنجاری شخصیتی و افسردگی
خانم دکتر ثنا محمد علی، استاد روان پزشکی در دانشکده قصرالعینی در قاهره بر فواید روزه در درمان بیماری‌های روانی مخصوصاً ناهنجاری شخصیتی و افسردگی تاکید دارد، در جایی درباره‌ی ناهنجاری شخصیتی می‌گوید: این ناهنجاری در حقیقت یک بیماری به حساب نمی‌آید بلکه در این حالت فرد دارای یک شخصیت بسیار حساس است که نمی‌تواند با محیط، خو بگیرد و همزیستی داشته باشد و روزه توازن و توانمندی آن را در زمینه تسلط بر رفتارهایش را بطور سالم به او باز می‌گرداند[2].
اما درباره‌ی حالت دوم که افسردگی است او می‌گوید حالات معنوی ماه رمضان و روزه و نماز آن تا حد زیادی از عوارض بیماری افسردگی می‌کاهد و حتی در بسیاری از حالت‌ها عوارض این بیماری در طی این ماه بزرگوار و مبارک ناپدید می‌شوند مساله‌ای که بر اهمیت روزه در درمان بیماری روانی تأکید دارد[3].
در پایگاه الکترونیکی الیوم به نقل از دکتر رامز طه رییس واحد آماده سازی روانی در بیمارستان روان پزشکی در کشور کویت آمده است: روزه فواید بسیار زیادی در درمان بیماری‌های روانی دارد در طی یک آزمایش ثابت شده است که روزه‌داری با احساس افسردگی مقابله می‌کند و نوعی تعادل روانی را ایجاد می‌کند و او بر اساس برخی تجربه‌های علمی که به انجام رسانده‌اند، تاکید دارد که روزه بیمار روانی را از مشکلاتی که از آن رنج می‌برد مانند: فکرهای منفی و با خود حرف زدن که او را به بیماری عقلی و جنون می‌رساند، رها می‌سازد، روزه همچنین بر توانایی بیمار روانی در خود کنترلی بر رفتارهای او می‌افزاید و قدرت تحمل او را بالا می‌برد و به انسان تعادل و حمت(سخت) عطا می‌کند و این امکان را برای بیمار فراهم می‌کند که از آرام بخش‌های دردهای جسمانی به صورت درمان مصرف می‌کند، بی‌نیاز شود و به جای آنها به آرام بخش‌های طبیعی دست می‌یابد که مغز برای او القا می‌کند[4].
او بر این نکته هم تأکید دارد که روزه به روزه دار یک تمرین ایده‌آل و قدرتی بسیار خوب می‌دهد تا بر تحریکات عصبی مسلط باشد و بتواند تحریک کننده‌های حسی را تا حدی کاهش دهد و آنها را از تحریک کردن بخش‌های انفعالی مغز باز دارد[5].
او تصریح می‌کند که روزه به گسسته‌شدن ترفندهای روانی کمک می‌کند، ترفند و روش‌های نامحسوسی که بیمار برای دگرگون سازی و مسخ کردن حقیقت‌هایی که نمی‌خواهند، آنها را قبول کند یا به درستی با آنها مواجه شود به آنها رو می‌آورد و این حالت بدین جهت است که فرد خود را از مسئولیت و آشفتگی و اضطراب ناشی از مشاهده‌ی واقعیتی که امنیت روانی او را ارزش و احترامی را که برای خود قائل است، تهدید می‌کند خود را رها کند و هرچند که خشوع و فروتنی و صداقت روزه دار بیشتر شود این ترفندها ضعیف‌تر می‌شود. روزه به انسان کمک می‌کند به خلوت‌های درمانی و تاملی که او را از آشفتگی و تداوم حالت‌های روانی روزانه رها می‌کنند، بپردازد. همچنین کمک می‌کند که فرد انرژی روانی و ذهنی خود را هدر ندهد و دستورهای او به عقل با تسامح و گذشت همراه می‌شوند[6].
او بر اساس یک تحقیق میدانی که دکتر کان من در دانشگاه برنستون آمریکا به عمل آورده است، تاکید دارد که کم نکردن اختیارات خواست‌ها و عدم خود کنترلی و عدم کنترل شهوت‌ها و خواست‌ها احساس افسردگی و نا امیدی و احساس بدبختی و حزن و اندوه را افزایش می‌دهد، مساله‌ای که بر اهمیت روزه در آموزش انسان برای کنترل بر شهوت‌ها و غرایز خود و به تبع آن از بین بردن احساس ناکامی و افسردگی تأکید دارد[7].
شخص خود خواه و خودپرست کسی است که احساس خودخواهی او در سطح بالایی است و او همیشه از خود راضی و خود خواه است و به تملک و تسلط علاقمند است و دوست دارد هرچیز کم یا زیاد گرانبها یا ارزان را در اختیار بگیرد و بر دیگران حاکم و مسلط باشد و خسیس و بخیل است، در اینجا روزه رفتار این گونه شخصیت‌ها را با دیگران متعادل می‌کند و آن را دچار تغییر می‌نماید، بطوری که گمان می‌کنیم که در مقابل شخصیتی غیر از آن شخصیتی که می‌شناختیم و دیده بودیم، قرار گرفته‌ایم.
چون روزه او را در حالتی از بذل و بخشش و ترجیح دادن دیگران بر خود و تقدیم همه‌ی آنچه که موجب سعادت دیگران قرار می‌دهد و آنچه را که در حالت بدون روزه نسبت به بخشیدن آن بخل می‌ورزید به جهت دست یافتن به اجر و پاداش و عمل به این حدیث رسول خدا ج که میفرماید: «مَنْ فَطَّرَ صَائِمًا کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ، لاَ یَنْقُصُ مِنْه شَی»[8].
«هرکس که روزه‌داری را افطار دهد، به مقدار شخص روزه‌دار، دارای اجر می‌شود و با این حال، از اجر روزه‌دار هم چیزی کم نمی‌شود».
بدون اینکه نسبت به آن کمبودی داشته باشد، به او می‌رسد با کمال میل به دیگران می‌بخشد.
وقتی که چنین فردی دردهای محرومان را حس می‌کند و در یک اقدام عملی در خلال روزه‌داری نوع زندگی آنان را تجربه می‌کند، میل به تملک و خودخواهی کاهش می‌یابد و به میزان رنج و زحمتی که آنان با آن مواجه هستند پی می‌برد و از خود پرستی دست بر می‌دارد و به این امر پی می‌برد که چقدر از مسائل زیادی غافل بوده است و دیگران چقدر سختی کشیده‌اند تا او زندگی کند و این محرومان چه خوبی‌هایی در حق او کرده‌اند.
3- درمان درون گرایی و گوشه گیری
شخص درون گرا کسی است که به تنهایی و گوشه نشینی و عدم تعامل با دیگران میل و رغبت دارد، چنین شخصی بسیار آشفته و کم سخن و همیشه پریشان و خجالت زده است و نمی‌تواند با زندگی رو در رو شود و به خوبی با دیگران ارتباط برقرار نمی‌کند، اعتماد به نفس ندارد و در زندگی به اندک قانع است و همیشه احساس نا امیدی و سرخوردگی دارد.
می‌توان چنین شخصیتی را با روزه درمان کرد، چون روزهای که خداوند متعال بر مسلمانان واجب کرده است، در ماه مبارک رمضان قرار دارد و در این ماه رفتار همه‌ی مسلمانان متفاوت است و همچنین در این ماه برخی فعالیت‌های اجتماعی انجام می‌شود که در سایر ماه‌ها وجود ندارد، همانند گرد آمدن افراد یک خانواده در وقت افطار و سحری که صحبت و گفتگو بین‌شان گرم می‌شود و فرصت‌های گفتگو و مشارکت و مشورت کردن بین شخص درونگرا با خانواده‌اش بیشتر می‌شود و این خود در رهایی او از علت این درونگرایی نقش دارد و او در غذا خوردن دسته جمعی با خانواده، دوستان، هم شاگردی‌ها، همکاران و هم‌کلاسی‌ها نقش ایفا می‌کند، نماز تراویح نیز یکی از فرصت‌های بزرگ و مهم در خارج کردن چنین شخصی از حالت گوشه‌گیری که بر خود تحمیل کرده است، می‌باشد به طوری که او برای خواندن این نمازها به مسجد می‌رود و با مردم دیگر برخورد می‌کند و با آنان ارتباط برقرار می‌کند و معاشرت می‌کند.
علاوه بر این تلاش برای مشارکت در فعالیت‌های مختلف ماه رمضان از جمله مسابقات دینی و فرهنگی و محافل تلاوت و حفظ قرآن کریم نیز وجود دارد که عامل گوشه گیری که فرد درونگرا بر خود تحمیل کرده است را کنار می‌زند و او را با دیگران همراه کرده است و تا حد زیادی به او و دیگران اعتماد به نفس می‌دهد.
4- درمان وسواس غیر ارادی و با خود حرف زدن
انسان روزه دار زیاد قرآن می‌خواند و زیاد ذکر و استغفار می‌کند تا اجر و پاداش زیادی را به دست آورد و به تبع آن او با این مشغولیت از آنچه که در روان او می‌گذرد، دور می‌شود و هرگاه نفس او به مسایلی که او را از عبادت و ذکر باز می‌دارد، قصد کند، از شر شیطان رانده شده به خدا پناه می‌برد.
هرگاه شیطان او را به فکر درباره‌ی مسایلی که زندگی را بر او سخت می‌کنند، سوق دهد، ذکر می‌گوید، سبحان الله و الله اکبر می‌گوید و دعا می‌کند و استغفاره می‌کند، او همیشه در جوار خدا قرار دارد و خداوند برای او یک یاریگر و کمک کننده می‌شود و مشکل و ناراحتی او را برطرف می‌کند و وسواس پنهان را از او دور می‌کند.
دکتر رامز طه استاد روانپزشکی بر این تأکید دارد که روزه به فرد روانی کمک می‌کند در خود گفتاری خود و آنچه که در طول روز با خود می‌گوید و عبارت‌ها و جملاتی که در افکار و انفعالات او تاثیر می‌گذارد، تعادل برقرار کند. بنابراین روزه فرصتی برای ایجاد معانی و عبارت‌هایی مثبت به همراه کمک گیری از ذکرها و انجام منظم عبادت‌هاست، به طوری که در جریان این امور حالتی که در علم جدید روانشناسی به خود آموزی ناشی از تکرار و تبیعت کردن از قاعده‌ی آموزشی تدریجی و آموزش با مشارکت فعال نامیده می‌شود، برای او محقق می‌گردد و همه‌ی این امور در باز گردانیدن برنامه‌ی حقیقی به دستگاه عصبی و رفتاری و متعادل کردن فکر و تغییر در عادت‌ها به فرد کمک می‌کند[9].
5- درمان عصبانیت شدید و پرخاشگری
انسان روزه دار به کنترل نفس خود و تسلط بر حالت‌های درونی عادت می‌کند و در وقت انفعال و تاثیر پذیری بر آنها مسلط می‌شود و از حالت احساس و آرامش خارج نمی‌شود و به سختی تلاش می‌کند که بر این روش پایبند باشد، تحریک کننده‌ها و مهیج‌ها هر طور که باشند، تا به ثواب و پاداش برسد و به خاطر اینکه از ضایع شدن ثواب و باطل شدن عملی که او را به خداوند عزیز و والامرتبه نزدیک می‌کند، می‌ترسد. بنابراین روزه‌دار کاملاً به این مساله علم دارد که هرگاه عصبانی شود از حالت احساس آرامش خود خارج می‌گردد و تسلط خود را بر رفتارها و انفعالات خود از دست می‌دهد و به تبع آن در معرض خطا قرار می‌گیرد و دچار لغزش شدن و تباه کردن عمل خود، بنابراین پیامبر گرامی‌مان ج ما را به ضرورت کنترل نفس و تسلط بر آن در حالت‌های انفعالی و حالت‌های بر انگیخته شدن خشم و عصبانیت به طور عام راهنمایی می‌کند و میفرماید: «لَا تَغْضَبُ»[10]؛ «عصبانی و خشمگین نشو».
و همچنین میفرماید: «لَیْسَ الشَّدِیدُ بِالصُّرَعَةِ، وَلَکِنَّ الشَّدِیدَ الَّذِی یَمْلِکُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ»[11].
«نیرومندی به آن نیست که بتوانی کسی را بر زمین بزنی بلکه نیرومندی کسی است که بتواند هنگام خشم، خود را کنترل کند».
پیامبر ج بر این امر در حالت روزه‌داری تاکید بیشتری دارد و میفرماید: «إِذَا کَانَ یَوْمُ صَوْمِ أَحَدِکُمْ فَلَا یرفُثْ، وَلَا یَفْسُقْ، وَلَا یَجْهَلْ، فَإِنْ جُهِلَ عَلَیْهِ، فَلْیَقُلْ: إِنِّی امْرُؤٌ صَائِمٌ»[12].
«اگر روزی کسی از شما روزه باشد، نباید فحش دهد و مرتکب فسق و فجور شود، اگر هم کسی با او درگیر شد یا او را دشنام داد باید بگوید من روزه‌ام، من روزه‌ام». این کلام روزه دار که بگوید: «من روزه‌ام، من روزه‌ام» یک یادآوری به خودش است مبنی بر کنترل نفس خود و خارج نشدن از آن اخلاق و آرامشی که روزه دار نباید از آن خارج شود و مقابله کردن با بدی به واسطه‌ی خوبی و نیکویی است.
همچنین یادآوری او به دیگران و مخصوصا کسی است که او را ناراحت و تهییج می‌کند و تلاش می‌کند او را از آن حالت خارج کند، در این هنگام آن فرد درباره‌ی او از خدا می‌ترسد و از بی ادبی یا ناراحت کردن او دست بر می‌دارد و خجالت زده می‌شود؛ چون به یک روزه‌دار بی احترامی کرده است و می‌داند که آن روزه‌دار شدیدتر از خودش می‌تواند، جوابش را بدهد اما این روزه است که او را از این کار باز می‌دارد، لذا می‌ترسد و دست بر می‌دارد.
دکتر محمد عبدالقادر در تحقیق خود درباره‌ی شیمیایی بودن روزه و تحریک غده‌ی مخاطی می‌گوید: روزه‌ی واقعی دعوت به تعالی اخلاقی و دوری کردن از خطاهاست و این برترین نوع آرامش روانی و فکری است و مومن روزه دار به بزرگواری اخلاقی موصوف است و جزو فرو برندگان خشم و در گذشتگان از مردم و جزو کسانی است که به تسلط بر خشم خود معروف و مشهور هستند، خشم و کینه و کدورت نسبت به مردم راهی است که به هلاکت انسان منجر می‌شود و تفسیر آن بدین ترتیب است:
وقتی که نسبت به مردم مرتکب خشم و نفرت و کینه می‌شوی، در واقع شیطان بر اعضای تو مسلط می‌شود و شخصیت تو را بر می‌گیرد و تو در رفتارها و عکس‌العمل‌های شخصی خود همچون شیطان می‌شوی.
پیام خشم و کینه و نفرت به قسمت بالایی مغز می‌رسد، جایی که واکنش‌های شیمیایی آن را دریافت می‌کنند و با آن همراه می‌شوند و آن را به روش شیمیایی معجزه آسایی به قسمتی به نام هیپوتالاموس می‌برد و آن هم به غده‌ی مخاطی که وظیفه‌ی ترشح هرمون‌های اصلی را در خون به عهده دارد و دستورها را به همه‌ی غده‌های هورمونی بدن می‌برد، منتقل می‌کند و یک ترشح دیگر به ترشح هرمون‌های آن اضافه می‌شود.
در حالت عصبانیت شدید غده‌ی آدرنال بر اساس دستورهایی که از غده‌ی مخاطی به آن می‌رسد، هرمون‌هایی را ترشح می‌کند و هورمون آ درنالین و هورمون کورتیزون و سایر هورمون‌ها را ترشح می‌کنند که به تغییر ویرانگری در سیستم شیمیایی بدن منجر می‌شود، بافت‌های بدن را از بین می‌برد و آن را به بسیاری از بیماری‌ها همچون سینه درد، تصلب شرایین، قند خون، بالارفتن میزان کلسترول و بالا رفتن فشار خون مبتلا می‌کند[13].
[1]- احادیث قدسی. [مؤلف]
صحیح مسلم (1151). [مصحح]
[2]- پایگاه روزنامه سعودی الریاض به تاریخ 3 رمضان 1426 هـ.
[3]- منبع قبلی.
[4]- پایگاه الکترونیکی الیوم به تاریخ 4/12/ 1421 هـ.
[5]- در تاریخ 7/3/ 1426 هـ پایگاه انترنتی جهان بدون مشکلات.
[6]- مبنع قبلی.
[7]- منبع قبلی.
[8]- موسوعة الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
آلبانی در صحیح الجامع (6415) می‌گوید صحیح است. [مصحح]
[9]- پایگاه اینترنتی (جهان بدون مشکلات).
[10]- صحیح بخاری (6116). [مصحح]
[11]- صحیح بخاری (6114). [مصحح]
[12]- آلبانی، صحیح ابن ماجه (1381). [مصحح]
[13]- پایگاه اینترنتی «الساحة المفتوحة» در تاریخ 5/12/1421 هـ.
روزه از زمان‌های قدیم به عنوان یکی از راهکارهای درمان و سرعت بخشیدن به شفای بیماری‌ها، مورد استفاده قرار گرفته است و پزشکان در طول دوره‌ها و زمان‌ها به بیماران خود توصیه کرده‌اند و ملت‌ها و نژادها با وجود اختلاف‌های دینی و فرهنگی‌شان از آغاز تاریخ، آن را به کار گرفته‌اند.
جایی که مصریان قدیم آن را به کار برده‌اند و این مطلب در نقش و نگارهای به دست آمده در معبدها و قبرهایشان و در دست نوشته‌های آنان بر روی بردی (کاغذی مصری) که به جا گذاشته‌اند، ثبت شده است، همان طوری که چینی‌ها، هندی‌ها، رومی‌ها و یونانی‌ها آن را به کار برده‌اند.
در قرن ششم قبل از میلاد پزشک مشهور چینی تسودچی که در تبت زندگی می‌کرد یک بخش کامل از کتاب پزشکی خود را به موضوع درمان با روزه و درمان با غذا اختصاص داده است.
در مصر قدیم و به گواهی مشهورترین مورخی که از آن دیدن کرده است «هیرودوت» ثابت شده است که مصریان قدیم سه روز از هرماه را روزه می‌گرفتند و توانستند بسیاری از بیماری‌ها را از طریق روزه گرفتن درمان کنند، مساله‌ای که باعث شد آنان در زمان بیشتر از همه‌ی ملت‌ها از سلامتی بهره‌مند باشند و بر مهارتشان در طبابت تاکید شده است.
پزشکان یونانی همچون الکسابیاد و سیلیوس و ابوقراط برای معالجه‌ی بیماری‌های صعب‌العلاج از وسایل و ابزار درمانی موجود در نزد مصری‌های آن زمان بهره می‌گرفتند.
فیلسوف بزرگ ایپکور قبل از آزمون بزرگ ورودی دانشگاه اسکندریه برای تقویت قوای عقلی و توانایی ابداعی خود، چهل روز، روزه گرفت.
سقراط نیز روزه گرفتن را به آن دسته از بیماران خود که به مرحله‌ی سخت بیماری می‌رسیدند، تجویز می‌کرد و درباره‌ی روزه می‌گفت: همه‌ی ما درون خود طبیبی داریم و ما فقط باید آن را در انجام وظیفه‌اش کمک کنیم[1].
جالینوس رومی در قرن دوم میلادی روزه را به عنوان درمان افسردگی، تنش، حساسیت و اضطراب تجویز می‌کرد[2].
پزشکان مسلمان نیز به روزه گرفتن توصیه کرده‌اند و در طول تاریخ آن را به عنوان یکی از مهمترین و مفیدترین راه‌های درمان بیماری‌ها و به خصوص بیماری‌های دستگاه گوارش به کار برده‌اند، اولین چیزی که بیمار به آن سفارش می‌شد، روزه‌ی اسلامی یا روزه‌ی طبی بود به این شکل که فرد بیمار مدت معینی از خوردن همه‌ی خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها امساک می‌کرد و این شیوه همچنان تا به امروز عموماً در نزد پزشکان ادامه داشته است.
در رأس لیست پزشکان مسلمان که روزه را به عنوان یک درمان به کار برده‌اند، شیخ‌الرییس ابن سینا قرار دارد به طوری که او بیماری‌های متعددی را با روزه گرفتن درمان می‌کرد و آن را به طور یکسان برای ثروتمند و فقیر تجویز می‌کرد[3].
در قرن پانزدهم میلادی یکی از پزشکان اروپایی که لوویویو کورنا نام داشت، روزه را به عنوان درمان بیماری‌های زیاد به کارگرفت و ابتدا آن را بر روی خود که از بیماری صعب‌العلاجی رنج می‌برد، امتحان کرد و شفا یافت و حدود یکصد سال عمر کرد و در اواخر عمر حیاتش کتابی را درباره‌ی اهمیت روزه در درمان بیماری‌های مختلف، تحت عنوان «هرکس کم بخورد زیاد عمر می‌کند» تألیف کرد[4].
با آغاز عصر جدید دعوت به کارگیری روزه‌داری در درمان بیماری‌ها از جانب پزشکان در کشورهای مختلف، رشد و توسعه یافت و این دعوت همه‌ی اروپا را در برگرفت و در نوشته‌ها و تحقیقات پزشک سوییسی، بارسیلوس، آشکارا اعلام شد، جایی که گفت: روزه فواید درمانی دارد که چند برابر از به کارگیری سایر ابزارها و وسایل پزشکی درمانی مفیدتر می‌باشند[5].
دکتر بنیامین استاد دانشگاه مسکو می‌گوید اگر رفتار غذایی انسان را زیر نظر بگیریم، می‌بینیم که نفس انسان در برخی دوره‌ها از خوردن غذا حالت بیزاری دارد و با این حالت گویا به نوعی روزه‌ی موقت که توازن داخلی آن را ایمن می‌کند و آن را در برابر عوامل و تأثرات خارجی حفظ می‌کند، دستور می‌دهد[6].
در فرانسه دکتر هلبا در سال 1911 م در دوره‌های متعددی و به مدت چندین روز برای درمان بیمارانش به روزه روی آورد وقتی که او بعد از مدت‌های معینی روزه‌داری، وعده‌های غذاهای سبکی برای آنان در نظر می‌گرفت و این روش در نزد او با موفقیت زیادی همراه می‌باشد[7].
در سال 1928 م دکتر دترن من در کنفرانسی که در آمستردام پایتخت هلند برگزار شد برای متخصصان تغذیه سخنرانی کرد و در آن آشکارا از اهمیت بکارگیری روزه در درمان بیماری‌ها سخن گفت و حاضرین را به بکارگیری روزه در شیوه‌های درمانی‌شان توصیه کرد.
همه‌ی پزشکان بر اهمیت و کارساز بودن روزه در درمان بیماری‌های ناشی از پرخوری، چاقی، بیماری‌های دستگاه گوارش، درمان تصلب شرایین، بالا رفتن فشار خون، تشنج عضلات، بافت‌ها و سایر بیماری‌ها اقرار داشند[8].
در سال 1941 م کتابی تحت عنوان «درمان با روزه به عنوان یک روش بیولوژیکی» منتشر شد، مولف کتاب در آن روش بکارگیری روزه در درمان بسیاری از بیماری‌های سخت را تشریح نمود و اظهار کرد که روزه ترکیب ساختار جسمانی بدن را تغییر می‌دهد و سم‌ها و ترشحات مضر بدن را از آن دفع می‌کند.
همچنین پزشکان دیگری چون هنریک تانر آمریکایی که کتابی را تحت عنوان «روزه اِکسیر حیات» تالیف کرد و همتای آمریکایی او آبتن سینکلر که به شدت از کاربرد روزه در درمان بیماری‌ها دفاع کرد، روزه را به عنوان روش درمان بیماری‌ها به کار بردند، همچنین چهره‌های درخشان دیگری در زمینه‌ی پزشکی از کشورهای مختلف جهان روزه را به عنوان یک درمان به کار گرفتند، از جمله دو پزشک فرانسوی به نام‌های سوفنیر و ایف و یفین، پزشک روسی یوری نیکولایف، پزشک آلمانی بوشنجر، پزشک آمریکایی آلان کوت، پزشک انگلیسی و پزشک کانادایی برنارد جانسون که بر درمان بیش از پنجاه هزار مریض به واسطه‌ی روزه در مرکز پزشکی خود در شهر اسکاندویدو در کانادا نظارت داشت[9].
بسیاری از دانشمدان پزشکی غرب در دوره‌ی اخیر به اهمیت روزه در درمان بیماران پی بردند و آن را برای درمان آنان به کار گرفتند، جای تعجب و شگفتی نیست که در بیمارستان‌های غرب تابلوهایی ببینی که بر روی آنها بخش‌هایی از احادیث رسول بشریت و انسانیت حضرت محمد ج نوشته شده است، مانند این فرمایش او که فرمود: «صُومُوا تَصِحُّوا»[10]؛ «روزه بگیرید تا سالم باشید» و یا این فرمایش معروف او که فرمود: «الْمَعِدَةُ بَیْتُ الدَّاءِ» «معده کلبه دردهاست»، یا حتی این آیه شریف قرآن که فرمود:
﴿وَکُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ وَلَا تُسۡرِفُوٓاْۚ﴾ [الأعراف: 31].
«بخورید و بیاشامید اما اسراف نکنید».
شاید بکارگیری روزه به عنوان درمان از این فرمایش خداوند متعال که میفرماید: ﴿وَکُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ وَلَا تُسۡرِفُوٓاْ﴾، برداشت می‌کنیم یا در جایی که به اعتدال و میانه‌روی در خوردن و آشامیدن و عدم اسراف در آن دو دستور می‌دهد، چون اسراف مضراتی برای فرد و جامعه در پی دارد.
همچنین از میان راهنمایی‌ها و توصیه‌های پیامبر ج برداشت می‌کنیم که میفرماید «مَا مَلَأَ ابْنُ آدَمَ وِعَاءً شَرًّا مِنْ بَطْنٍ، حَسْبُ ابْنِ آدَمَ أُکُلَاتٌ یُقِمْنَ صُلْبَهُ، فَإِنْ کَانَ لَا مَحَالَةَ، فَثُلُثُ طَعَامٍ، وَثُلُثُ شَرَابٍ، وَثُلُثٌ لِنَفْسِهِ».
«انسان هیچ ظرفی را بدتر از شکمش پر نمی‌کند، به گمان خودش لقمه‌هایی هستند که در شکم قرار داده می‌شوند، اگر که چاره‌ی دیگری نیست پس باید یک سوم شکم را به خوردنی‌ها، یک سوم را به آشامیدنی‌ها و یک سوم هم را برای نفس خود قرار دهد».
برای اینکه بحث ما طولانی نشود و از بحث اصلی این کتاب خارج نشویم، در صفحات بعد به خواست خداوند متعال بیماری‌هایی را می‌آوریم که روزه به عنوان درمان آنها کاربرد دارد و می‌بینیم که روزه و پیروی از سنّت پیامبر ج چگونه عامل نجات و وسیله‌ای مهم برای درمان بسیاری از بیماری‌هایی می‌شود که علم پزشکی در مقابل درمان آن سرگردان و ناتوان می‌ماند[11].
[1]- نگاه کنید به پایگاه الساحة الطبیبة به تاریخ 11/2/1426 هـ.
[2]- نگاه کنید به: منبع قبلی.
[3]- نگاه کنید به: منبع قبلی.
[4]- منبع قبلی.
[5]- فواید روزه درمانی از پایگاه الکترونیکی 55.
[6]- نگاه کنید به کتاب: روائع الطب الاسلامی.
[7]- منبع قبلی.
[8]- منبع قبلی.
[9]- نگاه کنید به پایگاه «الساحة الطبیبة» 11/2/ 1426 هـ درگاه‌های گفتگوی «الدانه».
[10]- احمد آن را در مسند روایت کرده است. [مؤلف]
آلبانی در السلسلة الضعیفة (253) می‌گوید ضعیف است. [مصحح]
[11]- ترمذی آن را روایت کرده است، نگاه کنید موسوعة الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
آلبانی در صحیح ترمذی (2135) می‌گوید صحیح است. [مصحح]
اعجاز طبی و پزشکی در فریضه‌ی روزه
دو نوع روزه وجود دارد: روزه‌ی اسلامی و روزه‌ی طبی که نوع طبی آن عبارت است از محروم کردن بدن از مواد غذایی برای چند ساعت و چند روز.
تجربه‌های علمی نشان داد که محروم ماندن بدن از آب به نسبت محروم ماندن آن از غذا تاثیر شدیدتری دارد، بنابراین اگر فقط آب در اختیار انسان گذاشته شود، می‌تواند حدود چهل روز زنده بماند و این بر اهمیت آب در زندگی تاکید دارد، در این میان ابتدا انرژی خود را از ذخایر قندی که به شکل گلیکوژن در کبد و عضله‌ها ذخیره می‌شوند، بدست می‌آورد.
این مقدار ذخیره در روزهای ابتدایی روزه‌داری به پایان می‌رسد و بعد از آن بدن به ذخیره‌های چربی خود پناه می‌برد، اما آن به هیچ وجه از ذخیره‌های چربی موجود در ترکیب سلول‌های اصلی استفاده نمی‌کند، هرچند که مدت روزه‌داری طولانی باشد، سپس بدن به جمع آوری مواد به وجود آمده از این عملیات روی می‌آورد و دوباره آنها را به کار می‌گیرد تا انرژی تولید کند و از اعضاء و بافت‌های زنده‌ی بدن در حین روزه‌داری مواظبت کند، اگر روزه به مدت زیادی ادامه یابد بدن ذخایر گلیکوژن و چربی‌ها را مصرف می‌کند و بعد از آن به اکسیده کردن مواد پروتئینی روی می‌آورد و آنها را به قند تبدیل می‌کند تا انرژی مورد نیاز خود را از آنها تأمین کند و این که تخریب بافت‌های پروتئینی تشکیل شده از گوشت و عضلات است که دانشمندان آن را به تحلیل رفتن خود به خود بدن می‌شناسند.
همچنین محرومیت شدید بدن از مواد غذایی به ایجاد اختلالات در وظایف اعضای بدن و صدمات شدید در مغز منجر می‌شود که بر رفتارهای روانی و تحریک پذیری انسان تاثیر می‌گذارد، از جمله اموری که بر حکمت الهی و اعجاز ربانی در این فرضیه ارزشمند دلالت دارند، این است که خداوند متعال آن را در طول روز قرار داده است و در شب ادا نمی‌شود و از آغاز طلوع فجر تا غروب آفتاب است و این دوره و مدتی است که انسان در آن فعالیت دارد و عملیات از بین بردن انرژی ذخیره شده‌ی موجود به شکل چربی‌ها و گلیکوژن در طول روز انجام می‌گیرد.
دکتر عبدالجواد صاوی پژوهشگر در زمینه‌ی شکل اعجاز عملی در قرآن و سنّت بیان کرده است که فعالیت و تحرک بدنی در زمان روزه‌داری گلوکز مصنوعی یا نهفته در کبد برای بدن ایجاد می‌کند که یک تغذیه‌ی ایده‌آل برای مغز است و در تولید گلبول‌های قرمز و ساختار استخوان و دستگاه عصبی و ماهیچه‌ها به کار می‌رود و آنها را کار آمدتر می‌کند.
همچنین تحرک و فعالیت بدنی در طول زمان روزه‌داری انرژی لازم پوست بدن را تامین می‌کند که در سایر عملیات‌های حیاتی به کار می‌گیرد و به شکل اساسی در رهایی بدن از سم‌ها و اسیدهای مضر موجود در آن نقش دارد.
در حالی که کسالت و سستی و خواب زیاد در طول مدت روزه‌داری منجر به نتایج معکوس می‌شوند از جمله آنها به هم خوردن ساعت بیولوژیک بدن و افزایش انرژی مضر ذخیره شده و کاهش عملیات سوخت و سوز است[1].
در اینجاست که اهمیت قرار گرفتن روزه در شریعت اسلامی در زمان طلوع فجر تا غروب آفتاب، برای ما روشن و آشکار می‌گردد.
همچنین اسلام با وجود تاکید بر اعتدال و عدم اسراف در خوردن غذا به هنگام افطار، نوع مشخصی از غذاهای مباح را حرام نکرد، خداوند متعال میفرماید: ﴿وَکُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَکُمُ ٱلۡخَیۡطُ ٱلۡأَبۡیَضُ مِنَ ٱلۡخَیۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ مِنَ ٱلۡفَجۡرِۖ ثُمَّ أَتِمُّواْ ٱلصِّیَامَ إِلَى ٱلَّیۡلِ﴾ [البقرة: 187]. «و بخورید و بیاشامید تا رشته‌ی سپید بامداد از رشته‌ی سیاه (شب) بر شما نمودار شود، سپس روزه را تا فرا رسیدن شب به اتمام رسانید».
همچنین میفرماید: ﴿وَکُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ وَلَا تُسۡرِفُوٓاْۚ إِنَّهُۥ لَا یُحِبُّ ٱلۡمُسۡرِفِینَ٣١﴾ [الأعراف: 31]. «و بخورید و بیاشامید ولی زیاده روی نکنید که او اسراف کاران را دست نمی‌دارد».
رسول الله ج میفرماید: «إِذَا أَقْبَلَ اللَّیْلُ مِنْ هَا هُنَا، وَأَدْبَرَ مِنْ هَا هُنَا، وَغَرَبَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ أَفْطَرَ الصَّائِمُ»[2].
«وقتی شب از اینجا آمد و از آنجا رفت و خورشید غروب کرد، روزه دار افطار کند».
بر خوردن خوارکی‌هایی همچون خرما، شیر و آب در هنگام افطار تاکید شده است، چون دارای ارزش غذایی هستند و از ویژگی هضم راحت و جذب سریع و جایگزین و جبران عناصر غذایی از دست رفته‌ی بدن و کمک به آن در تامین انرژی لازم، برخوردار هستند و نشاط و سر زندگی بدن را به آن باز می‌گردانند.
رسول الله ج میفرماید: «إِذَا أَفْطَرَ أَحَدُکُمْ فَلْیُفْطِرْ عَلَى تَمْرٍ، فَإِنَّهُ بَرَکَةٌ، فَإِنْ لَمْ یَجِدْ تَمْرًا فَالمَاءُ فَإِنَّهُ طَهُورٌ»[3].
«هرگاه کسی از شما افطار کرد با یک خرما افطار کند که خرما برکت است و اگر خرما در دسترس نداشت با آب افطار کند که آب پاک است».
از آمیزش و ارتباط جنسی نهی شده است چون که این عمل ضررهایی برای بدن دارد و انرژی انسان را به تحلیل می‌برد و کسل می‌شود و از انجام واجبات دینی و طاعت و عبادت‌های دیگرش ناتوان می‌گردد و نمی‌تواند اعمالی را که برای او مکلف شده است، انجام دهد، جایی که رسول الله ج میفرماید: «إِیَّاکُمْ وَالْوِصَالَ»[4]؛ «از آمیزش پرهیز کنید».
همچنین میفرماید: «لَا صَامَ مَنْ صَامَ الدَّهْرَ»[5]؛ «کسی که تمام عمر را بدون وقفه روزه گیرد، روزه‌اش معتبر نخواهد شد».
و میفرماید: «مَنْ صَامَ الْأَبَدَ فَلَا صَامَ وَلَا أَفْطَرَ»[6].
و بر شتاب کردن در افطار و به تاخیر انداختن سحری خوردن تاکید شده است، جایی که رسول الله ج میفرماید: «ما تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا عَجَّلُوا الْإِفْطَارَ، وَأَخَّرُوا السُّحُورَ»[7].
«امت من همچنان به خیر و خوشی خواهد بود مادامی که در افطار کردن عجله کنند و سحری خوردن را به تاخیر بیندازند».
از جمله امور مهمی که بر اعجاز ربانی قضیه‌ی روزه تاکید دارد، مطلبی است که از روزنامه‌ی سعودی الجزیره شماره‌ی منتشر شده در چهارم رمضان سال 1425ه، به نقل از آن وایلر یکی از دانشمندان امریکایی که اخیراً مشرف شدنش به دین اسلام را اعلام کرد، منتشر شده است، او چندین آزمایش و تحقیق انجام داده است که در آنها به این نتیجه رسیده است که روزه گرفتن در طی ده روز اول ماه رمضان باعث تجدید ده درصد سلول‌های بدن می‌شود و در طی دهه‌ی دوم ماه رمضان حدود شصت و شش درصد سلول‌های بدن تجدید می‌شوند و در ده روز آخر همه‌ی سلول‌های بدن تجدید می‌شوند[8].
او همچنین به این نتیجه رسید که سطح هوش و قدرت تمرکز در طول روزه‌داری افزایش می‌یابد و او تاکید داشت که سیستم دفاعی و بازدارندگی بدن به دلیل روزه‌داری ده برابر از آنچه که قبلاً برخوردار بود، بیشتر می‌شود، او همچنین کشف کرد که روزه گرفتن به جمع شدن املاح سدیم در کلیه‌ها کمک می‌کند و این املاح به ذوب شدن سنگریزه‌های موجود در کلیه‌ها کمک می‌کنند، این دانشمند بر ضرورت پیروی از سنّت نبوی در شتاب کردن در افطار و به تاخیر انداختن سحری تاکید داشت و بیان کرد که بدن روزه دار در بدست آوردن انرژی به گلیکوژن نهفته در کبد که به گلوکز تبدیل می‌شود و قند خون را تنظیم می‌کند، وابسته است.
چون مغز فقط از قند تغذیه می‌کند و هنگامی که قند در بدن کاهش می‌یابد، کبد با قند نهفته‌ی خود به بدن کمک می‌کند و هنگامی که آن قند نهفته‌ی بدن تمام شد به تحلیل چربی‌ها و تبدیل آنها به انرژی می‌پردازد و در این تغییر و تحویل مجموعه‌ی مواد مضری به وجود می‌آیند که مغز را به گیجی و غش مبتلا می‌کنند و شتاب کردن در افطار انسان روزه‌دار را از این گیجی و حالت غش دور می‌کند[9].
او بر اعجاز در این فرمایش رسول خدا ج تاکید داشت که میفرماید: «یَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ، مَنِ اسْتَطَاعَ مِنْکُمُ الْبَاءَةَ فَلْیَنْکِحْ فَإِنَّهُ أَغَضُّ لِلْبَصَرِ، وَأَحْصَنُ لِلْفَرْجِ، وَمَنْ لَا فَلْیَصُمْ فَإِنَّ الصَّوْمَ لَهُ وِجَاءٌ»[10].
«ای جوانان هرکس از شما توانایی تامین مایحتاج زندگی را دارد باید ازدواج کند و هرکس که نتوانست باید روزه بگیرد چرا که آن برای او باز دارنده است».
برای او ثابت شد که روزه ترشح هورمون‌های مردانه و زنانه را به میزان ده برابر کاهش می‌دهد و این به انسان کمک می‌کند که شهوت جنسی خود را کنترل کند و آن را در اختیار بگیرد، وی تاکید دارد که روزه به زنانی که دچار اختلالات هورمونی در فرایند حاملگی هستند، کمک می‌کند و به درمان ضعف قوای جنسی و افزایش باروری در مردان کمک می‌کند[11].
استاد نیکولای بیلوی یکی از دانشمندان روسی در زمینه‌ی علم پزشکی در کتاب خود: «گرسنگی به خاطر سلامتی» منتشر شده در سال 1976 م تاکید می‌کند که هر انسانی به خصوص ساکنین شهرهای بزرگ باید به مدت 3- 4 هفته در هرسال از خوردن امتناع کند و روزه بگیرد تا از یک صحت و سلامتی مطلوب در طول زندگی‌شان بهره‌مند شوند[12] همچنین می‌بینیم که مک فادن از دانشمندان علم پزشکی در آمریکا بر این امر تاکید دارد که هر انسانی به روزه گرفتن احتیاج دارد، اگر مریض نباشد چون سم موجود در انواع غذاها در بدن جمع می‌شود و انسان را همچون یک مریض می‌کند و او را سنگین می‌بینیم و از فعالیت و نشاط او کاسته می‌شود، اما وقتی روزه بگیرد، وزن او سبک‌تر می‌شود و این سم‌ها در بدن او از بین می‌روند و بدن او کاملاً پاک و سالم می‌گردد، روزه گرفتن همچنین به بازسازی و تجدید سلول‌های بدن کمک می‌کند و انسان به احساس انرژی و با نشاط بودن می‌رسد که قبل آن چنین احساسی را نداشته است[13].
الکسس کارل برنده جایزه نوبل در زمینه پزشکی در کتاب خود تحت عنوان «انسان این موجود ناشناخته» می‌گوید: «کثرت وعده‌های غذایی و سنگین بودن آنها وظیفه‌ی مهم را که نقش مهمی در بقاء موجودات زنده بر روی زمین دارد، به تعطیلی می‌کشاند و آن وظیفه‌ی هماهنگی و سازگاری با کمبود مواد غذایی است بنابراین مردم در گذر زمان‌ها روزه می‌گیرند.
بنابراین همه‌ی ادیان، مردم را به واجب دانستن روزه و محروم شدن از غذا در مدت‌هایی معین فرا می‌خوانند چون در ابتدای امر احساس گرسنگی به وجود می‌آید و گهگاهی باعث تهییج و انگیزش پذیری عصبی می‌گردد سپس احساس ضعف را دنبال دارد اما در کنار این موارد، پدیده‌های پنهان و بسیار ارزشمند دیگری رخ می‌دهند، قند موجود در کبد به حرکت در می‌آید و در پی آن برخی چربی‌های نهفته شده در زیر پوست، به حرکت در می‌آیند و در اینجا همه‌ی اعضاء بدن برای محافظت از درون و سلامت قلب با دادن هر آنچه در ذخیره دارند، فداکاری می‌کنند، روزه گرفتن همچنین به تمیز شدن بافت‌های بدن و پاک شدن آنها از سم‌ها و چربی‌های انباشته شده در آنها کمک می‌کند»[14].
یکی از سالخوردگان درباره‌ی راز سلامتی و نشاط او پرسیدند، جواب داد: علت این است که من گاه به گاه روزه می‌گرفتم[15].
دکتر محمد سعید سیوطی ذکر کرده است که روزه به عدم انباشته شدن مواد سمی مضر برای بدن مانند: اسید اوریک، فسفات آمونیاک و سایر اسیدها و املاح مضر کمک می‌کند و بدن را در برابر بیماری نقرس و ورم مفصل‌ها محافظت می‌کند و مانع تشکیل سنگ کلیه می‌شود[16].
دکتر ابراهیم راوی بر این امر تاکید دارد که روزه نشاط و فعالیت سلول‌های مغز را به خاطر توقف فعالیت دستگاه گوارش، افزایش می‌دهد و خون زیادی در این حالت برای تغذیه‌ی چین‌خوردگی‌های مغز و رساندن تغذیه ایده‌آل برای فعالیت آن به مغز می‌رسد و این همان چیزی است که افراد دارای فعالیت‌های فکری و عقلی به روزه گرفتن روی می‌آورند تا توانایی‌های مغزی و عقلی آنان فعال‌تر شود[17].
سخنان و نظریات درباره‌ی روزه فراوان و متنوع هستند به خصوص که می‌دانیم تحقیقات و تجربه‌های عملی جدید بر بسیاری از این فواید تاکید دارند، در اینجا برخی از قول‌های نقل شده از مشهورترین پزشکان جهان و در جریان تحقیقات و مقالات علمی خود و بعد از تجربه‌های علمی بر آنها اظهار کرده‌اند، را ذکر می‌کنیم: علاوه بر قول‌ها و نظراتی که قبلاً ذکر کردیم و بر اعجاز طبی روزه تاکید داشتند، قول‌ها و نظرات ذیل را نیز نقل می‌کنیم تا اهمیت روزه از جهت طبی و بهداشتی برای خواننده تثبیت گردد.
دکتر ایوارت لومز می‌گوید: «روزه قدیمی‌ترین ابزار و راهکار در جهان برای التیام و شفای طبیعی است، روزه حقیقتاً یک علمیات پاکسازی عجیبی را در بدن آغاز می‌کند و این عملیات به همه‌ی سلول‌های بدن و بافت‌های آن در دوره‌ی روزه‌داری می‌رسد، جایی که آنزیم به جای حرکت از معده مستقیماً به سمت روده‌ها می‌رود و به مجرای خون می‌رسد و بدن را از سم‌ها و مواد زائد انباشته شده‌ی آن که از عملیات اکسیده شدن و سوخت و سوز سلول‌های مرده به جا مانده‌اند، رها می‌گرداند، همچنین همه‌ی اعضای بدن و غدد پراکنده شده در آن به حد کافی استراحت می‌کنند و در این مدت پاکسازی، بازسازی و سازمان دهی مجدد می‌شوند»[18].
خانم دکتر پاتریشیات پرت می‌گوید: «روزه در گذر تاریخ فواید عقلی، جسمی و روحی خود را به اثبات رسانده است، روزه باعث عملیات پاکسازی بدن از سموم می‌شود و به فرایند التیام و همچنین متعادل کردن وزن اضافه و کاهش فشار خون و کنترل و بالا رفتن سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند.
هرگاه بخواهیم از سموم انباشته شده در بدنمان رها شویم باید روزه یگیریم ما از طریق روزه گرفتن به بدن خود یک استراحت فیزولوژیکی می‌دهیم، این استراحت یک انرژی بسیار مهمی با خود دارد که هرگاه این انرژی زیاد شد ما بیشتر از سموم بدن خلاص می‌شویم و به یک زندگی سالم دست می‌یابیم»[19].
دکتر هربرت شلتون می‌گوید: «به کارگیری روزه به عنوان درمان از قدیم مورد استفاده بوده است و ابن سینا طبیب بزرگ روزه را برای درمان بیمارانش تجویز می‌کرد و آن را به مدت سه هفته و بیشتر از آن برای آنان تجویز می‌کرد»[20].
ژوزف رودریگو می‌گوید: «همه‌ی بیماری‌ها از دستگاه گوارش به وجود می‌آیند، اگر دنبال صحت و سلامتی بودی و برای شفا و سلامتی خود راهی پیدا نکردی از دستگاه گوارش شروع کن چرا که آن منشاء بیماری تو و همچنین درمان و شفای توست»[21].
دکتر لیونی بروان در مبحثی تحت عنوان همراه با روزه پیشگیری و درمانی می‌گوید: «علی‌رغم اینکه امروزه جواب شایع و رایج برای بیماری این است: به دنبال معالجه و درمان برو اما بهتر است که تو برای عکس آن تلاش کنی. بنابراین روزه درمانی روشی مفید برای درمان و شفاست و آن باعث تغییرات متحولانه‌ی شیمیایی در بدن می‌شود که غالباً شفا دهنده و پاک کننده هستند، بنابراین اعضاء بدن هرگاه خالی و سبک باشند، استراحت می‌کنند و انرژی را نگه می‌دارند و باعث فرایند رهایی از مواد مضر و آلوده کننده‌ی بدن می‌شوند و فرایند بازسازی سلول‌ها را فعال‌تر می‌کنند.
روزه یک استراحت انرژی شفا درمانی قدیمی همراه با انسان است که فرهنگ‌های متعدد و امت‌های گوناگون آن را به عنوان یک راهکار درمانی و پیشگیری کننده‌ی مطمئن به کار گرفته‌اند.
گروه‌ها و انجمن‌های طرفدار و حامی روزه هزاران نمونه از شهادت و گواهی افرادی که به واسطه‌ی روزه از بیماری‌هایی چون تنگی نفس، حساسیت، ورم مفصل‌ها، میگرن، بیماری‌های پوستی و دستگاه گوارش و بی‌اشتهایی شفا یافته‌اند، ارائه کرده‌اند که روزه‌ی اختیاری و داوطلبانه همیشه راهکار طبی و درمانی اولیه برای بیماری بوده است»[22].
لیون شیتو کارشناس بریتانیایی در زمینه‌ی درمان با وسایل و ابزارهای طبیعی می‌گوید: «نهایت آنچه که یک روزه دار از آن رنج می‌برد، در تغییر رنگ زبان، سردرد و تغییر بوی دهان خلاصه می‌شود اما در مقابل به نتایج و فواید ایده‌آل و بسیار مناسبی دست می‌یابد از جمله‌ی آنها: تقویت سیستم دفاعی و ایمنی بدن به شکل اساسی و قابل ملاحظه است»[23].
تعدادی از دانشمندان غربی بر اساس تجربه‌ها و تحقیقات علمی خوشان، فواید روزه را به طور خلاصه گرد آورده‌اند، از جمله‌ی آنان شیلتون در کتاب «روزه» و لوتزنر در کتاب «بازگشت به زندگی سالم به وسیله‌ی روزه» و دووی در کتاب «روزهای که شفا می‌دهد» که برخی از سخنان در این مورد بدین ترتیب است.
- روزه استراحتی برای بدن است که به آن امکان می‌دهد، نقص‌ها و کمبودهای خود را اصلاح کند و خود را بازنگری کند.
- روزه فرایند جذب مواد باقی مانده در روده‌ها را متوقف می‌کند و آنها را بیرون می‌راند، موادی که ماندگاری طولانی آنها ممکن است آنها را به پس مانده‌های سمی و مضر برای بدن تبدیل کند.
- روزه تنها راهکار اثر بخش برای دفع سم‌های انباشته شده در بدن و سم‌هایی است که از محیط آلوده‌ی اطراف به درون بدن راه می‌یابند.
- به کمک روزه دستگاه‌های تخلیه و دفع بدن فعالیت خود را از سر می‌گیرند و فعالیت و انجام وظایف شان در پاکسازی بدن را به خوبی انجام می‌دهند و این مساله‌ای است که محققان علم پزشکی را درباره‌ی ضرورت انجام تحقیقات و تحلیل‌ها و آزمایشات پزشکی بعد از دوره‌ی روزه‌داری، به اجماع رسانده است.
- روزه در تجزیه و تحلیل مواد زائد و رسوبات مضر داخل بافت‌های بیمار، به بدن کمک می‌کند.
- روزه شادابی و طراوت و سرزندگی سلول‌ها و بافت‌های بدن را به آنها باز می‌گرداند.
- روزه وظایف دستگاه‌های گوارشی، تنفسی و گردش خون را بهبود می‌بخشد.
- روزه درمان اثر بخش بسیاری از بیماری‌های روانی، جسمی و اجتماعی است.
- روزه باعث گشوده شدن ذهن و تقویت قوه‌ی درک می‌گردد.
- روزه تاثیرات مهمی بر سایر بخش‌های داخلی و خارجی بدن دارد.
- روزه توان و انرژی لازم برای فرایند گوارش را در بدن مهیا می‌کند و آنها را برای فعالیت‌های ضروری‌تر و مهم‌تر دیگر همچون مبارزه با بیماری‌ها و التیام زخم‌ها ذخیره می‌کند.
- روزه اثرات جالبی بر روح انسان و سلامتی بدن او دارد، فواید روانی که روزه‌دار به آنها دست می‌یابد نقش مثبت و سازنده‌ای در اجرای وظایف اعضای بدن و همه‌ی دستگاه‌های آن دارد و این حالت با توجه به ارتباط شدید بین حالت روحی و روانی و سلامتی بدن دارد.
- روزه صبر و بردباری را آموزش می‌دهد، اراده را تقویت می‌کند و مردها را می‌سازد.
- روزه باعث رشد اخلاص و افزایش تقوا می‌گردد و انسان را از اعمال ناشایست به دور نگه می‌دارد.
- روزه از شدّت شهوت می‌کاهد و مانع تسلط و احاطه‌ی آن بر بدن می‌شود و اراده‌ی انسان را قوی می‌کند.
- روزه حس اجتماعی انسان را بیدار می‌کند و بر روابط خویشاوندی و همبستگی اجتماعی می‌افزاید.
- روزه مدرسه‌ی اخلاق پسندیده است.
- روزه یک تمرین برای بدن و زکات برای جان و برای انسان نگه دارنده و برای جمع و گروه محافظت کننده است.
[1]- نگاه کنید به پایگاه الکترونیکی «الیوم» در تاریخ پنج شنبه هفت رمضان هـ.
[2]- موسوعة الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
صحیح بخاری (1954). [مصحح]
[3]- ابو داود و ترمذی آن را روایت کرده‌اند. [مؤلف]
آلبانی در ضعیف الترغیب (651) می‌گوید ضعیف است. [مصحح]
[4]- بخاری و مسلم آن را روایت کرده‌اند: موسوعه الحدیث النبوی الشریف.
[5]- بخاری آن را روایت کرده است، نگاه کنید به موسوعه الحدیث النبوی الشریف.
[6]- نسائی آن را روایت کرده است نگاه کنید به موسوعه الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
آلبانی در صحیح نسائی (2376) می‌گوید صحیح است. [مصحح]
[7]- منبع قبلی. [مؤلف]
آلبانی در صحیح الجامع (7284) می‌گوید صحیح است.
[8]- نگاه کنید به روزنامه «الجزیره السعودیة» شماره: 11078، منتشر شده در 4 رمضان 1425 ه.
[9]- منبع قبلی.
[10]- موسوعة الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
صحیح مسلم (1400) [مصحح]
[11]- روزنامه «الجزیرة السعودیة» شماره: 11078.
[12]- کتاب گرسنگی بخاطر سلامتی.
[13]- پایگاه الکترونیکی «الفوائد» فواید روزه طبی در تاریخ: 18/12/1421 هـ.
[14]- کتاب «انسان، این موجود ناشناخته».
[15]- فواید روزه طبی.
[16]- منبع قبلی.
[17]- منبع قبلی.
[18]- نگاه کنید به پایگاه انجمن‌ها وادی دوغن در تاریخ 16/10/1426 ه.
[19]- پایگاهی گفتگوی انجمن‌های «الداغنة» به تاریخ 16/10/ 1426 ه.
[20]- منبع قبلی.
[21]- منبع قبلی.
[22]- منبع قبلی.
[23]- موسوعة آیات و معجزات، ص242.
انواع روزه‌های رایج و معروف در نزد مسلمانان
روزه در شریعت اسلامی انواع متعددی دارد، اما روش همه‌ی آنها یکی است و آن امتناع از خوردن و آشامیدن و سایر موارد که روزه را باطل می‌کنند، از طلوع تا غروب آفتاب می‌باشد و به شکل زیر هستند:
1- روزه‌ی واجب
همان روزه‌ی ماه رمضان است و نشانه و دلیل آن، فرمایش خداوند متعال است که میفرماید: ﴿شَهۡرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِیٓ أُنزِلَ فِیهِ ٱلۡقُرۡءَانُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَٰتٖ مِّنَ ٱلۡهُدَىٰ وَٱلۡفُرۡقَانِۚ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ ٱلشَّهۡرَ فَلۡیَصُمۡهُۖ وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٖ فَعِدَّةٞ مِّنۡ أَیَّامٍ أُخَرَۗ یُرِیدُ ٱللَّهُ بِکُمُ ٱلۡیُسۡرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ ٱلۡعُسۡرَ وَلِتُکۡمِلُواْ ٱلۡعِدَّةَ وَلِتُکَبِّرُواْ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰکُمۡ وَلَعَلَّکُمۡ تَشۡکُرُونَ١٨٥﴾ [البقرة: 185].
«(آن چند روز محدود و اندک) ماه رمضان است (ماهی) که قرآن در آن نازل شده است، (کتابی) که راهنمای مردم است، و (در بردارنده) نشانه‌ها و دلایل آشکار و روشن از هدایت و جدا کننده‌ی حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را (در حضر) دریابد، باید که آن را روزه بدارد، و هر کس که بیمار یا در سفر بود، پس (باید به تعداد روزهای که افطار کرده) روزهای دیگر را (روزه بگیرید). خداوند برای شما آسانی می‌خواهد، و برای شما دشواری نمی‌خواهد، و تا شمار (روزهای رمضان) را کامل کنید، و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بدارید، و باشد که شکر گزاری کنید».
آن روزهای است که خداوند متعال برکسی واجب می‌کند که مرتکب یکی از ممنوعیت‌های شرعی شده باشد تا اینکه بدین وسیله ادب شود و نفس او پاک گردد و به سوی خداوند متعال توبه کند و باز گردد، از جمله آنها: کفاره‌ی قسم، کفاره‌ی ظهار، کفاره‌ی مخالفت با برخی از اعمال حج و کفاره‌ی قتل غیر عمد.
این روزه سنّت پیامبر اسلام ج و برای نزدیک شدن به خداوند متعال و دست یافتن به رضایت و خشنودی او است از جمله این روزه‌ها: روزه گرفتن سه روز از هرماه، روزه‌ی روزهای دوشبنه و پنجشنبه در هر هفته، روزه‌ی ده روز از ماه ذی‌الحجه و از جمله روز عرفه برای غیر از حاجی‌ها و روزه‌ی شش روز از ماه شوال هستند.
سنت‌های صحیح نبوی به فراوانی درباره‌ی ترغیب به آخرین مورد از روزه‌های ذکر شده و تشویق به آن روایت شده‌اند، چون این روزه به طور اختیاری و داوطلبانه از جانب خود فرد گرفته می‌شود و چه بسا انسان درباره‌ی آن تنبلی می‌کند و یا در اداء آن سستی می‌کند، لذا سنّت صحیح نبوی به صورت گفتاری و عملی در تبیین فضیلت و ثواب آن روایت شده‌اند.
اما دو نوع دیگر روزه یعنی روزه‌ی واجب و روزه‌ی کفاره، انسان نمی‌تواند در مورد آنها سستی کند و یا آن را ادا نکند، مگر اینکه عذر شرعی داشته باشد و یا خداوند به او به دلایلی رخصت داده باشد؛ در غیر این صورت او در حق خداوند متعال کوتاهی کرده است و مستحق عذاب او قرار می‌گیرد.
* روزه رکنی از ارکان اسلام است
روزه چهارمین رکن از ارکان اسلام است که پیامبر ج در حدیث شریف آن را ذکر کرده است در جایی که میفرماید: «بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ، شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ، وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ، وَصَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ، وَحَجَّ الْبَیْتِ»[1]؛ «اسلام بر پنج اصل بنا شده است: شهادت به این که هیچ معبودی جز خداوند نیست و این که محمد رسول خداست و بر پا داشتن نماز، دادن زکات، روزه‌ی ماه رمضان و طواف خانه‌ی خدا برای کسی که توانایی به جا آوردن آن را داشته باشد».
* روزه یک راز بین بنده و پروردگارش است
روزه از جمله شریعت‌های اسلامی است که بر اساس اخلاص پایه گذاری شده است و آن یک راز بین بنده و پروردگار عزیز و بزرگوارش است که کسی جز خداوند متعال نمی‌داند، بنابراین روزه ثوابی عظیم و پاداشی فراوان دارد چون موجب نزدیک شدن بنده به خداوند متعال و به دست آوردن رضایت و خشنودی او می‌شود، در حدیث قدسی آمده است: «کُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ لَهُ إِلَّا الصِّیَامَ، فَإِنَّهُ لِی، وَأَنَا أَجْزِی بِهِ»[2]؛ «همه‌ی اعمال فرزند آدم برای خودش است به جز روزه که برای من است و من پاداش آن را می‌دهم».
رسول الله ج میفرماید: «مَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِیمَانًا، وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ، وَمَنْ قَامَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ إِیمَانًا وَاحْتِسَابًا، غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»[3]؛ «هرکس ماه رمضان را از روی ایمان و برای رسیدن به ثواب روزه بگیرد هرگناهی که قبلاً مرتکب شده است، از او بخشیده می‌شود».
* روزه سعادت دنیا و آخرت را محقق می‌کند
با توجه به این فرضیه و سایر فرایض اسلام، انسان مومن به سمت پروردگار عزیز و بزرگوار خود رو می‌کند و از او گذشت و بخشش وی را طلب می‌کند و به رحمت و خشنودی او امیدوار است.
روایت‌های حدیث شریف نبوی درباره‌ی محبوب جلوه دادن این امر در نزد دل‌ها و ترغیب کردن بر حسن انجام آن به فراوانی آمده‌اند. به نقل از رسول خدا ج روایت شده است که فرمود: «وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَخُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ»[4]؛ «قسم به کسی که جان من بدست اوست، بوی بد دهان روزه دار در نزد خداوند از بوی مشک خوش‌تر است».
همچنین به نقل از آن حضرت ج آمده است که فرمود: «لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ: فَرْحَةٌ فِی الدُّنْیَا عِنْدَ إِفْطَارِهِ، وَفَرْحَةٌ فِی الْآخِرَةِ»[5]؛ «روزه دار دو بار خوشحالی دارد: یکی خوشحالی هنگام گشودن روزه و یک خوشحالی هنگام دیدار با پروردگار خود است».
پیامبر ج درباره‌ی تشویق به اخلاص در روزه و کنار گذاشتن کینه و دشمنی میفرماید: «إِذَا کَانَ یَوْمُ صَوْمِ أَحَدِکُمْ، فَلَا یَرْفُثْ، وَلَا یَجْهَلْ، وَلَا یُؤْذِی أَحَدًا، فَإِنْ جَهِلَ عَلَیْهِ أَحَدٌ أَوْ آذَاهُ، فَلْیَقُلْ: إِنِّی صَائِمٌ»[6]؛ «هرگاه یکی از شما در یک روز روزه باشد، نباید دشنام دهد و دچار فسق و عصیان گردد و اگر کسی با او نزاع کرد و یا دشنام داد، باید بگوید من روزه هستم، من روزه هستم». و از سخن دروغ در هنگام روزه نهی کرده است و میفرماید: «مَنْ لَمْ یَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالْعَمَلَ بِهِ وَالْجَهْلَ، فَلَیْسَ لِلَّهِ حَاجَةٌ بِأَنْ یَدَعَ طَعَامَهُ وَلَا شَرَابَهُ»[7]؛ «هرکس که سخن دروغ و باطل و عمل به آن را کنار نگذارد، خداوند احتیاجی ندارد که او خوارک و آشامیدنی خود را کنار بگذارد (روزه بگیرد)».
[1]- متفق علیه.
[2]- کتاب الأحادیث القدسیة. [مؤلف]
صحیح بخاری (1904) [مصحح]
[3]- موسوعة الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
بخاری (2014) و مسلم (760). [مصحح]
[4]- موسوعة الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
بخاری (1894) [مصحح]
[5]- موسوعة الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
مسلم (1151) [مصحح]
[6]- موسوعة الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
آلبانی – صحیح ابن ماجه (1381). [مصحح]
[7]- موسوعة الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف]
بخاری (6057). [مصحح]