ترغیب به نماز جماعت و آنچه در مورد کسی وارد شده که برای نماز جماعت خارج می‌شود، اما در حالی با مردم روبرو می‌شود

ترغیب به نماز جماعت و آنچه در مورد کسی وارد شده که برای نماز جماعت خارج می‌شود، اما در حالی با مردم روبرو می‌شود که نماز خوانده‌اند

560-402- (1) (صحیح) عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «صَلاَةُ الرَّجُلِ فِی جَمَاعَةٍ تَضعُفُ عَلَى صَلاَتِهِ فِی بَیْتِهِ، وَفِی سُوقِهِ خَمْسًا وَعِشْرِینَ ضِعْفًا، وَذَلِکَ أَنَّهُ إِذَا تَوَضَّأَ، فَأَحْسَنَ الوُضُوءَ، ثُمَّ خَرَجَ إِلَى المَسْجِدِ، لاَ یُخْرِجُهُ إِلَّا الصَّلاَةُ، لَمْ یَخْطُ خَطْوَةً، إِلَّا رُفِعَتْ لَهُ بِهَا دَرَجَةٌ، وَحُطَّ عَنْهُ بِهَا خَطِیئَةٌ، فَإِذَا صَلَّى، لَمْ تَزَلِ المَلاَئِکَةُ تُصَلِّی عَلَیْهِ - مَا دَامَ فِی مُصَلَّاهُ، مَالمَ یُحدِث - اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ، اللَّهُمَّ ارْحَمْهُ، وَلاَ یَزَالُ فِی صَلاَةٍ مَا انْتَظَرَ الصَّلاَةَ».

رواه البخاری - واللفظ له - ومسلم وأبو داود والترمذی وابن ماجه. [وتقدَّم 5- الصلاة / 9 / الحدیث الأول]

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «نماز مرد در جماعت بر نمازی که به تنهایی در منزل و بازار به جا می‌آورد، بیست و پنج برابر برتری دارد. و این زمانی است که وضوی کاملی می‌گیرد و به سوی مسجد می‌رود و به غیر از نماز هیچ هدفی ندارد؛ در این‌صورت گامی بر نمی‌دارد مگر اینکه در برابر آن یک درجه مقامش بالا می‌رود و یک گناهش کم می‌شود؛ و چون نماز بخواند مادامی که در محل نمازش بوده و بی‌وضو نشود، ملائکه بر او درود می‌فرستند و می‌گویند: خدایا بر او درود بفرست، خدایا او را مورد رحمت قرار ده؛ و همچنان در نماز است تا زمانی که منتظر نماز باشد».

561-403- (2) (صحیح) وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ ب أَنَّ رَسُولَ اللهِ ج قَالَ: «صَلَاةُ الْجَمَاعَةِ أَفْضَلُ مِنْ صَلَاةِ الْفَذِّ بِسَبْعٍ وَعِشْرِینَ دَرَجَةً».

رواه مالک والبخاری ومسلم والترمذی والنسائی.

از ابن عمر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «نماز جماعت بیست و هفت درجه بر نماز انفرادی برتری دارد».

562-404- (3) (صحیح) وَعَنْ ابنِ مَسعُودٍ س قَالَ: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَلْقَى اللهَ غَدًا مُسْلِمًا، فَلْیُحَافِظْ عَلَى هَؤُلَاءِ الصَّلَوَاتِ، حَیْثُ یُنَادَى بِهِنَّ، فَإِنَّ اللهَ شَرَعَ لِنَبِیِّکُمْ ج سُنَنَ الْهُدَى، وَإِنَّهُنَّ مَنْ سُنَنَ الْهُدَى، وَلَوْ أَنَّکُمْ صَلَّیْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ کَمَا یُصَلِّی هَذَا الْمُتَخَلِّفُ فِی بَیْتِهِ، لَتَرَکْتُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ، وَلَوْ تَرَکْتُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ لَضَلَلْتُمْ، وَمَا مِنْ رَجُلٍ یَتَطَهَّرُ فَیُحْسِنُ الطُّهُورَ، ثُمَّ یَعْمِدُ إِلَى مَسْجِدٍ مِنْ هَذِهِ الْمَسَاجِدِ، إِلَّا کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ یَخْطُوهَا حَسَنَةً، وَیَرْفَعُهُ بِهَا دَرَجَةً، وَیَحُطُّ عَنْهُ بِهَا سَیِّئَةً، وَلَقَدْ رَأَیْتُنَا وَمَا یَتَخَلَّفُ عَنْهَا إِلَّا مُنَافِقٌ مَعْلُومُ النِّفَاقِ، وَلَقَدْ کَانَ الرَّجُلُ یُؤْتَى بِهِ یُهَادَى بَیْنَ الرَّجُلَیْنِ حَتَّى یُقَامَ فِی الصَّفِّ».

از ابن مسعود س روایت است که هر‌کس دوست دارد فردا درحالی با خداوند ملاقات کند که مسلمان است، باید بر این نمازها در هر جایی که ندا داده می‌شود محافظت کند. چرا که خداوند برای پیامبرتان سنت‌های هدایت را وضع کرده است و اینها سنت‌های هدایتند؛ و چنانچه شما همانند این متخلف در خانه‌های‌تان نماز بخوانید، براستی سنت پیامبرتان را ترک کرده‌اید و اگر سنت پیامبرتان را ترک کنید گمراه می‌شوید. و مردی نیست که به نحو احسن وضو بگیرد سپس به یکی از مساجد برود مگر اینکه خداوند با هر گامی که بر می‌دارد برای او یک حسنه می‌نویسد و به واسطه‌ی آن درجه‌ی او را بالا می‌برد و گناهی از او پاک می‌کند؛ و ما می‌دیدیم که تنها منافقین که نفاق‌شان آشکار بود، از نماز جماعت تخلف می‌کردند. و شخص را در حالی به مسجد و صَفِ نماز می‌آوردند که در میان شانه‌های دو نفر حمل می‌شد».

(وفی روایة): لَقَدْ رَأَیْتُنَا وَمَا یَتَخَلَّفُ عَنِ الصَّلَاةِ إِلَّا مُنَافِقٌ قَدْ عُلِمَ نِفَاقُهُ، أَوْ مَرِیضٌ، إِنْ کَانَ الرَّجُل^([1]) لَیَمْشِی بَیْنَ رَجُلَیْنِ حَتَّى یَأْتِیَ الصَّلَاةِ»، وَقَالَ: «إِنْ رَسُولَ اللهِ ج عَلَّمَنَا سُنَنَ الْهُدَى، وَإِنَّ مِنْ سُنَنَ الْهُدَى الصَّلَاةَ فِی الْمَسْجِدِ الَّذِی یُؤَذَّنُ فِیهِ».

رواه مسلم وأبو داود والنسائی وابن ماجه.

و در روایتی آمده است: «و ما می‌دیدیم تنها منافقی که نفاقش مشخص بود یا کسی که بیمار بود از نماز جماعت تخلف می‌کرد. و شخصی در‌حالی‌که در میان شانه‌های دو نفر راه می‌رفت به نماز می‌آمد؛ و عبدالله بن مسعود س می‌گوید: «رسول خدا ج سنت‌های هدایت را به ما آموخت و از سنت‌های هدایت، نماز گزاردن در مسجدی است که در آن اذان گفته می‌شود».

قوله: (یهادَى بین الرجلین) یعنی او را از ناحیه پهلویش کمک نموده و بازویش را می‌گرفت تا به این ترتیب به سوی مسجد حرکت کند.

563-405- (4) (صحیح) وَعَنْهُ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «فَضْلُ صَلَاةِ الرَّجُلِ فِی الْجَمَاعَةِ عَلَى صَلَاتِهِ وَحْدَهُ، بِضْعٌ وَعِشْرُونَ دَرَجَةً».

از ابن مسعود س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «فضل نماز جماعت بر نمازی که به تنهایی خوانده می‌شود، بیست و چند درجه است».

 (صحیح) (وفی روایة): "«صَلَاةُ الرَّجُلِ فِی جَمَاعَةٍ تَفْضُلُ بِخَمْسٍ وَعِشْرِینَ صَلَاةً کُلُّهَا مِثلُ صَلَاتِهِ فِی بَیتِهِ».

رواه أحمد بإسناد حسن، وأبو یعلى والبزار والطبرانی وابن خزیمة فی "صحیحه" بنحوه.

و در روایتی آمده است: «نماز مرد در جماعت برتر از بیست و پنج نمازی است که همگی آنها مانند نمازش در خانه باشد».

564-406- (5) (حسن) وَعن [عبد الله بن]^([2]) عُمَرَ بنِ الخَطاب س قَالَ: سَمِعتُ رَسُولَ الله ج یَقُولُ: «إِنَّ اللهَ تَبَارَکَ وَتَعَالَى لَیَعجَبُ مِنَ الصلاةِ فِی الجَمعِ^([3])".

رواه أحمد بإسناد حسن، وکذلک الطبرانی من حدیث ابن عمر بإسناد حسن.

از عبدالله بن عمر بن خطاب س روایت است از رسول الله ج شنیدم که فرمودند: «خداوند متعال از نماز در جماعت بسیار خوشحال می‌شود».

565-407- (6) (صحیح) وَعَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ س قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ج یَقُولُ: «مَنْ تَوَضَّأَ فَأَسْبَغَ الْوُضُوءَ، ثُمَّ مَشَى إِلَى صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ، فَصَلَّاهَا مَعَ الْإِمَامِ، غُفِرَ لَهُ ذَنْبُهُ».

رواه ابن خزیمة فی "صحیحه". [مضى 5- الصلاة/9].

از عثمان س روایت است از رسول الله ج شنیدم که ‌فرمودند: «کسی که به طور کامل وضو بگیرد سپس برای خواندن نماز فرض حرکت کند و نماز را همراه با امام بخواند، گناهان او بخشیده می‌شود».

566-408- (7) (صحیح لغیره) وَعَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «أَتَانِی اللَّیْلَةَ رَبِّی^([4]) (وفی روایة): رَأَیتُ رَبِّی فِی أَحْسَنِ صُورَةٍ، فَقَالَ لِی: یَا مُحَمَّدُ! قُلتُ: لَبَّیْکَ رَبِّ وَسَعْدَیْکَ؛ قَالَ: هَلْ تَدْرِی فِیمَ یَخْتَصِمُ المَلَأُ الأَعْلَى؟ «قُلْتُ: لَا أَعلَم. فَوَضَعَ یَدَهُ بَیْنَ کَتِفَیَّ حَتَّى وَجَدْتُ بَرْدَهَا بَیْنَ ثَدْیَیَّ» - أَوْ قَالَ: فِی نَحْرِی - فَعَلِمْتُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ^([5]) - أَوْ قَالَ: مَا بَینَ المَشرِق وَالمَغرب – قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! أَتَدْرِی فِیمَ یَخْتَصِمُ المَلَأُ الأَعْلَى؟ قُلْتُ: نَعَمْ، فِی الدَّرَجَاتِ، وَالکَفَّارَاتُ، وَنَقلِ الْأَقْدَامِ إِلَى الْجَمَاعَاتِ، وَإِسْبَاغُ الوُضُوءِ فِی السَّبَرات، وَانْتِظَارِ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ، وَمَنْ حَافَظَ عَلَیْهِنَّ عَاشَ بِخَیْرٍ وَمَاتَ بِخَیْرٍ، وَکَانَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ. قَالَ یَا مُحَمَّد! قَلتُ: لَبَّیْکَ وَسَعْدَیْکَ. فَقَالَ: إِذَا صَلَّیتَ قُل: اللهم! إِنِّی أَسأَلُکَ فِعلَ الخَیراتِ، وَتَرکَ المُنکراتِ وَحُبُّ المَسَاکِین، وَإِذَا أَرَدتَ بِعِبَادِک فِتنةٌ فَاقبِضنِی إِلَیک غَیر مَفتُون. قَالَ: وَالدَّرَجَاتُ إِفشَاءُ السَّلَامِ، وَإِطعَامُ الطَّعَامِ، وَالصلاةُ بِاللیل وَالنَّاسُ نیامُ».

رواه الترمذی وقال: "حدیث حسن غریب"^([6]).

ابن عباس ب از رسول الله ج روایت می‎کند که فرمودند: «دیشب، پروردگارم به نزدم آمد^([7]) (و در روایتی آمده:) خداوند متعال را در بهترین شکل و هیئت دیدم، پس به من فرمود: «ای محمد! گفتم: پروردگارا! آماده و گوش به فرمان تو هستم، فرمود: آیا می‎دانی فرشتگان در ملکوت اعلی درباره‎ی چه چیزی با هم بحث و مجادله می‎کنند؟ گفتم: خیر نمی‌دانم. خداوند دست خود را بین دو کتفم (شانه‎ام) گذاشتند تا جایی که سردی آن را در سینه یا گلوگاهم احساس کردم. پس از آنچه در آسمان و زمین است، آگاه شدم. خداوند متعال فرمود: ای محمد! آیا می‎دانی فرشتگان در ملکوت اعلی درباره‎ی چه چیزی بحث و مجادله می‎کنند؟ گفتم: بله، در مورد درجات، کفارات؛ (کفارات عبارتند از:) پیاده رفتن به نماز جماعت، کامل ساختن وضو به هنگام دشواری‌ (سرمای شدید)، انتظار نماز بعد از ادای نماز. و هرکس بر این اعمال مواظبت کند، زندگی خوب و خوشی خواهد داشت و با خیر و خوشی از دنیا می‎رود و از گناهان وی به اندازه‌ی روزی که متولد شده باقی می‌ماند. خداوند فرمود: ای محمد! گفتم: پروردگارا! آماده و گوش به فرمان تو هستم. فرمود: هرگاه نماز گزاردی، بگو: «اللهم انی اسالک …» پروردگارا! از تو توفیق انجام امور خیر و ترک امور زشت و ناپسند و دوست داشتن مساکین را خواهانم و هرگاه خواستی بندگانت را مورد فتنه و آزمایش قرار دهی، پس مرا بمیران پیش از اینکه دچار فتنه و مصیبت گردم». و رسول الله ج فرمود: درجات عبارتند از: ترویج و افشای سلام بین همدیگر، غذا دادن به دیگران و بجا آوردن نماز شب هنگامی که مردم خوابند».

(الملأ الأعلى):عبارتند از فرشتگان مقرب. و(السبرات) به فتح سین و سکون باء^([8]): جمع سَبرة به معنای سرمای شدید می‌باشد.

567-222- (1) (منکر) وَعَن أَبِی أُمَامَة س أَنَّ النَّبِیَّ ج قَالَ: «وَلَوْ یَعْلَمُ هَذَا الْمُتَخَلِّفُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْجَمَاعَةِ مَا لِهَذَا الْمَاشِی إِلَیْهَا لَأَتَاهَا، وَلَوْ حَبْوًا عَلَى یَدَیْهِ وَرِجْلَیْهِ».

رواه الطبرانی فی حدیث یأتی بتمامه فی "ترک الجماعة" [هنا/20] إن شاء الله تعالى.

و از ابوامامه س روایت است که رسول خدا ج فرمودند: «اگر کسی که در نماز جماعت شرکت نمی‌کند پاداشی را که برای شرکت کننده در آن است می‌دانست، برای شرکت در نماز جماعت حاضر می‌شد هرچند بر روی دست‌ها و پاهای خود می‌خزید».

568-409- (8) (حسن لغیره) وَعَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ صَلَّى لِلَّهِ أَرْبَعِینَ یَوْمًا فِی جَمَاعَةٍ، یُدْرِکُ التَّکْبِیرَةَ الأُولَى، کُتِبَ لَهُ بَرَاءَتَانِ: بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ، وَبَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ».

رواه الترمذی وقال: "لا أعلم أحدا رفعه إلا ما روى سَلْم^([9]) بن قتیبة عن طُعمة بن عَمرو". قال المُملی س: "وسَلْم^([10]) وطُعمة وبقیة رواته ثقات" وقد تکلمنا على هذا الحدیث فی غیر هذا الکتاب^([11]).

از انس بن مالک س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هر‌کس چهل روز نمازش را در جماعت با تکبیرة الاحرام بخواند، برایش دو برائت نوشته می‌شود: برائت از آتش جهنم و برائت از نفاق».

569-223- (2) (ضعیف) وَ[عَنْ أَنَسِ] س^([12]) عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ س عَنِ النَّبِیِّ ج أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: «مَنْ صَلَّى فِی مَسْجِدِ جَمَاعَةٍ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً، لَا تَفُوتُهُ الرَّکْعَةُ الْأُولَى مِنْ صَلَاةِ الْعِشَاءِ، کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِهَا عِتْقًا مِنَ النَّارِ».

رواه ابن ماجه واللفظ له والترمذی وقال: "نحو حدیث أنس" یعنی المتقدم، ولم یذکر لفظه، وقال: "هذا الحدیث مرسل". یعنی أن عمارة بن غزیة الراوی عن أنس لم یدرک أنساً. وذکره رزین^([13]) العبدَری فی "جامعه" ولم أره فی شیء من الأصول التی جمعها. والله أعلم.

و از انس س از عمر بن خطاب س روایت است که رسول خدا ج فرمودند: «هرکس چهل شب چنان نماز عشاء را با جماعت بخواند که رکعت اول نمازش فوت نشود خداوند متعال برای او آزادی از آتش را می‌نویسد».

570-410- (9) (حسن لغیره) عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ تَوَضَّأَ فَأَحْسَنَ وُضُوءَهُ، ثُمَّ رَاحَ فَوَجَدَ النَّاسَ قَدْ صَلَّوْا، أَعْطَاهُ اللَّهُ مِثْلَ أَجْرِ مَنْ صَلَّاهَا وَحَضَرَهَا، لَا یَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْئًا».

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هر‌کس به نحو احسن وضو بگیرد و سپس به مسجد برود و متوجه شود که مردم نماز خوانده‌اند، خداوند به او مانند اجر کسی که نماز را با جماعت خوانده، می‌دهد، بدون اینکه از اجر آنان چیزی کم کند».

رواه أبو داود والنسائی والحاکم وقال: "صحیح على شرط مسلم"^([14]). وتقدم فی: "[9-] باب المشی إلى المساجد". حدیث سعید بن المسیب عن رجل من الأنصار قال: سمعت رسول الله ج یقول... فذکر الحدیث، وفیه: «فَإِنْ أَتَى الْمَسْجِدَ فَصَلَّى فِی جَمَاعَةٍ غُفِرَ لَهُ، فَإِنْ أَتَى الْمَسْجِدَ وَقَدْ صَلَّوْا بَعْضًا وَبَقِیَ بَعْضٌ، صَلَّى مَا أَدْرَکَ وَأَتَمَّ مَا بَقِیَ کَانَ کَذَلِکَ، فَإِنْ أَتَى الْمَسْجِدَ وَقَدْ صَلَّوْا فَأَتَمَّ الصَّلَاةَ کَانَ کَذَلِکَ».

«و چون به مسجد بیاید و نمازش را با جماعت بخواند مورد مغفرت قرار می‌گیرد و اگر به مسجد آمد و دید که مردم قسمتی از نماز را خوانده و قسمتی باقی مانده است، قسمتی را که رسیده بخواند و بقیه را خودش تکمیل کند، در این‌صورت نیز مانند کسی است که تمام نماز را با جماعت بخواند. و هرگاه به مسجد آمد درحالی‌که نماز جماعت تمام شده بود، نمازش را بخواند، در این‌صورت نیز همانند کسی است که به نماز جماعت رسیده است».

17- (الترغیب فی کثرة الجماعة)

---

^([1]) کذا الأصل والمخطوطة، وفی مسلم -والروایة له کالأولى-: "المریض"، ولعل المثبَت روایة عنه، وهی أرجح فی نظری، وهی روایة لأحمد (1/ 382) من طریق أخرى.

^([2]) الأصل: "عن عمر بن الخطاب"، وهو وهم، فإنَّه لیس فی "المسند" ولا غیره من حدیث عمر، وإنَّما هو من حدیث ابنه عبد الله، وکذلک رواه غیر الطبرانی أیضاً، وهر مخرَّج فی "الصحیحة" (1652)، وعلى الصواب أورده ابن کثیر فی "جامع المسانید" (28/ 46/ 37) والسیوطی فی "الزیادة على الجامع الصغیر" (رقم 1816 - صحیح الجامع)، و"الجامع الکبیر".

^([3]) کذا الأصل، وفی "المسند": (الجمیع)، وکذا رواه عنه الخطیب، وهو روایة الطبرانی کما فی "المجمع"، والمعنى واحد، أی: الجماعة. وأفسده المعلّقون الثلاثة، فوقع فی طبعتهم (الجُمَع) هکذا قیّدوه بضم الجیم وفتح المیم جمع (جُمعة)!

^([4]) أی: فی المنام. انظر التعلیق المتقدم فی (4/ 7 - الترغیب فی الوضوء وإسباغه).

^([5]) منظور مواردی است که خداوند متعال ایشان را از آنها آگاه نموده است از جمله فرشتگان و درختان و ..؛ و این بیانگر وسعت علمی است که خداوند متعال در اختیار پیامبر قرار داده است.  کذا فی "المرقاة" (1/ 463).

^([6]) قلت: وهو صحیح، وقد تکلمتُ علیه فی أول "الجنائز" من "إرواء الغلیل" وفی "ظلال الجنة" (169-170)، وغیرهما، وقد کنت ذهبتُ فی بعض التعلیقات إلى تضعیف الحدیث، فقد رجعتُ عنه، وأطال الکلام على الحدیث هنا الشیخ الناجی (60-64) وبیّن ما یؤخذ على المؤلف من الجمع بین الروایات وعزوها جمیعاً إلى الترمذی مع أنّه لم یخرجها کلها! وأنَّ الحافظ أبا أحمد العسَّال قد ساق فی کتاب "المعرفة" الحدیث من عدّة طرق وألفاظ، ومن روایة جماعة من الصحابة، وأکثرها مصرّح بأنَّ ذلک کان فی المنام.

^([7]) (راوی می‎گوید: گمان می‎کنم رسول الله ج فرمود: در خواب دیدم).

^([8]) قال الناجی (62): "لا شک أنّ الإسکان خطأ، وأنَّ الصواب الفتح فی الجمْع، والإسکان فی الإفراد؛ لأنّ کل اسم صحیح العین على (فَعْلة) إذا جُمع بالألف والتاء وجب تحریک عینه بحرکتها کهذه اللفظة ونظائرها، وهی کثیرة شهیرة، کنَخلات وثَمَرات وأکَلات وسکَتَات. . ".

^([9]) الأصل: (مسلم)، وکذا فی المخطوطة ومطبوعة عمارة، وهو خطأ، والتصحیح من الترمذی وکتب الرجال. ولم یتنبه المعلقون الثلاثة للخطأ فی الموضع الثانی فترکوه کما هو!

^([10]) انظر الحاشیة السابقة.

^([11]) قلت: وخرجته فی "الصحیحة" (1979 و2652) بتوسع.

^([12]) زیادة على الأصل لا بد منها لفهم الإرسال الذی سیذکره المؤلف، وسیعیده مبیناً (19- باب/ الحدیث الثالث).

^([13]) بفتح الراء کما فی "القاموس" وغیره. وهو الأندلسی السرقسطی، وقد سبق مع شیء من ترجمته، ووقع فی طبعة عمارة هنا وهناک وفیما یأتی (رُزین) مصغراً، وهو خطأ منه تقلده الجهلة (1/ 339). وانظر التعلیق المتقدم على الحدیث (13/6). ثم إن قول المؤلف: "ولم أره ... " إلخٍ لعله مقحم هنا، فإنه لا معنى له، وقد أخرجه ابن ماجه والترمذی! على أن هذا إنما ذکره معلقا دون إسناد!

^([14]) قلت: ووافقه الذهبی، وفیه نظر، لکنَّ الحدیث حسن بما بعده.