ترغیب به ایستادن در صف اول و آنچه درباره‌ی برابر نمودن صف‌ها و به هم چسبیدن‌شان و فضل جانب راست صف آمده است.

ترغیب به ایستادن در صف اول و آنچه درباره‌ی برابر نمودن صف‌ها و به هم چسبیدن‌شان و فضل جانب راست صف آمده است. و آنچه در مورد کسی وارد شده که اگر در صف اول بایستد ترس آن می‌رود که سبب اذیت شدن دیگری گردد پس در صف دیگر می‌ایستد

668-488- (1) (صحیح) عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی النِّدَاءِ وَالصَّفِّ الأَوَّلِ، ثُمَّ لَمْ یَجِدُوا إِلَّا أَنْ یَسْتَهِمُوا عَلَیْهِ لاَسْتَهَمُوا».

از ابوهریره س روایت شده که رسول الله ج فرمودند: «اگر مردم بدانند که در اذان و صف اول چه مزیتی است، اگر راهی جز قرعه‌کشی برای آن نمی‌یافتند، برای آن قرعه‌کشی می‌کردند».

رواه البخاری ومسلم. وفی روایة لمسلم: «لَوْ تَعْلَمُونَ مَا فِی الصَّفِّ الْمُقَدَّمِ لَکَانَتْ قُرْعَةً».

و در روایت مسلم آمده است: «اگر بدانید در صف اول چه مزیتی است، پس برای آن قرعه می‌اندازید».

669-489- (2) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «خَیْرُ صُفُوفِ الرِّجَالِ أَوَّلُهَا، وَشَرُّهَا آخِرُهَا، وَخَیْرُ صُفُوفِ النِّسَاءِ آخِرُهَا، وَشَرُّهَا أَوَّلُهَا».

رواه مسلم وأبو داود والترمذی والنسائی وابن ماجه. ورُوی عن جماعة من الصحابة منهم: ابن عباس، وعمر بن الخطاب، وأنس بن مالک، وأبو سعید، وأبو أمامة، وجابر بن عبد الله، وغیرهم.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «بهترین صفوف مردان، صف اول و بدترین آنها صف آخر می‌باشد و بهترین صفوف زنان، صف‌ آخر و بدترین آنها صف اول‌شان می‌باشد».

670-490- (3) (صحیح) وَعَنْ العِرْبَاضِ بْنِ سَارِیَةَ س أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج کَانَ «یَسْتَغْفِرُ لِلصَّفِّ الْمُقَدَّمِ ثَلَاثًا، وَلِلثَّانِی مَرَّةً».

از عرباض بن ساریه س روایت است که رسول الله ج برای صف اول سه بار و برای صف دوم یک بار طلب استغفار می‌کرد.

رواه ابن ماجه والنسائی، وابن خزیمة فی "صحیحه"، والحاکم، وقال: "صحیح على شرطهما، ولم یخرجا للعرباض" وابن حبان فی "صحیحه"، ولفظه: «کَانَ یُصَلِّی عَلَى الصَّفِّ الْمُقَدَّمِ ثَلَاثًا، وَعَلَى الثَّانِی وَاحِدَةً».

و ابن حبان این حدیث را با این متن روایت کرده است: «رسول الله ج بر صف اول سه بار و بر صف دوم یک بار درود می‌فرستاد».

ولفظ النسائی کابن حبان إلا أنه قال: "کَانَ یُصَلِّی عَلَى الصَّفِّ الأَوَّل مَرَّتَین"^([1]).

و متن نسائی همچون ابن حبان است جز اینکه چنین روایت می‌کند: «رسول الله ج بر صف اول دو بار درود می‌فرستاد».

671-491- (4) (حسن لغیره) وَعَنْ أَبِی أُمَامَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى الصَّفِّ الْأَوَّلِ». قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ، وَعَلَى الثَّانِی؟ قَالَ: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى الصَّفِّ الْأَوَّلِ». قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! وَعَلَى الثَّانِی؟ قَالَ: «وَعَلَى الثَّانِی».

از ابو امامه س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «خداوند و ملائکه‌ی او بر صف اول درود می‌فرستند». گفتند: ای رسول الله ج بر صف دوم (چطور)؟ رسول الله ج فرمودند: «خداوند و ملائکه‌ی او بر صف اول درود می‌فرستند». گفتند: ای رسول الله ج بر صف دوم (چطور)؟ فرمود: «و بر صف دوم (درود می‌فرستند)».

(صحیح) وَقَالَ رَسُولُ الله ج: «سَوُّوا صُفُوفَکُمْ، وَحَاذُوا بَیْنَ مَنَاکِبِکُمْ، وَلِینُوا فِی أَیْدِی إِخْوَانِکُمْ، وَسُدُّوا الْخَلَلَ؛ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ یَدْخُلُ فِیمَا بَیْنَکُمْ، بِمَنْزِلَةِ الْحَذَفِ» یَعْنِی: أَوْلَادَ الضَّأْنِ الصِّغَارَ.

رواه أحمد بإسناد لا بأس به، والطبرانی وغیره.

و رسول الله ج فرمودند: «صف‌های‌تان را راست کنید و شانه‌های‌تان را کنار هم قرار دهید و دست‌ها را برای (قرار گرفتن) برادران‌تان (در صف) نرم کنید [با برادران‌تان در امر راست نمودن صف‌ها همکاری نمایید] و فاصله‌ی خالی را پر کنید، زیرا شیطان به مانند گوسفندی از بین شما وارد می‌گردد». یعنی بچه‌ی کوچک گوسفند.

(الحذف): بالحاء المهملة والذال المعجمة مفتوحتین وبعدهما فاء^([2]).

672-492- (5) (حسن) وَعَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِیرٍ س قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ الله ج یَقُولُ: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى الصَّفِّ الْأَوَّلِ، أَوِ الصُّفُوفِ الْأُولَى^([3])».

رواه أحمد بإسناد جید.

از نعمان بن بشیر س روایت است از رسول الله ج شنیدم که فرمودند: «خداوند و ملائکه‌ی او بر صف اول یا صف‌های اول درود می‌فرستند».

673-493- (6) (صحیح) وَعَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ س قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ج یَأْتِی نَاحِیَةَ الصَّفِّ، وَیُسَوِّی بَیْنَ صُدُورِ الْقَوْمِ وَمَنَاکِبِهِمْ، وَیَقُولُ: «لَا تَخْتَلِفُوا فَتَخْتَلِفَ قُلُوبُکُمْ، إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى الصَّفِ الْأَوَّل^([4])».

رواه ابن خزیمة فی "صحیحه"^([5]).

از براء بن عازب س روایت است که رسول الله ج به گوشه‌‌ای از صف می‌آمد و بین سینه‌ها و شانه‌های نماز‌گزاران را برابر می‌کرد و می‌فرمود: «در صف‌های‌تان اختلاف نکنید؛ زیرا سبب اختلاف قلب‌های‌تان می‌شود و خداوند و فرشتگان بر صف اول درود می‌فرستند».

674-494- (7) (صحیح) وَعَنْ أَنَسٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «سَوُّوا صُفُوفَکُمْ، فَإِنَّ تَسْوِیَةَ الصَّفِّ، مِنْ تَمَامِ الصَّلَاةِ».

از انس س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «صف‌های‌تان را راست کنید، چون راست کردن صف از کمال نماز است».

رواه البخاری ومسلم وابن ماجه وغیرهم. وفی روایة للبخاری: «فَإِنَّ تَسْوِیَةَ الصُّفُوفِ مِنْ إِقَامَةِ الصَّلاَةِ».

و در روایتی از بخاری آمده است: «راست کردن صف‌ها بخشی از کامل نمودن نماز می‌باشد».

(صحیح) ورواه أبو داود، ولفظه: أن رسول الله ج قال: «رُصُّوا^([6]) صُفُوفَکُمْ، وَقَارِبُوا بَیْنَهَا، وَحَاذُوا بِالْأَعْنَاقِ، فَوَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنِّی لَأَرَى الشَّیْطَانَ یَدْخُلُ مِنْ خَلَلِ الصَّفِّ کَأَنَّهَا الْحَذَفُ».

رواه النسائی، وابن خزیمة وابن حبان فی "صحیحیهما" نحو روایة أبی داود.

رسول الله ج فرمودند: «صف‌های‌تان را به هم بچسبانید و فاصله‌ها را پر کنید و گردن‌های‌تان را در یک راستا قرار دهید، قسم به کسی که جانم در دست اوست، شیطان را می‌بینم که مانند گوسفند کوچک از جاهای خالی صف داخل می‌شود».

(الخلل) به فتح خاء و لام: عبارت است از فضای خالی که میان دو نفر به هنگام عدم چسبیدن به هم می‌باشد.

675-458- (1) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ بنِ أَبِی طَالِبٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «اسْتَوَوْا تَسْتَوِی قُلُوبُکُمْ، وَتَمَاسُّوا تَرَاحَمُوا».

قال شریح: "(تماسوا) یعنی ازدحموا^([7]) فی الصلاة". وقال غیره: "(تماسوا) تواصلوا".رواه الطبرانی فی "الأوسط".

و از علی بن ابی طالب س روایت است که رسول خدا ج فرمودند: «صف‌ها را راست بگیرید که قلب‌های‌تان همسو می‌گردد، فشرده و تنگاتنگ بایستید نسبت به هم مهربان باشید».

شریح می‌گوید: «تماسوا» به معنای «ازدحموا فی الصلاة» (فشردگی در نماز) می‌باشد. و دیگران آن را به معنای «تواصلوا» (به هم وصل شدن) گفته‌اند. 

676-495- (8) (صحیح) عَنْ ابْنِ عُمَرَ ب أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «أَقِیمُوا الصُّفُوفَ، وَحَاذُوا بَیْنَ الْمَنَاکِبِ، وَسُدُّوا الْخَلَلَ، وَلِینُوا بِأَیْدِی إِخْوَانِکُمْ، وَلَا تَذَرُوا فُرُجَاتٍ لِلشَّیْطَانِ، وَمَنْ وَصَلَ صَفًّا، وَصَلَهُ اللَّهُ، وَمَنْ قَطَعَ صَفًّا قَطَعَهُ اللَّهُ».

رواه أحمد، وأبو داود، وعند النسائی وابن خزیمة آخره^([8]).

از ابن عمر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «صف‌های‌تان را راست کنید و شانه‌های‌تان را کنار هم قرار دهید و فاصله‌ی خالی را پر کنید و با برادران‌تان در امر راست نمودن صف‌ها همکاری نمایید و برای شیطان جاهای خالی نگذارید؛ و کسی که صفی را وصل کند، خداوند متعال او را (به رحمتش) وصل می‌کند و کسی که بین صفی قطع کند، خداوند متعال (رحمت و عنایت کاملش را از او) قطع می‌کند».

(الفرجات): جمع فرجة به معنای مکان خالی در بین دو نفر می‌باشد.  

677-496- (9) (صحیح) وَعَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «أَلَا تَصُفُّونَ کَمَا تَصُفُّ الْمَلَائِکَةُ عِنْدَ رَبِّهَا؟». فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللهِ! وَکَیْفَ تَصُفُّ الْمَلَائِکَةُ عِنْدَ رَبِّهَا؟ قَالَ: «یُتِمُّونَ الصُّفُوفَ الْأُوَلَ، وَیَتَرَاصُّونَ فِی الصَّفِّ».

رواه مسلم وأبو داود والنسائی وابن ماجه.

از جابر بن سمره س روایت است که رسول الله ج بر ما وارد شده و فرمود: «آیا صف نمی‌بندید همانطوری که ملائکه نزد پروردگارشان صف می‌بندند؟» گفتیم: ای رسول الله ج! ملائکه چگونه نزد پروردگارشان صف می‌بندند؟ فرمود: «صف اول را کامل می‌کنند و در صف محکم به هم می‌پیوندند».

678-497- (10) (صحیح لغیره) وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «خِیَارُکُمْ أَلْیَنُکُمْ مَنَاکِبَ^([9]) فِی الصَّلَاةِ».

رواه أبو داود^([10]).

از ابن عباس ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «بهترین شما (در اخلاق و آداب) کسانی هستند که شانه‌های‌شان را در نماز نرم نگه می‌دارند».

679-498- (11) (صحیح) وَعَنْ أَنَسٍ س قَالَ: أُقِیمَتِ الصَّلاَةُ، فَأَقْبَلَ عَلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ ج بِوَجْهِهِ، فَقَالَ: «أَقِیمُوا صُفُوفَکُمْ، وَتَرَاصُّوا، فَإِنِّی أَرَاکُمْ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِی».

رواه البخاری ومسلم بنحوه.

از انس س روایت است: اقامه‌ی نماز شد، رسول الله ج رو به ما کرده و فرمود: «صف‌های‌تان را راست کنید و به هم بچسبانید زیرا من شما را از پشت سرم می‌بینم».^([11])

وفی روایة للبخاری: «فَکَانَ أَحَدُنَا یُلْزِقُ مَنْکِبَهُ بِمَنْکِبِ صَاحِبِهِ، وَقَدَمَهُ بِقَدَمِهِ»^([12]).

و در روایت بخاری آمده است: «هریک از ما شانه‌ها و پاهایش را به شانه‌ها و پاهای دوستش می‌چسباند».

680-499- (12) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س عَنِ النَّبِیِّ ج قَالَ: «أَحْسِنُوا إِقَامَةَ الصُّفُوفِ فِی الصَّلَاةِ».

رواه أحمد ورواته رواة "الصحیح"^([13]).

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «در صف‌های‌تان به نحو احسن بایستید».

681-259- (2) (ضعیف) وَعَنْ عَائِشَةَ ل قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى مَیَامِنِ الصُّفُوفِ».

رواه أبو داود وابن ماجه بإسناد حسن^([14]).

و از عایشه ل روایت است که رسول خدا ج فرمودند: «خداوند متعال و فرشتگان بر سمت راست صفوف درود می‌فرستند».

682-500- (13) (حسن) وَعَنِ الْبَرَاءِ بنِ عَازِب س قَالَ: کُنَّا إِذَا صَلَّیْنَا خَلْفَ رَسُولِ اللهِ ج أَحْبَبْنَا أَنْ نَکُونَ عَنْ یَمِینِهِ، یُقْبِلُ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ، فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ^([15]): «رَبِّ قِنِی عَذَابَکَ، یَوْمَ تَبْعَثُ عِبَادَکَ».

رواه مسلم.

از براء بن عازب س روایت است، وقتی پشت سر رسول الله ج نماز می‌خواندیم، دوست داشتیم در سمت راست او بایستیم، چون بعد از سلام رو به ما می‌کرد. براء س می‌گوید: از او شنیدم که ‌فرمود: «رَبِّ قِنِی عَذَابَکَ، یَوْمَ تَبْعَثُ عِبَادَکَ»: پروردگارا! روزی که بندگانت را زنده می‌کنی، مرا از عذابت محافظت فرما».

683-260- (3) (موضوع) وَرُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ تَرَکَ الصَّفَّ الْأَوَّلَ مَخَافَةَ أَنْ یُؤْذِیَ أَحَدًا، أَضْعَفَ اللَّهُ لَهُ أَجْرَ الصَّفِّ الْأَوَّلِ».

رواه الطبرانی فی "الأوسط".

و از ابن عباس ب روایت است که رسول خدا ج فرمودند: «هرکس از ترس اینکه مبادا کسی مورد اذیت و آزار قرار گیرد، صف اول را رها کند، خداوند متعال چندین برابر اجر و پاداش آن‌را به او می‌دهد».

30- (الترغیب فی وصل الصفوف وسد الفرج)

---

^([1]) کذا قال، والذی فی نسختنا من "النسائی" مثل روایة ابن حبان: "ثلاثاً"، فلعل ما ذکره المؤلف روایة فی "السنن الکبرى" للنسائی. ثم طبعت هذه، فإذا هی على الصواب (ثلاثاً). وأما المعلقون الثلاثة فأوهموا العکس لجهلهم وعِیّهم!

^([2]) در "القاموس" آمده است: "و (الحذفَ). . گوسفند سیاه کوچک حجازی یا جُرَشیّ را گویند که نه گوش دارد و نه دم".

^([3]) فی الأصل والمخطوطة: "والصفوف الأوَل"، والتصحیح من "المسند" (4/ 269). وغفل عنه الثلاثة!

^([4]) کذا الأصل والمخطوطة، والذی فی "صحیح ابن خزیمة" (3/ 26/ 1557) وأبی داود "الصفوف الأُول". وفی روایة له (رقم 1552): "الصف الأول، أو الصفوف الأُوّل". وهو مخرج فی "صحیح أبی داود" (670)، وقد ذهل المصنف عنه.

^([5]) قلت: ورواه أبو داود والنسائی وغیرهما کما سیأتی قریباً (30- باب/ 2) و (32- باب/ 6).

^([6]) ماخوذ از (الرص) می‌باشد؛ گفته می‌شود: «رصّ البناء، یرصه رصاً» و این زمانی است که اجزای ساختمان به یکدیگر متصل و چسبیده شوند. و از این قبیل است کلام الهی که می‌فرماید: ﴿کَأَنَّهُم بُنۡیَٰنٞ مَّرۡصُوصٞ٤﴾ [الصف: 4] «چون بنیانی آهنین صف بسته» که به معنای به هم پیوستن و به هم چسبیدن می‌باشد تا فاصله‌ای میان‌تان نباشد.

می‌گویم: و این حدیث به این معناست که هرکس شانه‌ی خود را به شانه دوستش و قوزک پایش را به قورک پای وی بچسباند؛ چنانکه این امر از اصحاب رسول الله ج در پشت سر ایشان ثابت است. به «سلسلة الأحادیث الصحیحة» (32) و حدیث انس بن مالک که ذکر می‌شود و همچنین حدیث نعمان بن بشیر (32- باب/ 5) مراجعه کن.

و به این مناسبت می‌گویم: خواننده گرامی، فریفته‌ی کسانی نشو که در این مساله از راه و روش سلف منحرف شده و راهی جز آن را دنبال نموده و تصورشان چنین است که این عمل امری زائد و به نوعی مبالغه در تطبیق شریعت است؛ چنین کسانی این نصوص علمی را تاویل نموده و عمل به آنها را تعطیل می‌کنند چنانکه علمای کلام نصوص علمی و دلالت‌های آنها بر اثبات (مسایل) را تاویل نموده و عمل به آنها را تعطیل می‌کنند! و این غفلت یا لغزش عالم فاضل است که دوست داریم دچار آن نشود. نگا: «الصحیحة» (6/ 77).

^([7]) فی الأصل وطبعة عمارة: (تزاحموا أو)، وهو خطأ. صححته من المخطوطة وغیرها.

^([8]) وکذلک رواه الحاکم وصححه کما یأتی قریباً (30- باب/ 3).

^([9]) [در معنای اینکه در حدیث آمده: «أَلْیَنُکُمْ مَنَاکِبَ» اقوال مختلفی وجود دارد:

1-        به این معناست که اگر در صف بود و کسی او را به راست کردن صف یا چسباندن شانه‌اش به شانه‌ی وی امر نمود، آن را پذیرفته و تکبر نورزد.

2-        به این معناست که بهترین شما کسی است که پیش از دیگران فرمانبردار و منقاد باشد.

3-        و خطابی می‌گوید: به معنای لزوم حفظ آرامش و طمانینه در نماز می‌باشد اینکه متوجه این سو و آن سو نشود و شانه‌اش را به شانه‌ی دوستش نمالد و نساید.

4-        و می‌تواند به این معنا باشد که مانع کسی نشود که جهت پر کردن فاصله‌ی خالی در بین صف قصد قرار گرفتن در صف را دارد یا به دلیل تنگی مکان مانع قرار گرفتن او در صف شود بلکه به او این امکان را بدهد. و برای چسباندن صفوف و شانه به شانه ایستادن، با شانه‌اش او را از خود دور نکند.

عون المعبود وحاشیة ابن القیم (2/ 260) مصحح]

^([10]) قلت: وصححه ابن خزیمة وابن حبان، وفیه جهالة کما بینته فی "التعلیق" وفی "صحیح أبی داود" (677)، و"الصحیحة" (2533)، ولکنَّ الحدیث حسن أو صحیح، یشهد له حدیث ابن عمر الذی قبله بحدیث، وحدیث أبی أمامة الذی تقدم قبل هذا بستة أحادیث، وحدیث ابن عمر أیضاً الآتی فی الباب التالی الرابع فیه.

^([11]) این دیدن خاص نماز است (والله اعلم).

^([12]) ویشهد لهذه الروایة حدیث النعمان بن بشیر المذکور بعد باب برقم (5).

^([13]) قلت: ورواه ابن حبان أیضاً (384)، وزاد: وخیر صفوف القوم فی الصلاة أولها.. " مثل حدیث أبی هریرة الآتی فی أول (31- الترهیب..).

^([14]) قلت: له علة خفیت على المؤلف وغیره، والمحفوظ بلفظ: "على الذین یصِلون الصفوف" کما قال البیهقی. فانظر "المشکاة" (1096)، ولا تغتر بالثلاثة الذین حسنوه، فإنما هم إمعة! نقلة!

^([15]) کذا فی مسلم (2/ 153)، وظاهره أنه دعا به بعد الصلاة، ولیس بمراد، لمخالفته الطرق الصحیحة عن البراء وغیره أنه کان یقول ذلک عند النوم، ولأن المخالف لهم لیس بالمشهور کما بینته فی "الصحیحة" (2754). وأیضاً فهو فی "المسند" (4/ 290 و304) بإسناد مسلم: "قال: سمعته یقول: رب.."، وهذا لیس بمخالف، فتأمل.