ترغیب در مورد به یاد مرگ بودن و کوتاه نمودن آرزو و شتاب نمودن در عمل و فضل طول عمر برای کسی که عمل نیک انجام دهد

ترغیب در مورد به یاد مرگ بودن و کوتاه نمودن آرزو و شتاب نمودن در عمل و فضل طول عمر برای کسی که عمل نیک انجام دهد و نهی از آرزوی مرگ نمودن

4789-3333- (1) (حسن صحیح) عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «أَکْثِرُوا ذِکْرَ هَاذِمِ^[1] اللَّذَّاتِ». یَعْنِی الْمَوْتَ.

رواه ابن ماجه والترمذی وحسنه.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «قطع کننده و از میان برنده‌ی لذت‌ها را زیاد یاد کنید». یعنی مرگ.

(حسن) ورواه الطبرانی فی «الأوسط» بإسناد حسن، وابن حبان فی «صحیحه» وزاد: «فَإِنَّهُ مَا ذَکَرُهُ أَحَدٌ فِی ضِیقٍ إِلَّا وَسَّعَهُ، وَلَا ذَکَرُهُ فِی سَعَةٍ إِلَّا ضَیَّقَهَا عَلَیْهِ».

و در روایت طبرانی و ابن حبان آمده است: «کسی در تنگنای زندگی آن را یاد نمی‌کند مگر اینکه با گشایش و فراخی مواجه می‌شود و در گشایش و فراخی زندگی آن را یاد نمی‌کند مگر اینکه او را در تنگنا قرار می‌دهد».

4790-1943- (1) (ضعیف) وَعَنِ ابنِ عُمَرَ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ الله ج: «أَکْثِرُوا ذِکرَ هَاذِمِ^[2] اللَّذَّاتِ - یَعْنِی الْمَوْتَ - فَإِنَّهُ مَا کَانَ فِی کَثِیرٍ إِلَّا قَلَّلَهُ، وَلَا قَلِیلٍ إِلَّا جَزَّأَهُ».

رواه الطبرانی بإسناد حسن^[3].

4791-3334- (2) (حسن لغیره) وَعَن أَنَسٍ س؛ أَنَّ رَسولَ اللهِ ج مَرَّ بِمَجْلِسٍ وَهُمْ یَضْحَکُونَ، فَقَالَ: «أَکْثِرُوا مِنْ ذِکْرِ هَاذِمِ اللَّذَّاتِ - أَحسِبُهُ قَالَ: -، فَإِنَّهُ مَا ذَکَرَهُ أَحَدٌ فِی ضِیقٍ مِنَ الْعَیْشِ إلاَّ وَسَّعَهُ، ولاَ فِی سَعَةٍ إلاَّ ضَیَّقَهُ عَلَیْهِ».

رواه البزار بإسناد حسن والبیهقی باختصار.

از انس س روایت است که رسول الله ج از کنار مجلسی عبور کرد که بسیار می‌خندیدند، پس فرمود: «قطع‌کننده و به هم ‌زننده‌ی لذت‌ها را بسیار یاد کنید». - گمان می‌کنم که فرمود:- فردی در تنگنای زندگی آن را یاد نمی‌کند مگر اینکه با گشایش مواجه می‌شود و در گشایش و آرامش زندگی آن را یاد نمی‌کند مگر اینکه او را در تنگنا قرار می‌دهد.

(ضعیف جداً) وتقدم فی «باب الترهیب من الظلم» [20- القضاء/5] حدیث أبی ذرٍّ، وفیه قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! فَمَا کَانَتْ صُحُفُ مُوسَى علیه السلامُ؟ قَالَ: «کَانَتْ عِبَرًا کُلُّهَا: عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ؛ ثُمَّ هُوَ یَفْرَحُ، وَعَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالنَّارِ؛ ثُمَّ هُوَ یَضْحَکُ، عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْقَدَرِ؛ ثُمَّ هُوَ یَنْصَبُ، عَجِبْتُ لِمَنْ رَأَى الدُّنْیَا وَتَقَلُّبَهَا بِأَهْلِهَا؛ ثُمَّ اطْمَأَنَّ إِلَیْهَا، وَعَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْحِسَابِ غَدًا؛ ثُمَّ لَا یَعْمَلُ».

رواه ابن حبان فی «صحیحه» وغیره.

4792-1944- (2) (ضعیف جداً) وَعَنْ أَبِی سَعِیدٍ الخُدْرِیِّ س قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ ج مُصَلَّاهُ فَرَأَى نَاسًا کَأَنَّهُمْ یَکْتَشِرُونَ^[4]، فَقَالَ: «أَمَا إِنَّکُمْ لَوْ أَکْثَرْتُمْ ذِکْرَ هَاذِمِ اللَّذَّاتِ؛ لَشَغَلَکُمْ عَمَّا أَرَى: المَوْتِ، فَأَکْثِرُوا ذِکْرِ هَاذِمِ اللَّذَّاتِ: المَوْتِ؛ فَإِنَّهُ لَمْ یَأْتِ عَلَى القَبْرِ یَوْمٌ إِلَّا تَکَلَّمَ فِیهِ، فَیَقُولُ: أَنَا بَیْتُ الغُرْبَةِ، وَأَنَا بَیْتُ الوَحْدَةِ، وَأَنَا بَیْتُ التُّرَابِ، وَأَنَا بَیْتُ الدُّودِ، فَإِذَا دُفِنَ العَبْدُ المُؤْمِنُ قَالَ لَهُ القَبْرُ: مَرْحَبًا وَأَهْلًا، أَمَا إِنْ کُنْتَ لَأَحَبَّ مَنْ یَمْشِی عَلَى ظَهْرِی إِلَیَّ، فَإِذْ وُلِّیتُکَ الیَوْمَ وَصِرْتَ إِلَیَّ فَسَتَرَى صَنِیعِیَ بِکَ. - قَالَ: - فَیَتَّسَعُ لَهُ مَدَّ بَصَرِهِ، وَیُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَى الجَنَّةِ. وَإِذَا دُفِنَ العَبْدُ الفَاجِرُ أَوِ الکَافِرُ، قَالَ لَهُ القَبْرُ: لَا مَرْحَبًا وَلَا أَهْلًا، أَمَا إِنْ کُنْتَ لَأَبْغَضَ مَنْ یَمْشِی عَلَى ظَهْرِی إِلَیَّ، فَإِذْ وُلِّیتُکَ الیَوْمَ وَصِرْتَ إِلَیَّ فَسَتَرَى صَنِیعِیَ بِکَ. - قَالَ: - فَبَلْتَئِمُ عَلَیْهِ حَتَّى تَلْتَقِیَ عَلَیْهِ وَتَخْتَلِفَ أَضْلَاعُهُ - قَالَ: قَالَ^[5] رَسُولُ اللَّهِ ج: بِأَصَابِعِهِ، فَأَدْخَلَ بَعْضَهَا فِی جَوْفِ بَعْضٍ -، قَالَ: «وَیُقَیِّضُ اللَّهُ لَهُ سَبْعونَ تِنِّینًا^[6]، لَوْ أَنْ وَاحِدًا مِنْهَا نَفَخَ فِی الأَرْضِ؛ مَا أَنْبَتَتْ شَیْئًا مَا بَقِیَتِ الدُّنْیَا، فَیَنْهَشُهُ وَیَخْدَشُهُ؛ حَتَّى یُفْضَى بِهِ إِلَى الْحِسَابِ».قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «إِنَّمَا القَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الجَنَّةِ، أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ».

رواه الترمذی -واللفظ له-، والبیهقی؛ کلاهما من طریق عبیدالله بن الولید الوصّافی- وهو واهٍ- عن عطیة -وهو العوفی- عن أبی سعید، وقال الترمذی: «حدیث حسن^[7] غریب لا نعرفه إلا من هذا الوجه».

4793-1945- (3) (موضوع) وَرُوِیَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ج فِی جَنَازَةٍ، فَجَلَسَ إِلَى قَبْرٍ مِنْهَا، فَقَالَ: «مَا یَأْتِی عَلَى هَذَا الْقَبْرِ مِنْ یَوْمٍ إِلَّا وَهُوَ یُنَادِی بِصَوْتٍ ذَلْقٍ طَلْقٍ: یَا ابْنَ آدَمَ نَسِیتَنِی! أَلَمْ تَعْلَمْ أَنِّی بَیْتُ الْوَحْدَةِ، وَبَیْتُ الْغُرْبَةِ، وَبَیْتُ الْوَحْشَةِ، وَبَیْتُ الدُّودِ، وَبَیْتُ الضِّیقِ، إِلَّا مَنْ وَسَّعَنِی اللَّهُ عَلَیْهِ». ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «الْقَبْرُ إِمَّا رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ، أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ».

رواه الطبرانی فی «الأوسط».

4794-1946- (4) (منکر) وَعَنِ ابنِ عُمَرَ ب قَالَ: أَتَیْتُ النَّبِیَّ ج عَاشِرَ عَشَرَةٍ، فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ: یَا نَبِیَّ اللَّهِ! مَنْ أَکْیَسُ النَّاسِ، وَأَحْزَمُ النَّاسِ؟ قَالَ: «أَکْثَرُهُمْ ذِکْرًا لِلْمَوْتِ، وَأَکْثَرُهُمْ اسْتِعْدَادًا لِلموتِ، أُولَئِکَ هُمُ الْأَکْیَاسُ؛ ذَهَبُوا بِشَرَفِ الدُّنْیَا، وَکَرَامَةِ الْآخِرَةِ».

رواه ابن أبی الدنیا فی «کتاب الموت»، والطبرانی فی «الصغیر» بإسناد حسن^[8].

0-3335- (3) (حسن) ورواه ابن ماجه مختصراً بإسناد جید^[9]، والبیهقی فی «الزهد»^[10]، ولفظه: أَنَّ رَجُلاً قَالَ للنَّبِیِّ ج: أَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَفْضَلُ؟ قَالَ: «أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا». قَالَ: فَأَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَکْیَسُ؟ قَالَ: «أَکْثَرُهُمْ لِلْمَوْتِ ذِکْرًا، وَأَحْسَنُهُمْ لِمَا بَعْدَهُ اسْتِعْدَادًا، أُولَئِکَ الْأَکْیَاسُ».

و در روایت بیهقی آمده است: مردی به رسول الله ج گفت: کدامین گروه از مؤمنان برتر است؟ فرمود: «خوش اخلاق‌ترین آنها».  گفت: زیرک‌ترین مؤمنان چه کسانی هستند؟ فرمود: «کسی که مرگ را بیشتر یاد و خود را برای بعد از آن [آخرت] خوب آماده کند؛ آنان زیرک‌ترین مومنان هستند».

0-3336-(4) (؟)^[11] وذکره رَزین فی کتابه بلفظ البیهقی من حدیث أنس، ولم أره.

4795-1947- (5) (ضعیف) وَعَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ السَّاعِدِیِّ س قَالَ: مَاتَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ ج، فَجَعَلَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللهِ ج یُثْنُونَ عَلَیْهِ، وَیَذْکُرُونَ مِنْ عِبَادَتِهِ، وَرَسُولُ اللهِ ج سَاکِتٌ، فَلَمَّا سَکَتُوا؛ قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «هَلْ کَانَ یُکْثِرُ ذِکْرَ الْمَوْتِ؟». قَالُوا: لَا. قَالَ: «فَهَلْ کَانَ یَدَعُ کَثِیرًا مِمَّا یَشْتَهِی؟». قَالُوا: لَا. قَالَ: «مَا بَلَغَ صَاحِبُکُمْ کَثِیرًا مِمَّا تَذْهَبُونَ إِلَیْهِ».

رواه الطبرانی بإسناد حسن^[12].

0-1948- (6) (ضعیف جداً) ورواه البزار من حدیث أنسٍ قال: ذُکِرَ عِنْدَ النَّبِیّ ج رَجُلٌ بِعِبَادَةٍ وَاجْتِهَادٍ، فَقَالَ: «کَیْفَ ذِکَرُ صَاحِبُکُمُ الْمَوْتَ؟». قَالُوا: مَا نَسْمَعُهُ یَذْکُرُهُ. قَالَ: «لَیْسَ صَاحِبُکُمْ هُنَاکَ»^[13].

4796-1949- (7) (موضوع) وَرُوِیَ عَنْ عَائِشَةَ ل قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج عَلَى الْمِنْبَرِ وَالنَّاسُ حَوْلَهُ: «أَیُّهَا النَّاسُ! اسْتَحْیُوا مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَیَاءِ». فَقَالَ رَجُلٌ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّا لَنَسْتَحْیِی مِنَ اللَّهِ تَعَالَی، فَقَالَ: «مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مُسْتَحْیِیًا؛ فَلَا یَبِیتَنَّ لَیْلَةً إِلَّا وَأَجَلُهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ، وَلْیَحْفَظِ الْبَطْنَ وَمَا وَعَى، وَالرَّأْسَ وَمَا حَوَى، وَلْیَذْکُرِ الْموتَ وَالْبِلَى، وَلْیَتْرُکْ زِینَةَ الدُّنْیَا».

رواه الطبرانی فی «الأوسط».

4797-3337- (5) (حسن لغیره) وَعَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «اسْتَحْیُوا مِنَ اللَّهِ حَقَّ الحَیَاءِ». قَالَ: قُلْنَا: یَا نَبِیَ اللَّهِ! إِنَّا نَسْتَحْیِی وَالحَمْدُ لِلَّهِ. قَالَ: «لَیْسَ ذَلکَ، وَلَکِنَّ الِاسْتِحْیَاءَ مِنَ اللَّهِ حَقَّ الحَیَاءِ؛ أَنْ تَحْفَظَ^[14] الرَّأْسَ وَمَا وَعَى، وَتَحْفَظَ^[15] البَطْنَ وَمَا حَوَى، وَلْتَذْکُرِ^[16] المَوْتَ وَالبِلَى، وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ تَرَکَ زِینَةَ الدُّنْیَا، فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ؛ فَقَدْ اسْتَحْیَا مِنَ اللَّهِ حَقَّ الحَیَاءِ».

از عبدالله بن مسعود س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «از خداوند متعال چنانکه شایسته‌ی اوست حیا کنید». گفتیم: ای رسول الله ج! شکر خدا که ما از او حیا می‌کنیم. رسول الله ج فرمود: «چنین نیست؛ حیایی که شایسته‌ی خداوند است، این است که سرت و آنچه در آن است حفظ کنی و شکم و آنچه در آن می‌ریزی، حفظ کنی و مرگ و پوسیدگی در قبر را به یاد آوری؛ و هرکس آخرت را می‌خواهد، زینت دنیا را رها کند؛ و هرکس چنین کند، حق حیایی را که شایسته‌ی خداوند است به جا آورده است».

رواه الترمذی وقال: «حدیث غریب، إنما نعرفه من حدیث أبان بن إسحاق عن الصباح بن محمد». (قال الحافظ): «أبان والصباح مختلف فیهما، وقد قیل: إن الصباح إنما رفع هذا الحدیث وهماً منه، وضُعِّفَ برفعه، وصوابه موقوف. والله أعلم». [مضی23- الأدب/1].

4798-1950- (8) (مرسل ضعیف) وَعَنِ الضَّحَّاکِ قَالَ: أَتَى النَّبِیُّ ج رَجُلٌ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَنْ أَزْهَدُ النَّاسِ؟ قَالَ: «مَنْ لَمْ یَنْسَ الْقَبْرَ وَالْبِلَى، وَتَرَکَ فَضلَ زِینَةِ الدُّنْیَا، وَآثَرَ مَا یَبْقَى عَلَى مَا یَفْنَى، وَلَمْ یَعُدَّ غَدًا مِنْ أَیَّامِهِ، وَعَدَّ نَفْسَهُ مِنَ الْمَوْتَى».

رواه ابن أبی الدنیا، وهو مرسل. [مضی هنا/6].

4799-1951- (9) (ضعیف جداً) وَرُوِیَ عَن عَمَّارٍ س؛ أَنَّ النَّبِیَّ ج قَالَ: «کَفَى بالمَوْتِ واعِظاً، وکَفَى بالیقینِ غِنَىً».

رواه الطبرانی.

4800-3338- (6) (حسن) وَعَنِ الْبَرَاءِ س قَالَ: کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ج فِی جِنَازَةٍ، فَجَلَسَ عَلَى شَفِیرِ الْقَبْرِ، فَبَکَى حَتَّى بَلَّ الثَّرَى، ثُمَّ قَالَ: «یَا إِخْوَانِی! لِمِثْلِ هَذَا فَأَعِدُّوا».

رواه ابن ماجه بإسناد حسن.

از براء س روایت است که ما همراه رسول الله ج در تشییع جنازه‌ای شرکت کردیم؛ رسول الله ج برلبه‌ی قبر نشسته و چنان گریه نمود که زمین خیس شد؛ سپس فرمود: «ای برادرانم، برای چنین جایی خود را آماده کنید».

4801-1952- (10) (ضعیف) وَرُوِیَ عَن أَنَسٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «أَرْبَعَةٌ مِنَ الشَّقَاءِ: جُمُودُ الْعَیْنِ، وَقَسوَةُ الْقَلْبِ، وَطُولُ الأَمَلِ، وَالْحِرْصُ عَلَى الدنیا».

رواه البزار. [مضی 16 –البیوع/ 4]

4802-3339- (7) (حسن لغیره) وَعَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ ب - لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا رَفَعَهُ - قَالَ: «صَلَاحُ أَوَّلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِالزَّهَادَةِ وَالْیَقِینِ، وهَلَاکُ آخِرِها بِالْبُخْلِ وَالْأَمَلِ».

رواه الطبرانی؛ وفی إسناده احتمـال للتحسین. [مضی هنا/6]

از عبدالله بن عمر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «اصلاح اول این امت با زهد [روی گردانی از دنیا] و یقین است و هلاکت آخر آن به سبب بخل و آرزوهاست».

0-3340- (8) (حسن لغیره) ورواه ابن أبی الدنیا والأصبهانی؛ کلاهما من طریق ابْنِ لَهِیعَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «نَجَا أَوَّلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِالْیَقِینِ وَالزُّهْدِ، وَیَهْلِکُ آخِرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِالْبُخْلِ وَالْأَمَلِ».

از عمرو بن شعیب از پدرش از جدش س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «نجات اول این امت با یقین و زهد است و هلاکت آخر آن با بخل و آرزوهاست».

4803-1953- (11) (ضعیف جداً) وَرُوِیَ عَنْ أُمِّ الْوَلِیدِ بِنْتِ عُمَرَ قَالَتْ: اطَّلَعَ رَسُولُ اللهِ ج ذَاتَ عَشِیَّةٍ فَقَالَ: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ! أَمَا تَسْتَحْیُونَ؟!». قَالُوا: مِمَّ ذَاکَ یَا رَسُولَ اللهِ؟ قَالَ: «تَجْمَعُونَ مَا لَا تَأْکُلُونَ، وَتَبْنُونَ مَا لَا تَعْمُرُونَ، وَتَأْمُلُونَ مَا لَا تُدْرِکُونَ، أَلَا تَسْتَحْیُونَ ذَلِکَ؟!».

رواه الطبرانی.

4804-1954- (12) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ س قَالَ: اشْتَرَى أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ وَلِیدَةً بِمِئَةِ دِینَارٍ إِلَى شَهْرٍ، فَسَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ج یَقُولُ: «أَلَا تَعْجَبُونَ مِنْ أُسَامَةَ الْمُشْتَرِی إِلَى شَهْرٍ؟ إِنَّ أُسَامَةَ لَطَوِیلُ الْأَمَلِ، وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا طَرَفَتْ عَیْنَای إِلَّا ظَنَنْتُ أَنَّ شُفْرَیَّ لَا یَلْتَقِیَانِ حَتَّى یَقْبِضَ اللَّهُ رُوحِی، وَلَا رَفَعْتُ قَدْحاً إلى فِیَّ فَظَنَنْتُ أنِّی لا أضَعُه^[17] حَتَّى أُقْبَضَ، وَلَا لَقَمْتُ لُقْمَةً إِلَّا ظَنَنْتُ أَنِّی لَا أَسِیغُهَا حَتَّى أَغُصَّ بِهَا مِنَ الْمَوْتِ، [یَا بَنِی آدَمَ! إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ فَعُدُّوا أَنْفُسَکُمْ مِنَ الْمَوْتَى]^[18]، وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ ﴿إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَأٓتٖۖ وَمَآ أَنتُم بِمُعۡجِزِینَ﴾ [الأنعام: 134]».

رواه ابن أبی الدنیا فی «کتاب قصر الأمل»، وأبو نعیم فی «الحلیة»، والبیهقی، والأصبهانی.

4805-3341- (9) (صحیح) وَعَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ ب قَالَ: أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ ج بِمَنْکِبَیَّ، فَقَالَ: «کُنْ فِی الدُّنْیَا کَأَنَّکَ غَرِیبٌ أَوْ عَابِرُ سَبِیلٍ». وَکَانَ ابْنُ عُمَرَ یَقُولُ: إِذَا أَمْسَیْتَ فَلاَ تَنْتَظِرِ الصَّبَاحَ، وَإِذَا أَصْبَحْتَ فَلاَ تَنْتَظِرِ المَسَاءَ، وَخُذْ مِنْ صِحَّتِکَ لِمَرَضِکَ، وَمِنْ حَیَاتِکَ لِمَوْتِکَ.

رواه البخاری.

از عبدالله بن عمر ب روایت است که می‌گوید: رسول الله ج دست بر شانه‌ام گذاشت و فرمود: «در دنیا چنان باش که گویی غریب یا رهگذری». و ابن عمر می‌گفت: هرگاه شب شد در انتظار صبح مباش و چون صبح کردی در انتظار شب مباش. و هنگام سلامتی و تندرستی برای دوران بیماری‌ات بهره برداری نما و با استفاده از حیات خویش برای مرگ خود، آماده شو».   

(حسن لغیره) والترمذی، ولفظه: قَالَ: أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ ج بِبَعْضِ جَسَدِی، فَقَالَ: «کُنْ فِی الدُّنْیَا کَأَنَّکَ غَرِیبٌ أَوْ عَابِرُ سَبِیلٍ، وَعُدَّ نَفْسَکَ فِی أَصحَابِ القُبُورِ^[19]»، - وَقَالَ لِی: - «یَا ابْنَ عُمَرَ! إِذَا أَصْبَحْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ بِالمَسَاءِ، وَإِذَا أَمْسَیْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ بِالصَّبَاحِ، وَخُذْ مِنْ صِحَّتِکَ قَبْلَ سَقَمِکَ^[20]، وَمِنْ حَیَاتِکَ قَبْلَ مَوْتِکَ، فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی یَا عَبْدَاللَّهِ مَا اسْمُکَ غَدًا».

ورواه البیهقی وغیره بنحو الترمذی.

و در روایت ترمذی آمده است: رسول الله ج بر قسمتی از بدنم دست گذاشته و فرمود: «در دنیا چنان باش که گویی غریبی یا رهگذر؛ و خویشتن را از اهل قبور بشمار؛ ای ابن عمر، چون صبح کنی به خود مگو که تا شامگاه خواهم بود و چون شب شد با خود مگو که تا صبحگاه خواهم بود و هنگام سلامتی و تندرستی و قبل از بیماری بیشترین بهره‌ را ببر زیرا ای عبدالله تو نمی‌دانی فردا نامت چیست؟ [تو را شقی خواهند گفت یا سعید؟]».

4806-3342- (10) (حسن لغیره) وَعَن مُعَاذٍ س قَالَ: قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللهِ! أَوْصِنِی؟ قَالَ: «اعْبُدِ اللهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ، وَاعْدُدْ نَفْسَکَ فِی الْمَوْتَى، وَاذْکُرِ اللهَ عِنْدَ کُلِّ حَجَرٍ، وَعِنْدَ کُلِّ شَجَرٍ، وَإِذَا عَمِلْتَ سَیِّئَةً فَاعْمَلْ بِجَنْبِهَا حَسَنَةً: السِّرُّ بِالسِّرِّ، وَالْعَلَانِیَةُ بِالْعَلَانِیَةِ».

رواه الطبرانی بإسناد جید؛ إلا أن فیه انقطاعاً بین أبی سلمة ومعاذ. [مضی هنا/1].

از معاذ س روایت است که گفتم: ای رسول الله ج، مرا وصیت کن؛ رسول الله ج فرمود: «خداوند را چنان عبادت کن گویا او را می‌بینی و خود را در ردیف مردگان به حساب آور و خداوند را کنار هر سنگ و درختی یاد کن؛ و هرگاه گناهی انجام دادی، به دنبال آن نیکی انجام بده؛ عمل نیک پنهانی در برابر گناه پنهانی و عمل نیک آشکارا در برابر گناهی که آشکارا مرتکب شدی».

4807-3343- (11) (صحیح) وَعَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو ب قَالَ: مَرَّ بِی النَّبِیَّ ج وَأَنَا أُطَیِّنُ حَائِطًا لِی أَنَا وَأُمِّی، فَقَالَ: «مَا هَذَا یَا عَبْدَاللَّهِ؟». فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! وَهی، فَنَحنُ نُصْلِحُهُ^[21]. فَقَالَ: «الْأَمْرُ أَسْرَعُ مِنْ ذَلِکَ».

از عبدالله بن عمرو ب روایت است: من و مادرم دیوار خانه‌ام را با گلی تعمیر می‌کردیم که رسول الله ج از کنار من عبور کرده و فرمود: «ای عبدالله، چه می‌‌کنی؟». گفتم: ای رسول الله ج فرسوده شده و آن را تعمیر می‌کنیم؛ رسول الله ج فرمود: «مرگ سریع‌تر از تخریب این دیوار که اگر تعمیر نشود ترس تخریب آن است، [به سراغ انسان] می‌آید».

(صحیح) وفی روایة قال: مَرَّ عَلَینَا رَسُولُ اللَّهِ ج وَنَحْنُ نُعَالِجُ خُصًّا لَنَا وَهَى، فَقَالَ: «مَا هَذَا؟». فَقُلْنَا: خُصٌّ^[22] لَنَا وَهَى، فَنَحْنُ نُصْلِحُهُ. فَقَالَ: «مَا أَرَى الْأَمْرَ إِلَّا أَعْجَلَ مِنْ ذَلِکَ».

رواه أبو داود، والترمذی وقال: «حدیث حسن صحیح». وابن ماجه وابن حبان فی «صحیحه».

و در روایتی آمده است: رسول الله ج از کنار ما گذشتند درحالی‌که ما خانه‌ی خود را تعمیر می‌کردیم. فرمود: «چه می‌کنید؟». گفتیم: این خانه فرسوده شده و مشغول تعمیر آن هستیم. رسول الله ج فرمودند: «من مرگ را سریع‌تر از این می‌بینم».

4808-3344-(12) (صحیح) وَعَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ س قَالَ: خَطَّ النَّبِیُّ ج خَطًّا مُرَبَّعًا، وَخَطَّ خَطًّا فِی الوَسَطِ خَارِجًا مِنْهُ، وَخَطَّ خُطَطًا صِغَارًا إِلَى هَذَا الَّذِی فِی الوَسَطِ مِنْ جَانِبِهِ الَّذِی فِی الوَسَطِ فَقَالَ: «هَذَا الإِنْسَانُ، وَهَذَا أَجَلُهُ مُحِیطٌ بِهِ، أَوْ: قَدْ أَحَاطَ بِهِ، وَهَذَا الَّذِی هُوَ خَارِجٌ أَمَلُهُ، وَهَذِهِ الخُطُطُ الصِّغَارُ الأَعْرَاضُ، فَإِنْ أَخْطَأَهُ هَذَا نَهَشَهُ هَذَا، وَإِنْ أَخْطَأَهُ هَذَا نَهَشَهُ هَذَا».

رواه البخاری والترمذی والنسائی وابن ماجه.

وهذه صورَةُ ما خطَّ رسولُ الله ج:

از ابن مسعود س روایت است که رسول الله ج مربعی رسم کردند و یک خط در وسط آن کشید که از مربع خارج شده بود و خط‌های کوچکی نیز از قسمت داخل به طرف آن خط وسطی رسم کردند و آنگاه فرمودند: «این انسان است و این اجل اوست که بر او احاطه دارد یا او را احاطه کرده است و آن که خارج از آن است، آرزوی اوست و این خطوط کوچک، آفات می‌باشند که اگر از این آفت رهایی یابد، آن آفت دیگر او را می‌گزد و اگر از این یکی نیز رهایی یابد دیگری او را ‌گرفتار می‌کند».

و این صورت شکل است:

*********^[23]

 4809-3345- (13) (صحیح) وَعَنْ أَنَسٍ س قَالَ: خَطَّ رَسُولُ الله ج خَطّاً وَقَالَ: «هَذَا الإِنْسَانُ». وَخَطَّ إِلَى جَنْبِه خطّاً، وَقَالَ: «هَذَا أَجَلُهُ». وَخَطَّ آخَرَ بَعِیداً مِنهُ، فَقَالَ: «هَذَا الأمَلُ، فَبَیْنَمَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ جَاءَهُ الأَقْرَبُ».

رواه البخاری -واللفظ له-، والنسائی بنحوه.

از انس س روایت است که رسول الله ج خطی رسم کرده و فرمودند: «این انسان است». و در کنار آن خط دیگری رسم نموده و فرمود: «این اجل اوست». و خطی دورتر رسم نموده و فرمودند: «این آرزو است، در این میان که انسان به زندگی و آرزوهای خویش سرگرم است، ناگهان خطّ نزدیک‌تر - یعنی مرگش- فرا می‌رسد».

4810-3346- (14) (حسن صحیح) وَعَنهُ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ الله ج: «هَذَا ابْنُ آدَمَ، وَهَذَا أَجَلُهُ - وَوَضَعَ یَدَهُ عِنْدَ قَفَاهُ ثُمَّ بَسَطَهَا^[24] وَقَالَ: - وَثَمَّ أَمَلُهُ، وَثَمَّ أَمَلُهُ».

رواه الترمذی وابن حبان فی «صحیحه»، ورواه النسائی أیضاً وابن ماجه بنحوه.

و از انس س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «این فرزند آدم است و این اجل اوست - و در حال بیان این کلمات دستش را بر جایی پس از موضعی گذاشت که در مورد اجل بدان اشاره کرده بود، سپس دستش را باز نموده و فرمود: - و اینجا آرزویش و اینجا آرزویش می‌باشد».

4811-3347- (15) (صحیح لغیره) وَعَنْ بُرَیْدَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ الله ج: «هَلْ تَدْرُونَ مَا مَثلُ هَذِهِ وَهَذِهِ؟». وَرَمَى بِحَصَاتَیْنِ. قَالُوا: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. قَالَ: «هَذَا الأَمَلُ، وَذَاکَ الأَجَلُ».

رواه الترمذی وقال: «حدیث حسن غریب».

از بریده س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «آیا می‌دانید مثال این و این چیست؟». و دو سنگ ریزه را پرتاب کرد. گفتند: الله و رسولش داناترند. فرمود: «این آرزو و آن مرگ است».

4812-3348- (16) (حسن) وَعَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ، وَلَا تَزْدَادُ مِنْهُمْ إِلَّا بُعْدًا».

رواه الطبرانی، ورواته محتج بهم فی «الصحیح».

از ابن مسعود س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «قیامت نزدیک است و توشه‌ای جز دوری از آن آماده نکرده‌اند».

0-1955- (13) (ضعیف) والحاکم، وقال: «صحیح الإسناد»، ولفظه: قَالَ رَسُولُ الله ج: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ، وَلَا یَزْدَادُ النَّاسُ عَلَى الدُّنْیَا إِلَّا حِرْصًا، وَلَا یَزْدَادُونَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْدًا».

4813-3349- (17) (صحیح) وَعَنْ عَبْدِاللَّهِ^[25] س عَنِ النَّبِیِّ ج قَالَ: «الجَنَّةُ أَقْرَبُ إِلَى أَحَدِکُمْ مِنْ شِرَاکِ نَعْلِهِ، وَالنَّارُ مِثْلُ ذَلِکَ».

رواه البخاری وغیره.

از عبدالله بن مسعود س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «بهشت به یکی از شما از بند دَم پاییش نزدیک‌تر است و آتش همچنین».

4814-1956- (14) (ضعیف) وَعَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ س قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ ج فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَوْصِنِی. قَالَ: «عَلَیْکَ بِالْإِیَاسِ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ، وَإِیَّاکَ وَالطَّمِعَ؛ فَإِنَّهُ الْفَقْرُ الْحَاضِرُ، وَصَلِّ صَلَاتَکَ وَأَنْتَ مُوَدَّعٌ، وَإِیَّاکَ وَمَا یُعْتَذَرُ مِنْهُ».

رواه الحاکم والبیهقی فی «الزهد»، وقال الحاکم - واللفظ له -: «صحیح الإسناد». [مضی 8- الصدقات/4].

0-3350- (18) (حسن لغیره) ورواه الطبرانی من حدیث ابن عمر قال: أَتَى رَجُلٌ إِلَى النَّبِیَّ ج فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! حَدِّثْنِی بِحَدِیثٍ، وَاجْعَلْهُ مُوجَزًا؟ فَقَالَ النَّبِیُّ ج: «صَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّعٍ، فَإِنَّکَ إِنْ کُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ، وَایْأس مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ تَکُنْ غَنِیًّا، وَإِیَّاکَ وَمَا یُعْتَذَرُ مِنْهُ».

از ابن عمر ب روایت است که مردی نزد رسول الله ج آمده و گفت: ای رسول الله ج، حدیث مختصری به من بگو؛ رسول الله ج فرمودند: «چنان نماز بخوان گویا آخرین نماز است، اگر تو او را نمی‌ببینی پس بدان که او تو را می‌ببیند؛ و از آنچه مردم در اختیار دارند اجتناب کن، بی‌نیاز می‌گردی و از انجام کاری که به خاطر آن معذرت خواهی کنی، برحذر باشد».

4815-3351- (19) (حسن لغیره) وروى الطبرانی عن رجل من بنی النخع قال: سمعتُ أبا الدرداءِ حینَ حضرَتهُ الوَفاةُ قال: أحدثُکُم حدیثاً سمِعتُه مِن رسولِ الله ج سمِعتُه یقول: «اعبُدِ الله کأنَّکَ تراه، فإن لَم تکُن تراه فإنَّه یراکَ، واعدُد نَفسَک فی الموتَى، وإیَّاکَ ودَعوَةَ المظلومِ فإنَّها تُستَجابُ» الحدیث.

مردی از بنی نخع می‌گوید: از ابو درداء س هنگام فوتش شنیدم که گفت: حدیثی به شما می‌گویم که آن را از رسول الله ج شنیده‌ام؛ شنیدم که فرمود: «خداوند را چنان عبادت کن که گویا او را می‌بینی. پس اگر او را نمی‌ببینی، او تو را می‌بیند. و خود را در ردیف مردگان به حساب آور و از دعای مظلوم برحذر باش که مستجاب می‌گردد».

4816-3352- (20) (صحیح لغیره موقوف) وَعَنْ أَبِی عَبْدِالرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ قَالَ: نَزَلْنَا مِنَ الْمَدَائِنِ عَلَى فَرْسَخٍ، فَلَمَّا جَاءَتِ الْجُمُعَةُ حَضَرَ [أَبِی، وَ]^[26] وَحَضَرْتُ [مَعَهُ]، فَخَطَبَنَا حُذَیْفَةُ، فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ: ﴿ٱقۡتَرَبَتِ ٱلسَّاعَةُ وَٱنشَقَّ ٱلۡقَمَرُ﴾، أَلَا وَإِنَّ السَّاعَةَ قَدِ اقْتَرَبَتْ، أَلَا وَإِنَّ الْقَمَرَ قَدِ انْشَقَّ، أَلَا وَإِنَّ الدُّنْیَا قَدْ آذَنَتْ بِفِرَاقٍ، أَلَا وَإِنَّ الْیَوْمَ الْمِضْمَارُ، وَغَدًا السِّبَاقُ. فَقُلْتُ لِأَبِی: أَیَسْتَبِقُ النَّاسُ غَدًا؟ قَالَ: یَا بُنَیَّ! إِنَّکَ لَجَاهِلٌ، إِنَّمَا یَعْنِی: الْعَمَلَ الْیَوْمَ، وَالْجَزَاءَ غَدًا. فَلَمَّا جَاءَتِ الْجُمُعَةُ الْأُخْرَى حَضَرْنَا، فَخَطَبَنَا حُذَیْفَةُ، فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: ﴿ٱقۡتَرَبَتِ ٱلسَّاعَةُ وَٱنشَقَّ ٱلۡقَمَرُ﴾، أَلَا وَإِنَّ الدُّنْیَا قَدْ آذَنَتْ بِفِرَاقٍ، أَلَا وَإِنَّ الْیَوْمَ الْمِضْمَارُ، وَغَدًا السِّبَاقُ، أَلَا وَإِنَّ الْغَایَةَ النَّارُ، وَالسَّابِقُ مَنْ سَبَقَ إِلَى الْجَنَّةِ.

رواه الحاکم وقال: «صحیح الإسناد».

از ابوعبدالرحمن سلمی روایت است که یک فرسخ از مدائن اتراق کردیم، وقت نماز جمعه که رسید پدرم آمد و من هم همراه او آمدم و حذیفه برای ما خطبه خوانده و گفت: خداوند می‌فرماید: «قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت» آگاه باشید که قیامت نزدیک است، آگاه باشید که ماه دو نصف شد، آگاه باشید که دنیا خبر از فراق و جدایی می‌دهد، آگاه باشید که امروز وقت و میدان عمل است و فردا (آخرت) زمان سبقت جستن [در مراتب بهشت].

به پدرم گفتم: آیا روز قیامت مردم سبقت می‌گیرند؟ گفت: ای فرزندم! منظور او را نفهمیدی؛ منظور این است که امروز وقت عمل است و فردا هنگام پاداش. جمعه‌ی بعدی که فرارسید، حاضر شدیم و حذیفه برای ما خطبه خوانده و گفت: خداوند می‌فرماید: «قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت» آگاه باشید که دنیا خبر از فراق و جدایی می‌دهد، آگاه باشید که امروز وقت و میدان عمل است و فردا (آخرت) زمان سبقت جستن [در مراتب بهشت]. آگاه باشید که نتیجه‌ی کار آتش است و سبقت گیرنده کسی است که به سوی بهشت سبقت گیرد.

4817-3353- (21) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س؛ أَنَّ رَسُولَ اللهِ ج قَالَ: «بَادِرُوا بِالْأَعْمَالِ فِتَنًا کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ، یُصْبِحُ الرَّجُلُ مُؤْمِنًا وَیُمْسِی کَافِرًا، أَوْ یُمْسِی مُؤْمِنًا وَیُصْبِحُ کَافِرًا، یَبِیعُ دِینَهُ بِعَرَضٍ مِنَ الدُّنْیَا».

رواه مسلم.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «بشتابید به سوی انجام اعمال نیکو، پیش از آنکه فتنه‌هایی ظاهر شود همانند پاره‌های شب تاریک که [در آنها] کسی درحالی صبح می‌کند که مؤمن است و به هنگام شب کافر می‌شود. و شب را مؤمن می‌گذراند و صبح کافر می‌گردد؛ دین خود را در برابر کالای اندکی از دنیا می‌فروشد».

4818-3354- (22) (صحیح) وَعَنهُ س؛ أَنَّ رَسُولَ الله ج قَالَ: «بَادِرُوا بِالْأَعْمَالِ سِتًّا: طُلُوعَ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا، أَوِ الدُّخَانَ، أَوِ الدَّجَّالَ، أَوِ الدَّابَّةَ، أَوْ خَاصَّةَ أَحَدِکُمْ^[27]، أَوْ أَمْرَ الْعَامَّةِ^[28]».

رواه مسلم.

و از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «بشتابید به سوی اعمال صالح قبل از رخ دادن هفت چیز: طلوع خورشید از مغرب یا دود یا دجال یا دابه یا مرگ یا فتنه‌ی قیامت که همه را در بر می‌گیرد».

4819-1957- (15) (ضعیف جداً) وَعَنهُ؛ أَنَّ رَسُولَ الله ج قَالَ: «بَادِروا بِالأَعْمالِ سَبعاً، هَل تُنتَظرونَ إلاَّ فَقراً مُنسِیاً، أَوْ غنیٌ مُطْغِیاً، أَوْ مَرَضاً مُفسِداً، أَو هَرماً مُفَنَّداً أَو مَوتاً مُجهِزاً، أَوِ الدَّجَّال؛ فشَرُّ غَائب یُنتَظَرُ، أَوِ السَّاعَةَ؛ فالسَّاعةُ أَدْهى وأَمَرُّ».

رواه الترمذی من روایة مُحَرَّر- ویقال: مُحرز، بالزای^[29]، وهو واهٍ- عن الأعرج عنه، وقال: «حدیث حسن»!.

4820-3355- (23) (صحیح) وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج لِرَجُلٍ وَهُوَ یَعِظُهُ: «اغْتَنِمْ خَمْساً قبلَ خَمْسٍ: شبابَکَ قبلَ هَرمِکَ، وصِحَّتَک قبل سَقْمِکَ، وغِناکَ قبْلَ فقْرِکَ، وفَراغَک قَبْلَ شُغْلِکَ، وحیاتَک قَبْلَ مَوْتِکَ».

رواه الحاکم وقال: «صحیح على شرطهما».

از ابن عباس ب روایت است که رسول الله ج مردی را پند داده و فرمود: «پنج‌ چیز را قبل از پنج چیز غنیمت شمار: جوانی را قبل از پیری، سلامتی قبل از بیماری، ثروت قبل از فقر و نداری، فراغت قبل از مشغولیت و زندگی قبل از مرگ».

4821-1958- (16) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ ب قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ ج فَقَالَ: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ! تُوبُوا إِلَى اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تَمُوتُوا، وَبَادِرُوا بِالْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ قَبْلَ أَنْ تُشْغَلُوا، وَصِلُوا الَّذِی بَیْنَکُمْ وَبَیْنَ رَبِّکُمْ بِکَثْرَةِ ذِکْرِکُمْ لَهُ، وَکَثْرَةِ الصَّدَقَةِ فِی السِّرِّ وَالْعَلَانِیَةِ؛ تُرْزَقُوا وَتُنْصَرُوا وَتُجْبَرُوا».

رواه ابن ماجه. [مضی مطولاً 7- الجمعة/6].

4822-1959- (17) (ضعیف) وَعَنْ شَدَّادِ بْنِ أَوْسٍ س عَنِ النَّبِیِّ ج قَالَ: «الْکَیِّسُ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ؛ وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ، وَالْعَاجِزُ مَنْ أَتْبَعَ نَفْسَهُ هَوَاهَا؛ وَتَمَنَّى عَلَى اللَّهِ».

رواه ابن ماجه، والترمذی وقال: «حدیث حسن»^[30].

4823-3356- (24) (صحیح) وَعَنْ مُصْعَبِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَبِیهِ - قَالَ الْأَعْمَشُ: وَلَا أَعْلَمُهُ إِلَّا - عَنْ رَسُولِ الله ج قَالَ: «التَّؤَدَةُ فِی کُلِّ شَیْءٍ خَیْرٌ، إِلَّا فِی عَمَلِ الْآخِرَةِ».

رواه أبو داود والحاکم والبیهقی، وقال الحاکم: «صحیح على شرطهما». (قال الحافظ): «لـم یذکر الأعمش فیه من حدَّثهُ، ولم یجزم برفعه»^[31].

(التَّؤدَة) به فتح تاء و همزة مضموم و دال مفتوح و تاء تأنیث: عبارت است از تانی و درنگ و اطمینان و عجله نکردن.

مصعب بن سعد از پدرش روایت می‌کند که اعمش از رسول الله روایت می‌کند: «درنگ و شتاب نکردن در هر چیزی خوب است مگر در انجام عمل آخرت».

4824-1960- (18) (ضعیف جداً) وَرُوِیَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَا مِنْ أَحَدٍ یَمُوتُ إِلَّا نَدِمَ». قَالُوا: وَمَا نَدَامَتُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَالَ: «إِنْ کَانَ مُحْسِنًا؛ نَدِمَ أَنْ لَا یَکُونَ ازْدَادَ، وَإِنْ کَانَ مُسِیئًا؛ نَدِمَ أَنْ لَا یَکُونَ نَزَعَ».

رواه الترمذی والبیهقی فی «الزهد».

4825-3357- (25) (صحیح) وَعَنْ أَنَسٍ س؛ أَنَّ النَّبِیَّ ج قَالَ: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْرًا اسْتَعْمَلَهُ». قَالَ: فَقِیلَ: کَیْفَ یَسْتَعْمِلُهُ؟ قَالَ: «یُوَفِّقُهُ لِعَمَلٍ صَالِحٍ قَبْلَ الْمَوْتِ».

رواه الحاکم وقال: «صحیح على شرطهما».

از انس س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرگاه خداوند نسبت به بنده‌ای اراده‌ی خیر کند، او را به کار می‌گیرد». گفتند: چگونه خداوند او را به کار می‌گیرد؟ فرمود: «به او توفیق می‌دهد قبل از وفاتش عمل صالحی انجام دهد».

4826-3358- (26) (صحیح) وَعَنْ عَمْرِو بْنِ الْحَمِقِ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «إِذَا أَحَبَّ اللَّهُ عَبْدًا عَسَلَهُ»^[32]. قَالوا: مَا عَسَلُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: «یُوَفِّقُ لَهُ عَمَلًا صَالِحًا بَیْنَ یَدَیْ أَجَلِهِ^[33] حَتَّى یَرْضَى عَنْهُ جِیرَانُهُ - أَوْ قَالَ: مَنْ حَوْلَهُ-».

رواه ابن حبان فی «صحیحه» والحاکم والبیهقی من طریقه وغیرهما.

از عمرو بن حمق س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرگاه خداوند بنده‌ای را دوست بدارد، او را خوشنام می‌گرداند [خوش آوازه‌اش می‌گرداند]». گفتند: چگونه او را خوشنام و خوش‌آوازه می‌گرداند؟ فرمود: «به او توفیق می‌دهد قبل از فرارسیدن وفاتش عمل صالحی انجام دهد تا جایی که همسایه‌هایش از او راضی می‌شوند - یا اینکه فرمود: اطرافیانش از او راضی می‌شوند».

(عَسَلَه) به فتح عین و سین ماخوذ از (العَسْل): به معنای خوشنام و نیکنام. و برخی می‌گویند: «این مثالی است به این معنا که: خداوند متعال او را به عمل صالحی توفیق دهد که با آن او را گرامی‌می‌دارد چنانکه کسی برادرش را با خوراندن عسل گرامی‌ می‌دارد». 

4827-3359- (27) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ الله ج: «أَعْذَرَ^[34] اللَّهُ إِلَى امْرِئٍ أَخَّرَ أَجَلَهُ حَتَّى بَلَغَ سِتِّینَ سَنَةً». رواه البخاری.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «خداوند حجت را بر کسی که وفاتش را تا سن شصت سالگی به تأخیر انداخته تمام کرده است».

[مراد کسی است که خداوند متعال شصت سال به او فرصت زندگی داده است.]

4828-3360- (28) (صحیح) وَعَنْ سَهْلٍ مَرفُوعاً: «مَنْ عُمِّرَ مِنْ أُمَّتِی سَبْعِینَ سَنَةً؛ فَقَدْ أَعْذَرَ اللَّهُ إِلَیْهِ فِی الْعُمُرِ».

رواه الحاکم وقال: «صحیح على شرطهما».

از سهل س به صورت مرفوع از رسول الله ج روایت است که فرمودند: «هریک از امتیانم که عمرش به هفتاد سال برسد، خداوند در عمرش حجت را بر او تمام کرده است».

4829-3361- (29) (صحیح لغیره) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولَ اللَّهِ ج: «أَلَا أُنَبِّئُکُمْ بِخِیَارِکُمْ؟». قَالُوا: نَعَم. قَالَ: «خِیَارُکُمْ أَطْوَلُکُمْ أَعْمَارًا، وَأَحْسَنُکُمْ أَعْمَالًا».

رواه أحمد، ورواته رواة «الصحیح»، وابن حبان فی «صحیحه»، والبیهقی. [مضی نحوه 23- الأدب/2].

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «آیا شما را از بهترین‌تان باخبر نسازم؟». گفتند: بله. فرمود: «کسی از شما که عمر طولانی‌تر و اعمالی نیکوتر داشته باشد».

0-3362- (30) (صحیح) ورواه الحاکم من حدیث جابر؛ وقال: «صحیح على شرطهما».

4830-3363- (31) (صحیح لغیره) وَعَنْ أَبِی بَکْرَةَ س؛ أَنَّ رَجُلًا قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَیُّ النَّاسِ خَیْرٌ؟ قَالَ: «مَنْ طَالَ عُمُرُهُ، وَحَسُنَ عَمَلُهُ». قَالَ: فَأَیُّ النَّاسِ شَرٌّ؟ قَالَ: «مَنْ طَالَ عُمُرُهُ وَسَاءَ عَمَلُهُ».

رواه الترمذی وقال: «حدیث حسن صحیح»، والطبرانی بإسناد صحیح، والحاکم، والبیهقی فی «الزهد» وغیره.

از ابوبکره س روایت است که مردی گفت: ای رسول الله ج، بهترین مردم کیست؟ فرمود: «کسی که عمرش طولانی و عملش نیکو باشد». گفت: بدترین مردم کیست؟ فرمود: «کسی که عمرش طولانی و عملش بد باشد».

4831-3364- (32) (صحیح) وَعَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ بُسْرٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «خَیْرُ النَّاسِ مَنْ طَالَ عُمُرُهُ وَحَسُنَ عَمَلُهُ».

رواه الترمذی وقال: «حدیث حسن».

از عبدالله بن بُسر س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «بهترین مردم کسی است که عمرش طولانی و عملش نیکو باشد».

4832-1961- (19) (ضعیف) وَعَنْ أَنَسٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «أَلَا أُنَبِّئُکُمْ بِخِیَارِکُمْ؟». قَالُوا: بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَالَ: «خِیَارُکُمْ أَطْوَلُکُمْ أَعْمَارًا إِذَا سَدِّدُوا».

رواه أبو یعلى بإسناد حسن^[35].

4833-1962- (20) (ضعیف جداً) وَعَنْ عَبْدِاللهِ بْنِ مَسْعُودٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «إِنَّ لِلَّهِ عِبَادًا یَضِنُّ بِهِمْ عَنِ الْقَتْلِ، وَیُطِیلُ أَعْمَارَهُمْ فِی حُسْنِ الْعَمَلِ، وَیُحَسِّنُ أَرْزَاقَهُمْ، وَیُحْیِیهِمْ فِی عَافِیَةٍ، وَیَقْبِضُ أَرْوَاحَهُمْ فِی عَافِیَةٍ فِی الْفُرُشِ، وَیُعْطِیهِمْ مَنَازِلَ الشُّهَدَاءِ».

رواه الطبرانی، ولا یحضرنی الآن إسناده^[36].

4834-3365- (33) (حسن صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ: کَانَ رَجُلَانِ مِنْ (بَلِیٍّ) [حَیٍّ]^[37] مِنْ (قُضَاعَةَ) أَسْلَمَا مَعَ رَسُولِ الله ج، فَاسْتُشْهِدَ أَحَدُهُمَا وَأُخِّرَ الْآخَرُ سَنَةً. قَالَ طَلْحَةُ بْنُ عُبَیْدِاللَّهِ: [فَأُرِیتُ الْجَنَّةَ] فَرَأَیْتُ الْمُؤَخَّرَ مِنْهُمَا أُدْخِلَ الْجَنَّةَ قَبْلَ الشَّهِیدِ. فَتَعَجَّبْتُ لِذَلِکَ، فَأَصْبَحْتُ، فَذَکَرْتُ [ذَلِکَ] لِلنَّبِیِّ ج^[38]. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «أَلَیْسَ قَدْ صَامَ بَعْدَهُ رَمَضَانَ؟ وَصَلَّى سِتَّةَ آلَافِ رَکْعَةٍ، - أَوْ کَذَا^[39] وَکَذَا رَکْعَةً - صَلَاةَ سَنَةٍ؟».

رواه أحمد بإسناد حسن. [مضی5- الصلاة/13].

از ابوهریره س روایت است که: دو مرد از بَلِی که محله‌ای از قضاعه بود نزد رسول الله ج مسلمان شدند. یکی از آن دو شهید شد و دیگری سال بعد وفات کرد.

طلحة بن عبیدالله گفت: در خواب بهشت به من نشان داده شد و دیدم فردی که دیرتر وفات کرد، جلوتر از برادر شهیدش وارد بهشت شد. از این مساله تعجب کردم. به همین خاطر صبح، آن را برای رسول الله ج تعریف نمودم. رسول الله ج فرمود: «آیا بعد از او رمضان را روزه نگرفته و شصت‌ هزار رکعت نماز نخوانده – یا فرمود: چنین و چنان رکعت نماز نخوانده - و نماز یک‌سال [پس از او را] نخوانده است؟».

0-3366- (34) (صحیح) ورواه ابن ماجه وابن حبان فی «صحیحه» والبیهقی؛ کلهم عن طلحة بنحوه أطول منه؛ وزاد ابن ماجه وابن حبان فی آخره: «فَلَما بَیْنَهُمَا أَبْعَدُ مِمَّا بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ». [مضی هناک].

و در روایت ابن ماجه و ابن حبان آمده است: «و فاصله‌ی بین آن دو بیش از فاصله‌ی ما بین آسمان و زمین است».

4835-3367- (35) (حسن صحیح) وَعَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ شَدَّادٍ: أَنَّ نَفَرًا مِنْ بَنِی عُذْرَةَ^[40] ثَلَاثَةً، أَتَوُا النَّبِیَّ ج فَأَسْلَمُوا. قَالَ: فَقَالَ النَّبِیُّ ج: «مَنْ یَکْفِیهِمْ؟». قَالَ طَلْحَةُ: أَنَا. قَالَ: فَکَانُوا عِنْدَ طَلْحَةَ، فَبَعَثَ النَّبِیُّ ج بَعْثًا فَخَرَجَ فیه أَحَدُهُمْ فَاسْتُشْهِدَ، ثُمَّ بَعَثَ بَعْثًا، فَخَرَجَ فِیهِ آخَرُ فَاسْتُشْهِدَ، ثُمَّ مَاتَ الثَّالِثُ عَلَى فِرَاشِهِ. قَالَ طَلْحَةُ: فَرَأَیْتُ هَؤُلاءِ الثَّلاثَةَ الَّذِینَ کَانُوا عِنْدِی فِی الْجَنَّةِ، فَرَأَیْتُ الْمَیِّتَ عَلَى فِرَاشِهِ أَمَامَهُمْ، وَرَأَیْتُ الَّذِی اسْتُشْهِدَ أَخِیرًا یَلِیهِ، وَرَأَیْتُ أَوَّلَهُمِ آخِرَهُمْ. قَالَ: فَدَاخَلَنِی مِنْ ذَلِکَ! فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ ج، فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لَهُ، فَقَالَ: «وَمَا أَنْکَرْتَ مِنْ ذَلِکَ؟ لَیْسَ أَحَدٌ أَفْضَلَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ مُؤْمِنٍ یُعَمَّرُ فِی الْإِسْلامِ؛ لِتَسْبِیحِهِ وَتَکْبِیرِهِ وَتَهْلِیلِهِ».

رواه أحمد وأبو یعلى، ورواتهما رواة «الصحیح». وفی أوله عند أحمد إرسال کما مرَّ^[41]، ووصله أبو یعلى بذکر طلحة فیه.

از عبدالله بن شَدَّاد روایت است که: سه نفر از بنی عُذره نزد رسول الله ج آمدند و اسلام آوردند. رسول الله ج فرمود: «چه کسی آنان را مهمان می‌کند؟».

طلحه گفت: من؛ پس نزد طلحه بودند که رسول الله ج لشکری را فرستاد و یکی از آنها در آن شرکت کرده و شهید شد. سپس لشکری دیگر فرستاد و یکی دیگر از آنها در آن شرکت کرده و شهید شد؛ و فرد سومی بر بسترش وفات کرد. طلحه می‌گوید: سه نفری که نزد من بودند، در بهشت دیدم؛ فردی از آنها که بر بسترش وفات کرده بود در پیشاپیش آنان دیدم و کسی که اخیرا شهید شد، بعد از او و کسی که اول شهید شد آخرین‌شان بود. از آن خواب پریشان شدم؛ پس نزد رسول الله ج رفتم و جریان را تعریف کردم، فرمود: «چه بخشی از آن برای تو جای سوال شده است؟ هیچ کسی نزد خداوند از مؤمنی که در اسلام با تسبیح و تکبیر و تهلیل عمر طولانی‌تری می‌کند، برتر نیست».

4836-3368- (36) (صحیح) وَعَنْ أُمِّ الْفَضْلِ ل؛ أَنَّ النَّبِیَّ ج دَخَلَ عَلَى الْعَبَّاسِ وَهُوَ یَشْتَکِی، فَتَمَنَّى الْمَوْتَ، فَقَالَ: «یَا عَبَّاسُ، عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ! لَا تَتَمَنَّ الْمَوْتَ، إِنْ کُنْتَ مُحْسِنًا تَزْدَادُ إِحْسَانًا إِلَى إِحْسَانِکَ خَیْرٌ لَکَ، وَإِنْ کُنْتَ مُسِیئًا فَإِنْ تُؤَخَّرْ تَسْتَعْتِبْ^[42] مِن إِسَاءَتِکَ خَیْرٌ لَکَ، لَا تَتَمَنَّ الْمَوْتَ».

رواه أحمد، والحاکم -واللفظ له-، وهو أتم، وقال: «صحیح على شرطهما».

از ام فضل ل روایت است که رسول الله ج به ملاقات عباس آمد؛ عباس مریض شده بود و آرزوی مرگ می‌کرد؛ رسول الله ج فرمود: «ای عباس، عموی رسول الله ج، مرگ را آرزو مکن؛ اگر نیکوکار باشی و نیکی‌ای به نیکی‌هایت اضافه کنی، برای تو بهتر است؛ و اگر گنه‌کار باشی و مرگ تو به تأخیر افتد، با بازگشت از گناه در جستجوی کسب رضایت الهی، این برای تو بهتر است؛ پس مرگ را تمنا مکن».

4837-1963- (21) (ضعیف) وَعَن جَابِرِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «لَا تَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ؛ فَإِنَّ هَوْلَ الْمَطْلَعِ شَدِیدٌ، وَإِنَّ مِنَ السَّعَادَةِ أَنْ یَطُولَ عُمْرُ الْعَبْدِ، وَیَرْزُقَهُ اللَّهُ الْإِنَابَةَ».

رواه أحمد بإسناد حسن^[43]، والبیهقی.

4838-3369- (37) (صحیح) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س؛ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «لاَ یَتَمَنَّى أَحَدُکُمُ المَوْتَ، فَإِمَّا مُحْسِنًا فَلَعَلَّهُ یَزْدَادُ، وَإِمَّا مُسِیئًا فَلَعَلَّهُ یَسْتَعْتِبُ».

رواه البخاری -واللفظ له-، ومسلم.

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هیچیک از شما آرزوی مرگ نکند؛ یا نیکوکار است که امید است بر خیر و نیکی‌اش بیفزاید و اگر گناهکار است امید است که توبه کند و از گناه و لغزشش دست بردارد».

(صحیح) وفی روایة لمسلم: «لَا یَتَمَنَّى أَحَدُکُمُ الْمَوْتَ وَلَا یَدْعُو بِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُ، وَإِنَّهُ إِذَا مَاتَ انْقَطَعَ عَمَلُهُ، وَإِنَّهُ لَا یَزِیدُ الْمُؤْمِنَ عُمْرُهُ إِلَّا خَیْرًا».

و در روایت مسلم آمده است که: «هیچیک از شما آرزوی مرگ نکرده و برای آمدن آن قبل از فرارسیدن وقتش دعا نکند، زیرا اگر وفات کند عملش قطع می‌گردد حال آنکه عمر مومن جز به خیر و خوبی او نمی‌افزاید».   

4839-3370- (38) (صحیح) وَعَنْ أَنَسٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «لَا یَتَمَنَّى أَحَدُکُمُ الْمَوْتَ لِضُرٍّ نَزَلَ بِهِ، فَإِنْ کَانَ وَلَا بُدَّ فَاعِلاً فَلْیَقُلْ: اللَّهُمَّ أَحْیِنِی مَا کَانَتِ الْحَیَاةُ خَیْرًا لِی، وَتَوَفَّنِی إِذَا کَانَتِ الْوَفَاةُ خَیْرًا لِی».

رواه البخاری ومسلم وأبو داود والترمذی والنسائی.

از انس س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هیچیک از شما به سبب ضرری که متوجه وی شده، طلب مرگ نکند؛ اما اگر چاره‌ای جز این ندارد بگوید: خدایا مرا زنده بدار تا زمانی که زندگی برایم بهتر است و مرا بمیران زمانی که مرگ برایم بهتر است».

9 ـ (الترغیب فی الخوف، وفضله)

---

^([1]) أی: قاطع، وهو بالذال المعجمة، وقیل: بالمهملة، والأول هو الذی جزم به جمع؛ کما فی "عجالة الإملاء" للشیخ الناجی (213/ 1-2).

^([2]) انظر الحاشیة السابقة.

^([3]) وکذا قال الهیثمی، وقلدهما الثلاثة! وفی إسناده (6/ 365/ 5776) (عبدالله بن عمر العمری)، ضعیف لسوء حفظه، والراوی عنه (أبو عامر الأسدی) مجهول الحال. وهو مخرج فی "الإرواء" (3/ 145-146). ویغنی عنه حدیث أبی هریرة مرفوعاً، دون قوله: "فإنه ما کان..."، وهو فی "الصحیح" فی هذا الباب.

^([4]) أی: تظهر أسنانهم من الضحک.

^([5]) أی: أشار، وکان الأصل: (فأخذ)، فصححته من "الترمذی" (2462)، وهو مخرج فی "الضعیفة" (4990).

^([6]) بالکسر والتشدید: ضرب من الحیات أکبر ما یکون منها. ووقع فی "الترمذی" (2462): (ویقیض الله له سبعین..).

^([7]) لفظ (حسن) لم یثبت فی بعض النسخ، وهو اللائق بحال إسناده کما ترى.

^([8]) وکذا قال الهیثمی، وقلدهما الثلاثة، وفیه (معلى الکندی) لم یوثقه غیر ابن حبان، ولا روى عنه إلا اثنان، نعم قد توبع دون قوله: "ذهبوا بشرف.."، فهی زیادة منکرة، وهو فی "الصحیح" دونها بروایة البیهقی. ثم إن الطبرانی رواه فی "المعاجم الثلاثة" وابن أبی الدنیا فی "مکارم الأخلاق" کما فی "الروض" (489).

^([9]) کذا قال، وفیه مجهول کما قال البوصیری، والعمدة على روایة البیهقی -وکذا البزار- فإن سندها حسن، وصححه الحاکم، ووافقه الذهبی.

^([10]) قلت: لقد أبعد النجعة، فقد أخرجه من هو أعلى منه کما یأتی.

^([11]) کذا فی أصول الشیخ، وهو فی «صحیح الترغیب». [ش].

^([12]) وکذا قال الهیثمی! وقلدهما الثلاثة، وفیه من لا یعرف له ترجمة بشهادة الهیثمی نفسه فی غیر هذا الحدیث، وضعفه الحافظ العراقی، کما بینته فی "الضعیفة" رقم (6507).

^([13]) قلت: فی إسناد (3622) (یوسف بن عطیة) وهو ضعیف جداً کما قال الحافظ، ومع ذلک قال الجهلة: "حسن..."، وقد عزوه للبزار بالرقم المذکور! فهم لا یحسنون بالبحث والنظر فی الأسانید والرجال!

^([14]) فی الأصل الأفعال الثلاثة بیاء المضارعة (یحفظ) و... إلخ، وغفل عنه الثلاثة مع ذکرهم رقم الترمذی (2460). لکن لفظ أحمد والحاکم: "ولکن من استحى من الله حق الحیاء فلیحفظ الرأس وما حوى..." إلخ.

^([15]) انظر الحاشیة السابقة.

^([16]) انظر الحاشیة السابقة.

^([17]) کذا فی المنیریة (4/ 131) والطبعة السابقة (2/ 349- «ضعیفة»)! وهو خطأ، صوابه: «أنی واضعه»، کما فی «قصر الأمل» لابن ابی الدنیا (29/ 6) و «ترغیب الأصبهانی» (1/ 102/ 174) و «الحلیة» (6/ 91)، وتحرفت فی مطبوع «الشعب» (7/ 355/ 10564) للبیهقی إلی «اوضعه» فلتصوب. [ش].

^([18]) زیادة من ابن أبی الدنیا وغیره، وهو مخرج فی "الضعیفة" (4977).

^([19]) ذکره فی "المشکاة" (5274) بروایة البخاری! وإنما عنده الشطر الأول منه کما رأیت. وهکذا على الصواب ذکره فی مکان آخر (1604)، فاقتضى التنبیه.

^([20]) قلت: لقوله: "خذ من صحتک..." إلخ شاهد من حدیث ابن عباس یأتی قریباً بلفظ: "اغتنم خمساً قبل خمس..." الحدیث.

^([21]) کذا الأصل، والسیاق لأبی داود، وفیه: "شیء أصلحه". ولفظ الترمذی: "قد وهى فنحن نصلحه"، فالظاهر أن المؤلف رکب من روایة أبی داود والترمذی سیاقاً واحداً، ولیس هذا بجید، وإن کان هو یکثر من ذلک.

^([22]) الْخُصُّ: به معنای خانه‌ای است که از نی ساخته شده باشد یا خانه‌ای که با چوب سقف شده باشد. عون المعبود وحاشیة ابن القیم (14/ 100) مصحح

^([23]) قلت: هذه الصورة غیر مطابقة لقوله: "وخط خططاً صغاراً إلى هذا الذی فی الوسط"، فالصواب جعل الخطوط الصغیرة فی داخل المربع. ومع وضوح هذا فقد عرض الحافظ فی "الفتح" خمس صور أخرى أقربها إلى ما ذکرنا الأولى منها، لولا أن فیها خطوطاً أخرى حول الخط الخارج ولم تذکر فی الحدیث، وقال: "والأول المعتمد".

^([24]) زاد ابن ماجه (4232): "أمامه"، ورواه أحمد بلفظ: "ثم رمى بیده أمامه"، وهو مخرج فی "الصحیحة" (3428).

^([25]) هو ابن مسعود س الراوی للحدیث قبله، فکان ینبغی عطفه علیه فیقال: "وعنه" کما هی عادته فی مثله، وإلا أوهم أنه غیره کما لا یخفى.

^([26]) سقطت من الأصل، واستدرکتها من "ذم الدنیا" (65/ 157)، و"الحلیة" و"تفسیر الطبری" (27/ 51)، وسنده صحیح دون إسناد الحاکم، فقد رده الذهبی (4/ 609) بما لا ضرورة لبیانه هنا. ومن تخالیط الجهلة أنهم نقلوا (4/ 143) عن الذهبی أنه أعله بالانقطاع بین أبی قلابة وأبی ذر، وهذا حدیث آخر اختلط علیهم بهذا!! وانظر تخریج هذا الأثر فی تعلیق الدکتور ضیاء السلفی على "الزهد" لأبی داود (ص 267). والحدیث مخرج عندی فی "الضعیفة" تحت الحدیث (4872).

^([27]) أی: الواقعة التی تخص أحدکم، قیل: یرید الموت أو الشواغل الخاصة به.

^([28]) (أو أمر العامة) یعنی: فتنه‌ای که همه مردم را دربرمی‌گیرد که همان قیامت است؛ چنانکه قتاده می‌گوید در روایتی که امام احمد ذکر می‌کند. (2/ 337 و372 و407 و511).

^([29]) قال الحافظ الناجی: "وینکر على المصنف کونه لم ینسبه للتمییز، وهو منسوب فی نفس الروایة: (ابن هارون)، وهو تیمی مدنی من أفراد الترمذی". قلت: وهو متروک، لکن روی من وجه آخر عن أبی هریرة دون جملة (سبعاً). انظر "الضعیفة" (1666).

^([30]) قلت: فیه أبو بکر بن أبی مریم وهو ضعیف، وله طریق آخر، ولکنه ضعیف جداً، وهما مخرجان فی "الضعیفة" (5319).

^([31]) انظر الجواب عن هذه العلة فی "الصحیحة" (1794).

^([32]) هو بتخفیف السین کما قال الناجی.

^([33]) الأصل: (رحلته)، والتصحیح من "الحاکم" (1/ 340)، والسیاق له. ولفظ ابن حبان والبیهقی: (موته)، وهذا رواه فی "الزهد" (308/ 818) من غیر طریق الحاکم.

^([34]) (الإعذار): به معنای عدم عذر می‌باشد. و در آن اشاره‌ای است به این کلام الهی که می‌فرماید: ﴿أَوَ لَمۡ نُعَمِّرۡکُم مَّا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَن تَذَکَّرَ وَجَآءَکُمُ ٱلنَّذِیرُ﴾ [فاطر: 37] «آیا آن قدر شما را عمر ندادیم که پندگیرندگان در آن پند گیرند؟! و هشدار دهنده (نیز) به سراغ شما آمد؟!)». و به این معناست که برای برای او هیچ عذری باقی نمانده است گویا ککه می‌گوید: اگر اجلم به تاخیر افتد، به آنچه بدان امر شدم عمل می‌کنم.

^([35]) قلت: تبعه الهیثمی، وفیه سهیل بن أبی حازم وهو ضعیف کما قال الحافظ، وخالف رواة أحادیث الباب فی "الصحیح" فزاد علیهم: "إذا سددوا"، فهی هنا منکرة. وأما الجهلة فخالفوهما -على خلاف العادة- وتعالموا، ولیتهم أصابوا -وإن لم یؤجروا- فقالوا: "حسن بشواهده"! وهی علیه لا له لو کانوا یعلمون!! وهو مخرج فی "الضعیفة" (6696).

^([36]) قلت: الظاهر أنه یشیر إلى (جعفر بن محمد الوراق)، فإن الهیثمی قال: "ولم أعرفه، وبقیة رجاله ثقات". وهذا منه وهم فاحش تبعه علیه الجهلة الثلاثة، لأن (جعفر بن محمد) هذا ثقة من رجال "التهذیب"، وفوقه (حفص بن سلیمان) - وهو القارىء - متروک.

^([37]) سقطت من "المسند" کما تقدم بیانه هناک فی (5- الصلاة).

^([38]) بعدها فی مطبوع «المسند» (2/ 333): «أو ذُکر لرسول الله ج». [ش].

^([39]) فی الأصل والمنیریة (4/ 136): «وکذا»، والتصویب من «المسند» (2/ 333) وسائر الطبعات. [ش].

^([40]) هو عذرة بن سعد هُذَیم بن زید، وإنما قیل: سعد هُذَیم؛ لأن سعداً هذا حضنه عبد حبشی اسمه هذیم فغلب علیه کما فی "اللباب"، ووقع فی مطبوعة (عمارة): (عَذرة) بفتح المهملة، وهو خطأ ظاهر.

^([41]) یعنی فی أول الحدیث، وکونه مرسلاً ظاهر؛ لأن عبدالله بن شداد - وهو ابن الهاد - تابعی لم یدرک القصة، لکن یشهد له ما قبله، إن لم یکن تلقاها عن طلحة کما یشعر بذلک قوله فیما بعد: "قال طلحة ..." ویؤیده روایة أبی یعلى (2/ 9)، فإنها موصولة کما ذکر المؤلف، والله أعلم.

^([42]) یعنی: با بازگشت از گناه و بدی در جستجوی رضایت باش.

^([43]) کذا قال! وتبعه الهیثمی (10/ 203) والجهلة المقلدة، وفی إسناده ضعف واضطراب، وبیانه فی "الضعیفة" (4979).