تشویق به کار و تلاش و سازندگی و آبادسازی زمین

تشویق به کار و تلاش و سازندگی و آبادسازی زمین

﴿وَلِکُلّٖ دَرَجَٰتٞ مِّمَّا عَمِلُواْۚ وَمَا رَبُّکَ بِغَٰفِلٍ عَمَّا یَعۡمَلُونَ١٣٢﴾ [الأنعام: 132]

﴿وَهُوَ ٱلَّذِی جَعَلَکُمۡ خَلَٰٓئِفَ ٱلۡأَرۡضِ وَرَفَعَ بَعۡضَکُمۡ فَوۡقَ بَعۡضٖ دَرَجَٰتٖ لِّیَبۡلُوَکُمۡ فِی مَآ ءَاتَىٰکُمۡۗ...﴾ [الأنعام: 165]

﴿وَٱذۡکُرُوٓاْ إِذۡ جَعَلَکُمۡ خُلَفَآءَ مِنۢ بَعۡدِ عَادٖ وَبَوَّأَکُمۡ فِی ٱلۡأَرۡضِ تَتَّخِذُونَ مِن سُهُولِهَا قُصُورٗا وَتَنۡحِتُونَ ٱلۡجِبَالَ بُیُوتٗاۖ فَٱذۡکُرُوٓاْ ءَالَآءَ ٱللَّهِ وَلَا تَعۡثَوۡاْ فِی ٱلۡأَرۡضِ مُفۡسِدِینَ٧٤﴾ [الأعراف: 74]

﴿ ...قَالَ عَسَىٰ رَبُّکُمۡ أَن یُهۡلِکَ عَدُوَّکُمۡ وَیَسۡتَخۡلِفَکُمۡ فِی ٱلۡأَرۡضِ فَیَنظُرَ کَیۡفَ تَعۡمَلُونَ﴾ [الأعراف: 129]

﴿وَقُلِ ٱعۡمَلُواْ فَسَیَرَى ٱللَّهُ عَمَلَکُمۡ وَرَسُولُهُۥ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَۖ وَسَتُرَدُّونَ إِلَىٰ عَٰلِمِ ٱلۡغَیۡبِ وَٱلشَّهَٰدَةِ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ١٠٥﴾ [التوبة: 105]

﴿ثُمَّ جَعَلۡنَٰکُمۡ خَلَٰٓئِفَ فِی ٱلۡأَرۡضِ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ لِنَنظُرَ کَیۡفَ تَعۡمَلُونَ١٤﴾ [یونس: 14]

﴿إِنَّا جَعَلۡنَا مَا عَلَى ٱلۡأَرۡضِ زِینَةٗ لَّهَا لِنَبۡلُوَهُمۡ أَیُّهُمۡ أَحۡسَنُ عَمَلٗا٧﴾ [الکهف: 7]

﴿وَلَقَدۡ کَتَبۡنَا فِی ٱلزَّبُورِ مِنۢ بَعۡدِ ٱلذِّکۡرِ أَنَّ ٱلۡأَرۡضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ ٱلصَّٰلِحُونَ١٠٥﴾ [الأنبیاء: 105]

﴿أَوَ لَمۡ یَسِیرُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ فَیَنظُرُواْ کَیۡفَ کَانَ عَٰقِبَةُ ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِهِمۡۚ کَانُوٓاْ أَشَدَّ مِنۡهُمۡ قُوَّةٗ وَأَثَارُواْ ٱلۡأَرۡضَ وَعَمَرُوهَآ أَکۡثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَآءَتۡهُمۡ رُسُلُهُم بِٱلۡبَیِّنَٰتِۖ...﴾ [الروم: 9]

﴿أَوَلَمۡ یَسِیرُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ فَیَنظُرُواْ کَیۡفَ کَانَ عَٰقِبَةُ ٱلَّذِینَ کَانُواْ مِن قَبۡلِهِمۡۚ کَانُواْ هُمۡ أَشَدَّ مِنۡهُمۡ قُوَّةٗ وَءَاثَارٗا فِی ٱلۡأَرۡضِ فَأَخَذَهُمُ ٱللَّهُ بِذُنُوبِهِمۡ وَمَا کَانَ لَهُم مِّنَ ٱللَّهِ مِن وَاقٖ٢١﴾ [غافر: 21]

﴿أَهُمۡ یَقۡسِمُونَ رَحۡمَتَ رَبِّکَۚ نَحۡنُ قَسَمۡنَا بَیۡنَهُم مَّعِیشَتَهُمۡ فِی ٱلۡحَیَوٰةِ ٱلدُّنۡیَاۚ وَرَفَعۡنَا بَعۡضَهُمۡ فَوۡقَ بَعۡضٖ دَرَجَٰتٖ لِّیَتَّخِذَ بَعۡضُهُم بَعۡضٗا سُخۡرِیّٗاۗ وَرَحۡمَتُ رَبِّکَ خَیۡرٞ مِّمَّا یَجۡمَعُونَ٣٢﴾ [الزخرف: 32]

﴿وَلِکُلّٖ دَرَجَٰتٞ مِّمَّا عَمِلُواْۖ وَلِیُوَفِّیَهُمۡ أَعۡمَٰلَهُمۡ وَهُمۡ لَا یُظۡلَمُونَ١٩﴾ [الأحقاف: 19]

***

توضیح موضوع: در حقیقت عمل و تلاشِ مطلوب، به معنای بکارگیری و بهره‌گیری آگاهانه همه‌ی استعدادها در جهت تحقق مقاصد و اهداف شریعت در ارتباط با انسان در روی کره‌ی زمین است. و این مقاصد و اهداف - همچنان‌که قرآن به آن‌ها اشاره می‌نماید - در چهار چوب سه موضوع، معین گردیده که عبارتند از:

1.      عبادت: خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِیَعۡبُدُونِ٥٦﴾ [الذاریات: 56] «من پری‌ها و انسان‌ها را جز برای پرستش خود نیافریده‌ام».

2.      خلافت: در این رابطه خداوند می‌فرماید: ﴿إِنِّی جَاعِلٞ فِی ٱلۡأَرۡضِ خَلِیفَةٗۖ﴾ [البقرة: 30] «من در زمین جانشینی قرار می‌دهم تا به آبادانی زمین بپردازد و آن زیبانگاری و نوآوری را که برای زمین معین داشته‌ام به اتمام برساند».

3.      عمارت و سازندگی و آبادسازی: همچنان‌که خداوند می‌فرماید: ﴿هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ ٱلۡأَرۡضِ وَٱسۡتَعۡمَرَکُمۡ فِیهَا﴾ [هود: 61] «خدا است که شما را از زمین آفریده است و آبادانی آن را به شما واگذار نموده است».

این سه موضوع و محور در ارتباط تنگاتنگ با هم قرار دارند و لازمه‌ی یکدیگرند. زیرا کار عمارت و آباد نمودن چنان‌چه همراه با قصد و نیّت باشد، بخشی از عبادت به حساب می‌آید و بخشی از ادای مسئولیت خلافت به شمار می‌رود. و عبادت به معنای عام و فراگیرش شامل خلافت و عمارت نیز می‌گردد. زیرا بدون عبادت و عمارت، خلافتی تحقق پیدا نخواهد یافت. [ر.ک: دورنمای جامعه‌ی اسلامی، صص 193-192].

به هر حال، کار و تلاش اقتصادی (با توجه به همه‌ی بخش‌ها و زمین‌های گوناگونش) چنان‌چه با نیّت نیکو و با روشی علمی و درست انجام پذیرد و حدود خداوند در آن‌ها مورد توجه قرار گیرد، از بهترین و زیباترین اسباب نزدیکی به خداوند به حساب می‌آید و مایه‌ی قربت خداوند خواهد شد. به ویژه کارهای تولیدی، مانند: کشاورزی و صنعت و معدن و...

پس کسانی که قدرت کار دارند، نباید بیکار بنشینند و هیچ مسلمانی حق ندارد به بهانه‌ی این که می‌خواهد عبادت نماید، و یا به خدا توکل دارد، از طلب روزی و کسب معاش کوتاهی کند و هیچ‌گاه برای کسی از آسمان زر و سیم فرستاده نمی‌شود.

کسانی که قدرت کسب و کار دارند و می‌توانند مایحتاج خود و خانواده‌شان را به دست آورند، نباید به امید صدقه و احسان دیگران از کار باز مانند. در این مورد پیامبر ج می‌فرماید:

«لا تحلّ الصّدقة لغنیٍ و لا لذی مرّةٍ سَوِیٍّ» [ترمذی]

«صدقه برای افراد بی‌نیاز و افراد نیرومند و سالم، حلال نیست».

و یکی از کارهایی که پیامبر ج به شدت با آن مبارزه کرده و آن را بر مسلمانان حرام نموده، گدایی و آبروریزی و محو شخصیّت انسانی به وسیله‌ی توقّع از دیگران است. پیامبر ج می‌فرماید:

«کسی که گدایی می‌کند تا مال به دست آورد، این مال لکه‌ی ننگی است بر چهره‌ی او تا روز قیامت. و در آن روز به صورت سنگ سرخ شده در آتش دوزخ درمی‌آید که باید آن را بخورد. پس هر کسی آرزو دارد آن را کم کند و هر کسی هم می‌خواهد آن را بیشتر نماید». [ترمذی]

و پیامبر ج با این طرز تفکر که بعضی‌ها کار کردن و اشتغال به بعضی مشاغل را عار و بی‌شخصیتی می‌دانند، مبارزه نموده و به اصحابش می‌فرماید: احترام و شخصیت کامل در کار کردن است، هر نوع کاری که باشد و عار و بی‌شخصیتی در تنبلی و سر بار دیگران بودن است. و چنین می‌فرماید:

«اگر یک نفر از شما طنابش را بردارد و با آن مقداری هیزم بیاورد و آن را بفروشد و خداوند آبرو و شخصیت او را به وسیله‌ی این کار محفوظ نماید، بهتر از آن است که از دیگری درخواست نماید، فرق نمی‌کند که چیزی به او بدهند یا ندهند». [بخاری و مسلم]

بنابراین اقدام به فن و صنعت و یادگیری آن از نظر اسلام نه تنها عملی پسندیده و مباح و قابل تحسین است، بلکه همان‌گونه که علماء و پیشوایان دین فرموده‌اند، «فرض کفایه» است به این معنی که واجب است در هر نقطه‌ای از نقاط مملکت اسلامی تعداد کافی از مسلمانان عالِم و آگاه به فن و صنایع زمان وجود داشته باشند تا نیاز مسلمانان را برطرف نمایند، و مسلمانان باید خودشان کار خودشان را انجام دهند. هر گاه مسلمانان در رشته‌ای از علم و صنعت از دیگران عقب افتادند و در بین آن‌ها کسی نباشد این عقب‌افتادگی را جبران نماید، همه گناهکارند مخصوصاً رؤسا و مسئولین دولت که جرم بیشتری دارند.

قرآن نیز به اکثر صنایع اشاره فرموده و بر بشر منّت گذاشته که از روی تفضیل و احسان، این نعمت‌ها را به او بخشیده است. خداوند متعال در مورد حضرت داود و ساختن زره و ادوات جنگی می‌فرماید: [سبأ/10و11، انبیاء 80]

و در مورد سلیمان و به کار گرفتن و بهره‌برداری کردن از مس گداخته و معدن و جنّیان می‌فرماید: [سبأ/12و13]

درباره‌ی ذوالقرنین و سدّ بزرگ و محکم وی می‌فرماید: [کهف / 95 تا 97]

خداوند داستان کشتی سازی نوح را ذکر می‌کند و به کشتی‌های بزرگی که مانند کوه در دریا به حرکت درمی‌آیند، اشاره می‌فرماید: [شوری/32]

خداوند در اکثر سوره‌های قرآن به صنعت صیّادی و انواع آن از قبیل صید ماهی و سایر حیواناتِ دریایی و صید حیواناتِ خشکی، و به صنعت غوّاصی به منظور استخراج درّ و اشیای نفیس دریایی اشاره فرموده است.

قرآن به نحوی اهمیّت و ارزش آهن را بیان فرموده که تا حال هیچ کتاب دینی و دنیوی نتوانسته است از او پیشی گیرد. و بعد از آنکه می‌فرماید، پیغمبران را برای انسان فرستادیم و کتب را بر ایشان نازل کرده‌ایم، از اهمیت و ارزش آهن و صنعت بحث به میان می‌آورد و می‌فرماید:

﴿وَأَنزَلۡنَا ٱلۡحَدِیدَ فِیهِ بَأۡسٞ شَدِیدٞ وَمَنَٰفِعُ لِلنَّاسِ﴾ [الحدید: 25]

و هر حرفه و صنعتی که مورد نیاز جامعه باشد یا به جامعه نفعی برساند، جزو عمل صالح، محسوب می‌شود و صاحب آن اگر از روی اخلاص و دقت آن را انجام دهد، مأجور خواهد بود.

اسلام برای بعضی از شغل‌ها که مردم با دیده‌ی تحقیر به آن‌ها می‌نگرند و آن‌ها را کسر شأن خود به حساب می‌آورند، ارزش و احترام قائل شده است، مثلاً چوپانی که اکثر مردم آن را دست کم می‌گیرند و با دیده‌ی احترام چوپان را نمی‌نگرند، اما پیامبراکرم ج می‌فرماید: «ما بعث اللهُ نبیّاً الا رعی الغنم»، «هیچ پیامبری از جانب خدا نیامده است که گوسفند نچرانده باشد». پرسیدند: شما هم‌ای رسول خدا! فرمود: «نعم. کنتُ ارعاها علی قراریط لاهل المکة». بله من گوسفندان اهل مکه را با چند قیراط مزد می‌چراندم. [بخاری]

از این حدیث دانسته می‌شود که حضرت رسول اکرم ج گوسفندان دیگران را در مقابل مقداری اجرت چرانیده است و این موضوع را هم برای پیروانش بازگو می‌کند تا آن‌ها را آگاه نماید که احترام و شخصیّت برای کارگران است، نه عیّاشان و تنبلان.

از ابن عباسب روایت شده که گفت:

«حضرت داود÷ زره‌ساز، آدم÷ کشاورز، نوح÷ نجّار، ادریس÷ خیاط و موسی÷ چوپان بوده است». [حاکم]

بنابراین لازم است که مسلمانان به شغلی که دارند خوشحال باشند، چه هیچ یک از پیامبران بیکار و بی‌شغل نبوده‌اند. در حدیث آمده است که:

«هیچ کس هیچ وقت طعامی حلال‌تر از آنچه که به رنج بازویش به دست می‌آورد نخواهد خورد. پیامبر خدا داود÷ از ثمره‌ی کار و نیروی بازوی خویش نان می‌خورد». [بخاری]

به هر حال، بهترین طعام آن است که انسان با دسترنج خود فراهم آورده باشد. کسی که با عرق جبین و زحمت بازو، مالی را بدست می‌آورد، بهتر از کسانی است که بدون زحمتی دارای مال و متاعی شده‌اند. زیرا انسان، مالی را که با زحمت بدست می‌آورد نه تنها موجب نشاط و خوشحالی او می‌شود، بلکه سبب تندرستی، نیرومندی، فعالیت جسمانی و تقویت بنیه‌ی او می‌گردد و در ضمن در خوردن و استفاده از آن هر چه بیشتر لذت می‌برد و با فکر و وجدان آسوده‌ای از آن بهره می‌برد. و کسی که ریسمانی را برمی‌دارد و از کوه یا مزارع پشته‌ای هیزم یا گیاه را برداشته و به شهر می‌آورد و می‌فروشد و عزت و کرامت خود را حفظ می‌کند، بسیار بهتر و آبرومندتر و شریفتر از کسی است که شب و روز در خیابان‌ها مشغول پرسه زدن و مفت‌خواری است و چشم به راه دیگران است که چیزی را به او بدهند یا ندهند.

ذوالقرنین و ساختن سدّ بزرگ و محکم

ذوالقرنین و ساختن سدّ بزرگ و محکم

﴿قَالُواْ یَٰذَا ٱلۡقَرۡنَیۡنِ إِنَّ یَأۡجُوجَ وَمَأۡجُوجَ مُفۡسِدُونَ فِی ٱلۡأَرۡضِ فَهَلۡ نَجۡعَلُ لَکَ خَرۡجًا عَلَىٰٓ أَن تَجۡعَلَ بَیۡنَنَا وَبَیۡنَهُمۡ سَدّٗا٩٤ قَالَ مَا مَکَّنِّی فِیهِ رَبِّی خَیۡرٞ فَأَعِینُونِی بِقُوَّةٍ أَجۡعَلۡ بَیۡنَکُمۡ وَبَیۡنَهُمۡ رَدۡمًا٩٥ ءَاتُونِی زُبَرَ ٱلۡحَدِیدِۖ حَتَّىٰٓ إِذَا سَاوَىٰ بَیۡنَ ٱلصَّدَفَیۡنِ قَالَ ٱنفُخُواْۖ حَتَّىٰٓ إِذَا جَعَلَهُۥ نَارٗا قَالَ ءَاتُونِیٓ أُفۡرِغۡ عَلَیۡهِ قِطۡرٗا٩٦ فَمَا ٱسۡطَٰعُوٓاْ أَن یَظۡهَرُوهُ وَمَا ٱسۡتَطَٰعُواْ لَهُۥ نَقۡبٗا٩٧﴾ [الکهف: 94-97]

حضرت عیسی÷ و ساختن پرنده از گِل (به فرمان خدا)

حضرت عیسی÷ و ساختن پرنده از گِل (به فرمان خدا)

﴿ ...وَإِذۡ تَخۡلُقُ مِنَ ٱلطِّینِ کَهَیۡ‍َٔةِ ٱلطَّیۡرِ بِإِذۡنِی فَتَنفُخُ فِیهَا فَتَکُونُ طَیۡرَۢا بِإِذۡنِیۖ...﴾ [المائدة: 110]

حضرت سلیمان و به کار گرفتن و بهره‌برداری کردن از جنّیان (و معادن)

حضرت سلیمان و به کار گرفتن و بهره‌برداری کردن از جنّیان (و معادن)

﴿وَلِسُلَیۡمَٰنَ ٱلرِّیحَ غُدُوُّهَا شَهۡرٞ وَرَوَاحُهَا شَهۡرٞۖ وَأَسَلۡنَا لَهُۥ عَیۡنَ ٱلۡقِطۡرِۖ وَمِنَ ٱلۡجِنِّ مَن یَعۡمَلُ بَیۡنَ یَدَیۡهِ بِإِذۡنِ رَبِّهِۦۖ وَمَن یَزِغۡ مِنۡهُمۡ عَنۡ أَمۡرِنَا نُذِقۡهُ مِنۡ عَذَابِ ٱلسَّعِیرِ١٢ یَعۡمَلُونَ لَهُۥ مَا یَشَآءُ مِن مَّحَٰرِیبَ وَتَمَٰثِیلَ وَجِفَانٖ کَٱلۡجَوَابِ وَقُدُورٖ رَّاسِیَٰتٍۚ ٱعۡمَلُوٓاْ ءَالَ دَاوُۥدَ شُکۡرٗاۚ وَقَلِیلٞ مِّنۡ عِبَادِیَ ٱلشَّکُورُ١٣﴾ [سبأ: 12-13]

﴿فَسَخَّرۡنَا لَهُ ٱلرِّیحَ تَجۡرِی بِأَمۡرِهِۦ رُخَآءً حَیۡثُ أَصَابَ٣٦ وَٱلشَّیَٰطِینَ کُلَّ بَنَّآءٖ وَغَوَّاصٖ٣٧ وَءَاخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی ٱلۡأَصۡفَادِ٣٨ هَٰذَا عَطَآؤُنَا فَٱمۡنُنۡ أَوۡ أَمۡسِکۡ بِغَیۡرِ حِسَابٖ٣٩﴾ [ص: 36-39]

***

توضیح موضوع: جنّیان در شرایط خاصی به حکم خداوند متعال برای حضرت سلیمان (پیامبر بنی اسرائیل) قابل رؤیت بودند و قرآن با آیاتی فصیح و بلیغ این‌چنین از راز این موجودات پشت پرده‌ی حواس، پرده برمی‌دارد و ما را با حقایقی فراسویی آشنا می‌کند و از رفتار و کردارشان باخبر می‌سازد:

1.      سلیمان÷ لشکریانی از جن و انس و پرنده در اختیار داشت و آن‌ها را به خدمت خویش می‌گرفت. خداوند می‌فرماید: ﴿وَحُشِرَ لِسُلَیۡمَٰنَ جُنُودُهُۥ مِنَ ٱلۡجِنِّ وَٱلۡإِنسِ وَٱلطَّیۡرِ فَهُمۡ یُوزَعُونَ١٧﴾ [النمل: 17].

2.      گروهی از جنّیان برای سلیمان÷ کار می‌کردند و اوامر و فرامین او را انجام می‌دادند: ﴿وَمِنَ ٱلۡجِنِّ مَن یَعۡمَلُ بَیۡنَ یَدَیۡهِ بِإِذۡنِ رَبِّهِۦۖ وَمَن یَزِغۡ مِنۡهُمۡ عَنۡ أَمۡرِنَا نُذِقۡهُ مِنۡ عَذَابِ ٱلسَّعِیرِ١٢﴾ [سبأ: 12].

3.      جنیان با هنر خاص خود و قدرت تفکر و توانایی‌های فراوان بدنی و فیزیکی خویش در امور ساختمانی و کارهای تزئینی و موارد دیگر در خدمت سلیمان÷ بودند و برای او انجام وظیفه می‌کردند. [سبأ/13، ص 36-37-38-39]

حضرت داود÷ و ساختن زره و ادوات جنگی

حضرت داود÷ و ساختن زره و ادوات جنگی

﴿وَعَلَّمۡنَٰهُ صَنۡعَةَ لَبُوسٖ لَّکُمۡ لِتُحۡصِنَکُم مِّنۢ بَأۡسِکُمۡۖ فَهَلۡ أَنتُمۡ شَٰکِرُونَ٨٠﴾ [الأنبیاء: 80]

﴿ ...وَأَلَنَّا لَهُ ٱلۡحَدِیدَ١٠ أَنِ ٱعۡمَلۡ سَٰبِغَٰتٖ وَقَدِّرۡ فِی ٱلسَّرۡدِۖ وَٱعۡمَلُواْ صَٰلِحًاۖ إِنِّی بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِیرٞ١١﴾ [سبأ: 10-11]