1- القرآن الکریم
2- ابن تیمیه؛ أحمد بن عبد الحلیم بن عبد السلام، رفع الملام عن أئمة الأعلام، ریاض المملکة العربیة السعودیة، الرئاسة العامة لإدارة البحوث العلمیة والإفتاء والدعوة والإرشاد، سال نشر 1983م -1403 هـ ق.
3- العظیم آبادی؛ أبوطیب محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبی داود، بیروت لبنان، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، سال نشر1423هـ ق-2003م.
4- الزحیلی؛ وهبة ابن مصطفی، التفسیر الوسیط، دمشق، دارالفکر، سال نشر1422 هـ ق.
5- الجوزیة؛ الإمام شمس الدین أبی عبدالله محمدبن أبی بکر ابن قیم، إعلام الموقعین عن رب العالمین، بیروت لبنان، دارالکتاب العربی، سال نشر 2004م 1425 هـ ق.
6- القسطلانی؛ احمدبن محمد ابن أبی بکر بن الملک أبو العباس شهاب الدین، إرشاد الساری لشرح صحیح البخاری، مصر، المطبعة الکبری الأمیریة، طبع هفتم، سال نشر1323 هـ ق.
7- البانی؛ أبو عبدالرحمن محمد ناصر الدین بن الحاج نوح بن نجاتی بن آدم الأشقودی الألبانی، ضعیف الجامع الصغیر وزیادته، بیروت لبنان، المکتب الإسلامی.
8- الألبانی؛ محمد ناصر الدین، تخریج أحادیث مشکلة الفقر وکیف عالجها الإسلام، بیروت لبنان، المکتب الإسلامی –الطبعة: الأولى - 1405 هـ- 1984 م
9- العینی؛ الإمام العلامة بدرالدین أبی محمد محمود بن احمد، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، پشاور، المکتبة الحقانیة 1995م.
10- الشاطبی؛ الإمام إبراهیم بن موسی اللخمی الغرناطی أبوإسحاق، الموافقات فی أصول الشریعة، بیروت لبنان، دارالکتاب العربی، سال نشر1429 هـ ق.
11- الغزالی؛ أبوحامد محمد بن محمد، المستصفی للغزالی، جده المملکة العربیة السعودیة، شرکة المدینة المنوره للطباعة والنشر، 1410 هـ ق.
12- ابن کثیر؛ الإمام الحافظ أبی الفداء إسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت لبنان، دارالمعرفة سال نشر 1407 هـ ق.
13- بخاری؛ الإمام أبی عبد الله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ریاض، دارالسلام للنشر والتوزیع، سال 1417 هـ ق1997م.
14- نووی؛ الإمام المحدث الفقیه محی الدین یحی بن شرف أبی زکریا الدمشقی الشافعی، صحیح مسلم بشرح الإمام النووی، بیروت لبنان، دار إحیاء التراث العربی، سال 1420 هـ ق 1999م.
15- ابن رجب؛ الإمام الحافظ الفقیه زین الدین أبی الفرج عبد الرحمن ابن شهاب الدین البغد ادی ثم الدمشقی، جامع العلوم والحکم، ریاض، طبع الخاصه بدارة الملک عبد العزیز، سال 1423 هـ ق-2002م.
16- العسقلانی؛ الإمام الحافظ احمد بن علی بن حجر، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، ریاض، مکتبه العبیکان، سال نشر1421 هـ ق 2001م.
17- البغوی؛ أبو محمد الحسین بن مسعود، شرح السنة، بیروت لبنان، دار الکتب العلمیة، سال نشر 1412 هـ ق 1992 م.
18- المبارکفوری؛ الإمام الحافظ أبی العلاء محمدعبدالرحمن ابن عبدالرحیم، تحفة الاحوذی شرح جامع الترمذی، بیروت لبنان، دار إحیاء التراث العربی سال نشر1422 هـ ق -2001م.
19- المنجد؛ الشیخ محمد صالح، سلسلة أعمال القلوب للشیخ، المملکة العربیة السعودیة، مجموعة زاد للنشر الطبعة الأولى 1430ـ 2009.
20- ابن ماجه؛ الإمام أبوالحسن الحنفی المعروف بالسندی، سنن ابن ماجه، بیروت لبنان، دارالمعرفه للطباعة والنشر والتوزیع، سال1420 هـ ق-2000م.
21- ابن قتیبه، أبو محمد عبد الله بن مسلم بن قتیبة الدینوری، غریب الحدیث ت.د. عبد الله الجبوری بغداد، مطبعة العانی –الطبعة: الأولى، سال نشر 1397.
22- مخلص، عبدالروف، تفسیر انوار القرآن، ایران، شیخ الإسلام احمد جام، سال 1389هـ ش
23- ابن بطال؛ الشیخ العلامة أبو الحسن علی بن خلف بن عبدالملک القرطبی ثم البلنسی، شرح ابن بطال علی صحیح البخاری، بیروت لبنان، دار الکتب العلمیة، سال 1424 هـ ق و 2003 م
24- خرم دل؛ داکتر مصطفی، تفسیر نور، تهران ایران، نشر احسان، سال نشر 1388 هـ ش
25- ابن قدامه؛ شیخ الإسلام موفق الدین أبی محمد عبدالله بن احمد بن محمد المقدسی الحنبلی، روضة الناظر وجنة المناظر، بیروت، دارالزاحم للنشر والتوزیع، 1424ـ1425.
26- ابن قدامه؛ شیخ الإسلام موفق الدین أبی محمد عبدالله بن احمد بن محمد المقدسی الحنبلی، المغنی، الریاض، دار عالم الکتب للطباعة والنشر والتوزیع، 1426ـ 2005 م
27- الماوردی؛ أبو الحسن علی بن محمد بن حبیب البصری البغدادی، الأحکام السلطانیة والولایات الدینیة، بیروت، المکتب الإسلامی للنشر نشر 1416 هـ
28- ابن قیم؛ الإمام شمس الدین أبی عبدالله محمد بن أبی بکر الجوزیة، الطرق الحکمیة فی السیاسة الشرعیة، القاهرة، دار الحدیث للطبع والنشر والتوزیع، نشر 1423 هـ
29- الأشقر؛ الأستاذ الدکتور عمر سلیمان عبدالله، نحو ثقافة اسلامیة اصیلة، عمان الأردن، دار النفائس للنشر والتوزیع، نشر 1425 ـ 2005 م
30- الفوزان؛ الشیخ الدکتور صالح بن فوزان بن عبدالله، الملخص الفقهی، الریاض المملکة العربیة السعودیة، دار العاصمة للنشر والتوزیع نشر 1421 هـ 2001 م.
31- النسائی؛ أبو عبدالرحمن احمد بن شعیب بن علی بن بحر بن سنان بن دینار، سنن النسائی، حلب سوریة، الناشر مکتب المطبوعات الإسلامیة، الطبعة الثالثة المفهرسة، بیروت لبنان، 1414 هـ
32- الکاسانی؛ الإمام علاء الدین أبی بکر بن مسعود الحنفی الملقب بملک العلماء، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت لبنان، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، نشر 1420 هـ 2000م
33- الفیروز آبادی؛ مجد الدین محمد بن یعقوب إمام اهل اللغة، القاموس المحیط، بیروت لبنان، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، نشر 1415 هـ 1995 م.
34- الرازی؛ زین الدین محمد بن أبی بکر بن عبدالقادر، مختار الصحاح، بیروت لبنان، موسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الحادی عشر، نشر 1426 هـ 2005 م.
35- سعودی؛ دکتور سلیمان بن ابراهیم بن ثنیان، مجلة البحوث الإسلامیة العدد 62، الریاض المملکة العربیة السعودیة، رئاسة إدارة البحوث العلمیة والإفتاء، نشر ذو القعدة وذوالحجة 1421 هـ محرم وصفر 1422 هـ.
36- محمود شاکر؛ الشیخ محمود شاکر، اقتصادیات العالم الإسلامی، بیروت لبنان، المکتب الإسلامی، نشر 1408هـ 1988 م
37- نیسابوری، الإمام الحافظ أبو عبدالله الحاکم، المستدرک علی الصحیحین، بیروت لبنان، دارابن حزم، سال نشر1428 هـ ق-2007م
38- البانی؛ أبو عبدالرحمن محمد ناصر الدین بن الحاج نوح بن نجاتی بن آدم الأشقودی الألبانی، السلسلة الضعیفة، الریاض المملکة العربیة السعودیة، مکتبة المعارف، نشر 1420 هـ
39- ابن فارس؛ أبو الحسین احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، بیروت لبنان، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، نشر 1399 هـ 1979 م.
40- الهندی؛ العلامة علاء الدین علی المتقى بن حسام الدین الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت لبنان، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع 1409 هـ - 1989. ومکتبة الشاملة.
41- السید السابق؛ محمد سید السابق، فقه السنة، مکتبة العبیکان، القاهرة مصر، دار الفتح للعلام العربی، نشر 1422هـ 2001 م.
42- البانی؛ أبو عبدالرحمن محمد ناصر الدین بن الحاج نوح بن نجاتی بن آدم الأشقودی الألبانی، سلسلة الآحادیث الصحیحة، الریاض المملکة العربیة السعودیة، مکتبة المعارف، نشر 1415 هـ 1955م.
43- البانی؛ أبو عبدالرحمن محمد ناصر الدین بن الحاج نوح بن نجاتی بن آدم الأشقودی الألبانی، صحیح الجامع الصغیر وزیادته، بیروت لبنان، المکتب الإسلامی.
44- ابن تیمیه؛ شیخ الإسلام احمدبن عبدالحلیم بن عبد السلام، الحسبة، المکتبة الشاملة موافق للمطبوع. 19 جمادى الآخرة /1428هـ -الموافق لـ 4/ 7 /2007 م عدد الأجزاء: 1
45- ابن أبی شیبه؛ أبو بکر عبد الله بن محمد بن إبراهیم بن عثمان بن خواستی العبسی، المصنف فی الأحادیث والآثارمکتبة الرشد – الریاض المملکة العربیة السعودیة، الطبعة الأولى، 1409 هـ
46- الطحاوی؛ أبو جعفر أحمد بن محمد بن سلامة بن عبد الملک بن سلمة الأزدی الحجری المصری المعروف بالطحاوی، شرح مشکل الآثار، بیروت لبنان، مؤسسة الرسالة الطبعة الأولى - 1415 هـ، 1494 م
47- صنعانی؛ أبو بکر عبدالرزاق بن همام صنعانی، مصنف، بیروت لبنان، المکتب الإسلامی، نشر 1403 هـ الطبعة الثانیة.
48- البیهقی؛ أبو بکرأحمد بن الحسین بن علی بن موسى الخُسْرَوْجِردی الخراسانی، السنن الصغیر للبیهقی، جامعة الدراسات الإسلامیة، کراتشی ـ باکستان الطبعة الأولى، 1410هـ - 1989م
49- الجرجانی؛ علی بن محمد بن علی الجرجانی، التعریفات، بیروت لبنان، دار الکتاب العربی للطباعة والنشر والتوزیع، نشر 1405 هـ
50- الزبیدی؛ محمد بن محمد بن عبدالرزاق الزبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، القاهره مصر، دار الهدایة.
51- الجوینی؛ أبو المعالی عبدالملک بن عبدالله الجوینی، البرهان فی اصول الفقه، المنصورة مصر، دار الوفاء للنشر، نشر 1418 هـ
52- دکتور فتحی عبد الکریم واحمد العسّال؛ النظام الإقتصادی فی الإسلام، شبکه انتر نیت لینک، www.kantakji.com/media/3825/601.doc
53- السالوس؛ علی أحمد، الاقتصاد الإسلامی والقضایا الفقهیة المعاصرة، مؤسسة الریان، بیروت - لبنان، نشر 1418 – 1998 وhttp://www.waqfeya.com/book.php?bid=1129
54- الطبرانی؛ أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیوب بن مطیر اللخمی الشامی، معجم الکبیر، القاهرة مصر، مکتبة ابن تیمیة، الطبعة: الثانیة، و(دار الصمیعی - الریاض / الطبعة الأولى، 1415 هـ - 1994 م).
55- عوده؛ عبدالقادرعالم وفقیه ورجل قانون، التشریع الجنایی الإسلامی مقارنا بالقانون الوضعی، بیروت لبنان، دار الکتاب العربی.
56- العثیمین؛ محمد بن صالح بن محمد عثیمین المقبل الوهیبی التمیمی، الشرح الممتع على زاد المستقنع، بیروت لبنان، دار ابن الجوزی، الطبعة: الأولى، 1422 - 1428 هـ
57- النووی؛ أبو زکریا محیی الدین یحیى بن شرف النووی، المجموع شرح المهذب «مع تکملة السبکی والمطیعی» دار الفکر.
58- الطویل؛ عزت عبدالعظیم، هموم العمل والعمال؛ الإسکندریة مصر، دار المطبوعات الجدیدة 1408 هـ 1988 م. و سایت انترنیتی. www.neelwafurat.com/itempage.aspx?id=egb56938-5056958...books
59- مسایل امام احمد از خلال در کتاب الحث علی التجارة والصناعة والعمل (ص/158ـ 159)
حمد و ستایش بی‌پایان بر آن ذات احد و صمد، ذاتی که نه زاده شده و نه می‌زاید و هیچ همتا و مانندی ندارد، و او راست حمد و ثنا در دنیا و آخرت، همه ستایش‌های بی‌پایان که قابل شمارش نیست برای اوست. بار الها! تو راست حمد و ستایش بر تقدیراتت؛ و تو راست حمد و ثنا بر اینکه آموزش دادی؛ و تو راست حمد و ثنا بر آسانی‌هایت؛ و تو راست حمد و ثنا بر اینکه عملم را برایم تکمیل نمودی.
بار الها! از تو ثبات در امور و عزیمت بر رشد را خواهانم، از تو مسالت دارم که علم نافع، زبان صادق، قلب شکرگزار و ایمان خالص نصیبم کنی؛ همچنین مسألت دارم طوریکه این بحث را برایم آسان و تکمیل ساختی، آنرا به درگاهت نیز قبول فرما، این سعی ناچیز را برای من و برای سایر برادرانم نافع بگردان؛ و توفیق بده به کسانی که از من آگاه‌ترند تا نواقص این بحث را تکمیل نمایند و آنرا خدمتی بر اسلام و مسلمین قرار بدهند. درود و سلام بی‌پایان بر رسول امین پیامبر بزرگوار ما محمد ج و بر اهل بیت و اصحاب‌شان. وبعد:
مهمترین نتایج
مهمترین نتایجی که از لابلای این بحث بدست می‌آید، امور ذیل است:
1- مسلمانان باید کاری انجام بدهند که حاجات‌شان را مرفوع گرداند و آنها را از نیاز به دشمنان نجات دهد و بتوانند نیاز خود را خودشان برطرف نمایند و راه ورود کارگران غیرمسلمان به کشورهای اسلامی که اکثرا بر فساد دین و دنیای‌شان تمام می‌شو، ببندند و فرزندان امت اسلام بر صبر و تحمل سختی‌های زندگی عادت کنند.
2- کار عبارت از هر مساعی و اشتغالی است که انسان در عرصه‌های مختلف اعم از صنعت، حرفه، زراعت، تجارت و غیره، بخاطر تحقق اهداف خویش پیشه خود قرار می‌دهد.
3- قرآن و سنت و اجماع دلالت بر مشروعیت کار دارد.
4- در مشروعیت کار برای مسلمانان حکمت‌هایی نهفته است که مهمترین آن قرار ذیل است:
الف: اقامه دین الله در روی زمین.
ب: حفظ عزت و سرفرازی مسلمانان با تقویت بخشیدن اقتصاد موثر.
ج: مرفوع کردن مفاسد و اضرار از جامعه مسلمانان.
د: تعمیر و آبادانی زمین واستخراج خیرات طبیعی مطابق دستور الله تعالی.
5- ترک کار منجر به فساد گسترده می‌شود، و خطرناکترین آن عبارت است از:
الف: اختلال دین وعقیده.
ب: تسلط یافتن دشمنان اسلام از خلال تنگدستی و فقر جوامع اسلامی.
ج: شیوع رذایل اخلاقی در بین مسلمانان.
د: ضعف در اقتصاد و توانایی‌های جسمی مسلمانان.
هـ: سقوط وانحطاط معنویت مسلمانان و خود باختگی و تسلیم در برابر فساد.
6- کار مسلمان، دارای ثمرات و پیامدهای نیک زود یا دیر می‌باشد و هیچ گاه از خیر عاجل یا آجل خالی نیست، به شرطی که در کار خود نیت خیر داشته باشند. کار مسلمان گاهی عبادت محض است و گاهی هم عادت و عبادت. اگر نیت اجر دنیوی و اخروی داشته باشد.
7- کار نزد مسلمانان یک وسیله است نه هدف و غایت، چرا که مسلمان در کار دنیوی خود طالب تحقق هدف بزرگ است که بخاطر آن آفریده شده و آن هدف عبادت الله تعالی است.
8- کار انواع مختلفی دارد از قبیل: زراعت، صنعت، تجارت، خدمات عامه، رشد و توسعه حیوانی، مهنه و حرفه و غیره. علما در باره بهترین کارها اختلاف نظر دارند، اما قول بهتر اینست که بهترین کار همان کاری است که مردم به آن نیاز بیشتری داشته باشند.
9- بر زمامداران امور مسلمانان لازم و ضروری است که زمینه کار را برای مسلمانان فراهم کنند، و همچنان فراهم و آماده کردن کارگران برای پیشبرد کارها و رسیدگی به آن از مسؤلیت‌های ایشان است. اصل اینست که در بین مسلمانان بیکاری نباید وجود داشته باشد، چنانکه کشورهای غیر اسلامی جوامع‌شان را ساخته‌اند، در نظام اسلام وسعت و گستردگی در ابواب رزق و انفاق برای مسلمانان وجود دارد و منابع متعددی به خاطر رشد اقتصاد در نظر گرفته شده است.
10- در جامعه اسلامی کار باید مطابق ضرورت و احتیاجات ملت باشد و شرایط هر عصر و زمانی نیز مدنظر گرفته شود. چون‌که ضرورت‌ها واحتیاجات مردم با اختلاف و تغییرات عصر و احوال مردم تغییر و تبدیل می‌گردد.
11- برای خیزش اقتصاد مسلمانان و بلند بردن سطح معیشت افراد جامعه، لازم است استمرار کار و رشد آن تضمین شود.
12- ازدیاد زمینه‌های کاری و رشد و انکشاف تولیدات مورد نیاز، از اسباب استمرار کار و افزایش آن است که تأثیر مستقیم بر اقتصاد دارد.
13- برای تضمین بهترسازی و ادامه و افزایش تولید کار، نخست لازم است با موانع کار مبارزه صورت بگیرد تا تضعیف و خنثی گردند، مثل موانع بشری، نفسی، وسایل تخنیکی، مالی و ایجاد کار بر هر متقاضی و داوطلب کار.
14- لازم است مواد اساسی کار فراهم گردد تا ضرورت‌های کارهای مختلف را مرفوع ساخته و توسعه و تحسین یابد، بالاخره زمینه پیشبرد و ادامه و گسترش کار هموار گردد.
15- از امور بسیار مهمی که در ادامه و توسعه کار نقش دارد، تلاش زیاد و متداوم بخاطر تحسین نوعیت تولیدات و انتاج است، تا به بلند‌ترین مراحل پیشرفت خود نایل گردد.
16- برای راه اندازی کار موثر، بمنظور بلند بردن سطح توانایی و انتاج، باید به ماشین آلات و تخنیک و نیروی بشری توجه جدی نمود؛ و این مساله در تامین نیازمندی‌های مسلمانان بسیار مهم و مؤثر است.
17- برای بلند بردن ظرفیت وسایل انتاج، لازم است وسایل بلندبردن توانایی‌های کاری را جستجو کرد. مانند تعلیم، تمرین از طریق تدویر و رکشاپ‌ها، تنویر دهی تخنیکی، ایجاد فضای محبت و صمیمیت در بین کارگران ...
18- صبر و تحمل در برابر کار و مشقت‌های آن امر ضروری است لذا در جانب آن باید اکرامیه‌ها و تقدیرات مادی و معنوی برای کارگران در نظر گرفته شود.
19- برای رسیدن و تحقق یافتن توانایی‌ها و وسایل انتاجی، لازم است به مساله بسیار مهمی که عبارت است از: " تضمین انتاج کامل برای هر کارگر" اهتمام صورت بگیرد. حصول این کار از طریق برنامه ریزی دقیق ممکن است و در این راستا باید از اندازه‌گیری سالم برای ضرورت‌ها و توانایی‌ها و توازن در توزیع کار، پیگیری و ارزیابی کردن و داشتن اداره فعال و کارا و اتخاذ اسلوب مکافات و مجازات و غیره که از ضروریات استقامت بخشیدن در کار است استفاده شود.
20- انکشاف وسایل و آلات تولیدی برای بلند بردن توانایی‌های تولیدی بسیار ضروری است، این توانایی با ساخت و ایجاد ماشین آلات ثقیل که وسایل تولیداتی را فراهم می‌کند حاصل می‌گردد، مسلمانان توانایی داشتن این نوع فابریکه‌ها را دارند بشرطی که با اخلاص و همت بلند اقدام نمایند.
21- بر علما و دانشمندان اسلام لازم است که احکام مسایل و امور جدید را در روشنای شریعت اسلامی بیان نمایند، چون هیچ قضیه‌ای نیست -چه خورد باشد چه بزرگ- مگر اینکه در شریعت ما احکام مفصل در مورد آن وجود دارد. پس علمای هر عصر باید به فرزندان نسل خودشان احکام امور نو ظهور را شرح و بیان نمایند و از طریق رسانه‌های قابل دسترس به ابلاغ آن بپردازند.
22- از جمله کارهایی که انجام آن بر ملت واجب است، همان کارهایی است که گاهی بر همه توانمندان واجب می‌گردد، و عبارت از کارهایی است که برای امرار معیشت لازم است، گاهی فرض کفایی است اگر برخی از متخصصین به ادای آن همت بگمارند پس از بقیه اهل تخصص گناه مرفوع می‌گردد، و اگر هیچ یک از اهل تخصص آن را عملی نکنند همه گناه‌کار‌اند. و گاهی برخی کارها بر ذمه اشخاص معین فرض عین می‌گردد، بخاطر اینکه ایشان ویژگی و استعداد کامل در انجام آن کار را دارند و مسلمانان به خدمات ویژه‌شان نیازمند هستند.
23- کارهایی که مندوب و مستحب‌اند بسیار می‌باشند و برای شناخت بهتر آن باید به قواعد و ضوابط شرعی عام متوصل شد، مثلا ضوابطی که در برخی احوال می‌توان به حکم قضیه متوصل گردید: "هر کاری که به مسلمانان منفعت رساند، وقتی واجب نباشد، مندوب ومستحب است".
24- کارهایی که در حد مباح قرار دارند از همه بیشتر و وسیع‌تر است و این نوع کار اصل کار را تشکیل می‌دهد و هر کاری که از این اصل بیرون باشد و به واجب و مندوب و یا مکروه وحرام بکشاند، از این اصل (مباح) بنابر علتی خارج می‌شود.
25- از جمله کارها، کار مکروه است، حصر کار مکروه نیز دشوار است، اما معرفی و شناخت آن توسط گذاشتن معیارها و ضوابط ممکن است، مثلا: هر کاری که با اخلاقیات و ارزش‌ها و عادات پسندیده مردم در تعارض باشد، مکروه است.
26- از جمله کارها، کارهای حرام است، کارهای حرام زیادند، برخی از آنها مادی وبرخی دیگر فکری می‌باشند. از جمله کارهای حرام در بخش مادیات؛ زراعت، صنعت و تجارت و غیره هستند و کار حرام فکری عبارت از هر کاری است که ضرر آن به ارزش‌های معنوی مسلمانان و یا در بخشی از زندگی مسلمانان بوده باشد، چه از طریق نشر کتب باشد، و یا مجله‌ها یا سخنرانی‌ها و غیره.
27- در هیچ صورت کارگران حق تعطیل ادای فرایض و واجبات دینی را به بهانه مشغولیت در کار ندارند و ادعای رخصت و تعطیل در این موضوع باطل و بی اساس است.
امیدوارم مقامات و اولیای امور کشور در قدم نخست، سپس محصلین و دانشمندان وطن، در باره اهمیت کار و بیان خطر ترک آن و پیامدها و چالش‌هایی که به سبب آن در جامعه ایجاد می‌شود، به مردم آگاهی داده و سهم فعال شان را در راه اندازی و زمینه سازی کار و رشد آن به وجه شرعی در جامعه ایفا نمایند تا مصالح مسلمانان تحقق یافته و عزت و قوت از دست رفته آنها احیا گردد، تا اقتصاد قابل رشد را بوسیله آن فراهم کنند و جلو بیکاری و فرار جوانان از کشور را گرفته و در راه سرفرازی اسلام و مسلمانان بکوشند تا شاهد نتایج ملموس و مشهود آن با مساعی خستگی ناپذیرشان در جامعه باشند.
بنابراین نخست خود، سپس دانشجویان و سایر دانشمندان محترم و اهل فهم و فکر را فراخوانده و توصیه می‌نمایم که به کار و فعالیت اهمیت ویژه بدهند و تمام جوانب کار را تحت بررسی و پژوهش قرار داده و برای چالش‌های آن «راه حل‌های معقول بگذارند، تا در رشد اقتصاد کشور گام‌های چشمگیری برداشته شود و آفات و آسیب‌های ناشی از بیکاری محو و نابود گردیده و عواقب ناگوار آن در جامعه عرض اندام نکند. در باره کار حلال و حرام به مردم وضاحت داده شود، در این راستا دانشجویان عزیز موثرترین اشخاصی‌اند که می‌توانند نقش عمده خود را در قبال مسوولیتی که بدوش دارند درست ادا نمایند.
همچنان تمام پوهنتون‌های (دانشگاه‌های) کشورما افغانستان و سایر پوهنتون‌های کشورهای اسلامی را مخاطب قرار داده و ندا می‌دهم که هر یک نظر به تخصصی که دارد در مورد کار و اهمیت آن در رشد اقتصاد مسلمانان توجه خاص بکنند و در خصوص بررسی گسترده و مفید علمی با همکاری افراد توانا، وقت به خرج داده و پیرامون پیامدهای منفی بیکاری که تاثیر مستقیم به رشد اقتصاد کشور دارد بحث و تحقیق نمایند تا اضرار ناشی از بیکاری تقلیل یافته و به مرور زمان ریشه کن گردد.
امیدوارم قضایای کار را در اولویت‌ها گذاشته و جزئیات و فروعاتش را مورد بررسی، تحقیق، تحلیل و نقد قرار بدهند تا مردم از حقیقت و اهمیت کار آگاه شده و از خطر بزرگ بیکاری و اثرات منفی آن در جامعه برحذر باشند.
«پس اگر هر دو راست گفته و (عیب کالا را) بیان کنند در خرید فروش‌شان برکت گذاشته می‌شود، اما اگر (عیب را) بپوشانند و دورغ بگویند، برکت خرید و فروش‌شان محو می‌گردد».
پیامبر ج در این حدیث خبر می‌دهند که تقلب در کار چه خرید و فروش باشد یا غیره، و دروغ گفتن و پوشاندن عیوب متاع، از اسباب محو برکت است و این عقابی است که در برابر فعل حرام داده می‌شود.
3- عرفجه س از رسول الله ج شنید که فرمودند: «إِنَّهُ سَتَکُونُ هَنَاتٌ وَهَنَاتٌ فَمَنْ أَرَادَ أَنْ یُفَرِّقَ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَهِیَ جَمِیعٌ فَاضْرِبُوهُ بِالسَّیْفِ کَائِنًا مَنْ کَانَ»[2]
«همانا تبعیض‌ها و شر و فساد به وقوع می‌پیوندد، پس اگر کسی خواست در امور این امت تفرقه ایجاد کند، در حالیکه یک دست هستند، او را با شمشیر بزنید، هر کسی که باشد».
در این حدیث حرمت کاری بیان شده که به تفرقه امت بینجامد، چه این کار مستقیما با فعل انسان صورت بگیرد یا اینکه با نشر طرز فکر خاصی باشد.
4- از ابو رقیه تمیم بن اوس الداری س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «الدِّینُ النَّصِیحَةُ قُلْنَا لِمَنْ قَالَ لِلَّهِ وَلِکِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَعَامَّتِهِمْ»[3]
«دین خیر خواهی است، گفتیم برای چه کسی؟ فرمودند: برای الله و کتابش و پیامبرش و برای رهبران مسلمانان و عامه مردم».
در این حدیث نصیحت و خیراندیشی برای دین الله و کتاب او و پیامبرش و امامان مسلمین و سایر مسلمانان عماد و پایه دین معرفی شده است، پس کسی‌که به این‌ها خیانت نماید و در کارهایشان خیرخواهی نکند، در دین خلل وارد کرده و اخلال‌گری در دین از بزرگترین محرمات است.
5- از ابوهریره س روایت است که پیامبر ج فرمود: «الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ لَا یَخُونُهُ وَلَا یَکْذِبُهُ وَلَا یَخْذُلُهُ کُلُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ حَرَامٌ عِرْضُهُ وَمَالُهُ وَدَمُهُ التَّقْوَى هَا هُنَا بِحَسْبِ امْرِئٍ مِنْ الشَّرِّ أَنْ یَحْتَقِرَ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ»[4]
«مسلمان برادر مسلمان است، به او خیانت نمی‌کند، به او دروغ نمی‌گوید، یاری او را ترک نمی‌کند (تنهایش نمی‌گذارد)، تمام حقوق یک فرد مسلمان، بر مسلمان دیگر حرام است: ناموسش، مالش، خونش. تقوا اینجا (در دل) است. برای شخص مسلمان، همین اندازه از شر و بدی کافی است که برادر مسلمان خود را تحقیر کند».
در این حدیث مبارک حرمت هر نوع خیانت و رواداشتن ذلت برای مسلمانان بیان شده است و همچنان حرمت دروغ گویی به مسلمان، چه در کارهای ارزشمند و چه در کارهای خُرد و کوچک.
رخصت در ادای نماز جماعت بجز در احوال ذیل، در دیگر احوال جایز نیست:
1- سفر.
2- مرض.
3- خوف.
4- عجز بخاطر بزرگ سالی.
5- شدت سردی و باد.
6- تاریکی شب و بارش و لغزش.
اما رخصت در ادای نماز جماعت به خاطر کار به هیچ عنوانی جایز نیست و هیچ یک از علمای سلف و خلف بر جواز آن سخن نگفتند، بلکه در این اواخر بعضی از نعره‌های باطل به تجویز رخصت در نماز جماعت دیده می‌شود که متصدی آن کسانی هستند که از شریعت و احکام آن آگاهی ندارد، که خود نمونه‌ای از قول علی الله بغیر علم است.
در اصل جر و بحث و مناقشه و نظرخواهی در این مساله درست نیست، چون اعتبار شرعی ندارد، اما سخن پیرامون کار و کارگر در شرایط امروزی و آموختن احکام شرعی به آنها مورد بحث قرار نمی‌گیرد و با تاسف بسیار کم است که مردم از امور دین‌شان بپرسند و اطلاع یابند. لذا بخاطر جلوگیری از خلط و التباس امور باطل با حق، تا مبادا روزی حق پنداشته شده و صبغه شرعی داده شود تذکری دادیم، چون‌که اکثریت مردم از شناخت حق و دلایل آن دوراند و توانایی بحث و تحقیق و فرق میان صحت و سقم اقوال را ندارند.
حتی در میدان جهاد که از بزرگترین طاعات در اسلام است نباید در قبال نماز جماعت بی‌اعتنایی صورت بگیرد، چون اباحت ترک نماز در آن اصلا جواز ندارد، بلکه شریعت نماز خوف را تنظیم نموده است تا بر مبنای آن اقامه نماز پنج وقت برپا شود. پس استدلال از نصوص شرعی در مورد ترخیص در عبادات هنگام کار، به صراحت مردود و باطل می‌باشد.
البته کتاب الله و سنت رسول الله ج این امر را بیان داشته‌اند که بعضی مردمان از روی هوا و هوس در امور دین صحبت نموده و مردم را گمراه می‌کنند، که در ذیل به برخی از این آیات اشاره می‌نماییم:
از آیات قرآنی:
1- خداوند متعال میفرماید: ﴿وَإِنَّ کَثِیرٗا لَّیُضِلُّونَ بِأَهۡوَآئِهِم بِغَیۡرِ عِلۡمٍۚ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعۡلَمُ بِٱلۡمُعۡتَدِینَ١١٩﴾ [الأنعام: 119]
«بسیاری از مردم، با هواها و هوس‌های (کج و نادرست) خود، بدون آگاهی (از صحّت آنچه که می‌گویند و بدون دلیلی بر آنچه در راه آن می‌کوشند، دیگران را) سرگشته و گمراه می‌سازند. بی‌گمان پروردگارت (از تو و از همه بندگان) آگاه‌تر از حال تجاوزکاران است».
2- ونیز میفرماید: ﴿فَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّنِ ٱفۡتَرَىٰ عَلَى ٱللَّهِ کَذِبٗا لِّیُضِلَّ ٱلنَّاسَ بِغَیۡرِ عِلۡمٍۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَهۡدِی ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِینَ١٤٤﴾ [الأنعام: 144]
«و چه کسی ظالم‌تر از کسی است که بر خدا دروغ بندد تا مردمان را از روی جهل گمراه سازد؟ خداوند هیچ گاه ستمکاران را (به راه راست و به سوی چیزی که خیر و صلاح دنیا و آخرت‌شان در آن باشد) هدایت نخواهد کرد».
دو آیه‌ی فوق هر قول و فعلی را که مبتنی بر دلیلی از قرآن و سنت و قواعد شریعت نباشد، رد می‌کند؛ و رخصت دادن در عبادات و فرایض الهی به خاطر کار نیز، شامل آن می‌باشد.
3- خداوند متعال میفرماید: ﴿وَلَا تَقُولُواْ لِمَا تَصِفُ أَلۡسِنَتُکُمُ ٱلۡکَذِبَ هَٰذَا حَلَٰلٞ وَهَٰذَا حَرَامٞ لِّتَفۡتَرُواْ عَلَى ٱللَّهِ ٱلۡکَذِبَۚ إِنَّ ٱلَّذِینَ یَفۡتَرُونَ عَلَى ٱللَّهِ ٱلۡکَذِبَ لَا یُفۡلِحُونَ١١٦ مَتَٰعٞ قَلِیلٞ وَلَهُمۡ عَذَابٌ أَلِیمٞ١١٧﴾ [النحل: 116-117]
«(خداوند حلال و حرام را برایتان مشخّص کرده است) و به خاطر چیزی که تنها (از مغز شما تراوش کرده و) بر زبان‌تان می‌رود، به دروغ مگویید: این حلال است و آن حرام، و در نتیجه بر خدا دروغ بندید. به تحقیق کسانی که بر خدا دروغ می‌بندند، رستگار نمی‌گردند. سودجوئی و بهره‌مندی ایشان از جهان ناچیز است و تمام دنیا با توجّه به آخرت) کالای کمی است و عذاب دردناکی (پس از پایان زندگی دنیوی) دارند».
خداوند متعال کسانی را که بدون علم سخن می‌گویند و به کذب و افترا رو می‌آورند، به عذاب دردناک وعده داده است، پس کسانی‌که از جانب خود برای کارگران رخصت قایل شده و در ادای عبادات آنها مطابق نظر خود مداخله می‌کنند، در واقع بر خداوند متعال بدون علم سخن گفته و دروغ بسته‌اند لذا شامل مضمون این آیه می‌گردند.
4- همچنین میفرماید: ﴿أَمۡ لَهُمۡ شُرَکَٰٓؤُاْ شَرَعُواْ لَهُم مِّنَ ٱلدِّینِ مَا لَمۡ یَأۡذَنۢ بِهِ ٱللَّهُۚ﴾ [الشورى: 21]
«شاید آنان انبازها و معبودانی دارند که برای ایشان دینی را پدید آورده‌اند که خدا به آن اجازه نداده است».
پس کسانی‌که قایل به رخصت در ادای عبادات و فرایض در اوقات کار برای کارگران‌اند، سخنان‌شان را در روشنای هیچ دلیل شرعی‌ای بنا نکرده‌اند و این خود سخن بستن بر الله تعالی بدون علم بوده و نوعی قانون‌گذاری در برابر قانون الهی و پیروی از هوای نفس برای تحقق مصالح دنیوی است، چنین اشخاص هوی و خواهشات خود را مصدر قانون‌گذاری و شریک قانون‌گذار قرار داده‌اند، تعالى الله عما یقولون علوا کبیرا.
از سنت مطهر:
احادیث زیادی از رسول الله ج وارد است که دلالت بر حرمت ابتداع در دین و بستنِ سخن بر خداوند متعال، آن هم بدون علم دارد، حدیث جامع و پرمحتوایی است که هر قول و عملی را که اعتماد بر دلیل و اصل شرعی ندارد ابطال می‌کند، از عایشه ل روایت است که پیامبر ج فرمودند: «مَنْ أَحْدَثَ فِی أَمْرِنَا هَذَا مَا لَیْسَ فِیهِ فَهُوَ رَدٌّ»[5]
«هر کس عملی انجام دهد که مطابق و موافق با سنت و شریعت ما نباشد، آن عمل باطل و مردود است».
و در روایت امام مسلم آمده است: «مَنْ عَمِلَ عَمَلًا لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ»[6]
«هر کس عملی را انجام دهد که از دستورات ما نیست، پس آن عمل مردود است».
در نتیجه دادن اجازه ترک نماز جماعت در زمان کار به کارگران، سخنی نو پیدا و محدث است، که نه پیامبر ج به آن دستور داده و نه از اصحاب ایشان در این مورد چیزی وجود دارد، لذا سخنی باطل و مردود است.
[1]- صحیح بخاری (3/ 59)، شماره حدیث (2082).
[2]- صحیح مسلم بشرح الإمام النووی، (۶/۴۸۳)، شماره حدیث (۴۷۷۳).
[3]- مصدر قبلی (۲/ ۱۱۵ـ۱۱۶)، شماره حدیث (۱۹۹).
[4]- تحفة الاحوذی شرح جامع الترمذی (۶/ ۴۱ـ ۴۲)، شماره حدیث (۱۹۲۷).
[5]- صحیح بخاری (3/184)، شماره حدیث (2697).
[6]- صحیح مسلم (3/1342)، شماره حدیث (1718).
کار بذات خود انواعی از احکام را در بر می‌گیرد، برخی کارها واجب و برخی مندوب و برخی دیگر مباح و بعضی هم مکروه و بعضی دیگر حرام می‌باشند. در ابتدای این مبحث می‌خواهیم مقدمه‌ای راجع به جواز رخصت برای انجام برخی فرایض برای کارگران در وقت کارشان داشته باشیم؟ این مبحث شامل شش بخش می‌باشد.
آیا لازم است که علما احکام همه چیز را بیان کنند؟
هیچ قضیه و هیچ مسأله‌ی دنیوی‌ای نیست -چه بزرگ باشد و چه کوچک- و مربوط به امور اخروی باشد مگر اینکه شریعت اسلامی در قبال آن احکامی را بیان داشته است. شریعت اسلام منسوب به الله است و در بر گیرنده‌ی تمامی قضایا و حوادث بوده و تا قیام قیامت ادامه خواهد داشت.[1]
دانشمندان اسلام به خاطر بکار انداختن نیروی فکری‌شان تلاش‌های بزرگی را انجام دادند و احکام مختلف را از قرآن کریم و سنت پیامبر اسلام ج و از عموم دلایل شرعی و در روشنای مقاصد شریعت استخراج و استنباط نمودند، فقهای اسلام مسایل و قضایای اتفاق افتاده را به میزان شریعت عرض داشتند، تا احکام از نگاه تخصیص و یا تعمیم واضح و روشن شود. آنها در بسیاری از قضایا و مسائلی که هنوز بوقوع نپیوسته، اندیشه نموده و احکام افتراضی را ابراز نمودند، که دلایل‌شان گاهی منصوص و گاهی هم غیر منصوص و از طریق قیاس و قواعد عام و دیگر دلایل و به مقتضای حال بوده است.
دانشمندان هر عصر مسؤولیت دارند که در قبال هر قضیه و مسالۀ نو پیدایی در عصر خود به احکام شرعی آن آگاهی داشته و برای دیگران نیز بیان نمایند. و هیچگاه در عدم علم و تفقه در قضیه و حادثه‌ای معذور پنداشته نمی‌شوند، چه قضیه مالی باشد یا اجتماعی و چه تعلیمی و نشراتی باشد یا سیاسی وغیره.
و هرگز درست و صحیح و معقول نخواهد بود که گفته شود: درک و هضم این مسأله برای فقها و دانشمندان دشوار است؛ چرا که هر مسأله و قضیه‌ای که اهل علم و فهم در آن غور و فکر کرده و بر اخراج حکم آن در روشنای کتاب و سنت و یا قیاس صحیح و قواعد عام و مبادی شریعت اتفاق کنند، راه حل و استنباط حکم آن بدست می‌آید؛ چون احکام شریعت اسلامی در برگیرنده همه مسایل و قضایای عصرها بوده و بر آن احاطه کامل دارد و پیرامون آن مفصلا ارائه‌ی نظر می‌کند. [2]
استدلال کردن از دلایل شرعی نیاز به عدم تعصب و عدم گرایش دارد، که هیچ نوع رغبت بی‌مورد در اثبات و یا نفی حکمی مدنظر نباشد، همچنین یک عالم باید به فقه مساله احاطه کامل داشته و در فهم آن معلومات گسترده داشته باشد، تا حکم آنرا بیان کند؛ و تا اینکه حکم صادره در مساله منتج از تصور کامل در اطراف آن گردیده است.
چنانکه بر علما لازم است مردم را از احکامی آگاه سازند که به بیان آن ضرورت دارند و در نشر آن از وسایل مختلف مانند رسانه‌ها، تعلیم، دروس، کنفرانس‌ها، ورکشاپ‌های دوره‌ای، خطبه‌ها و مواعظ، کتب و رسایل، نشریات وغیره استفاده نمایند - به این معنا نیست که شامل همه تفاصیل و جزئیات آن باشد - مهم این است که سعی نمایند و احکام را برای مردم برسانند. تا در برابر هر پدیده که با احکام آن ناآشنا اند و ناآگاهانه به ظن و گمان خود تعامل می‌نمایند راهنمایی گردند.
از جمله اموری که امروز رشد قابل ملاحظه‌ای نموده و نیاز به بیان و توضیح احکام دارد، کار است.کار در تقسیمات انواع و اقسامش حدودی ندارد و بیشتر مردم در حالی وارد کار می‌شوند که به آن آشنایی نداشته و نسبت به آن جهل کامل دارند، چه کار دستی باشد و یا غیر دستی. سکوت علما در بیان احکام کارهایشان، این باور را در اذهان می‌پروراند که گویا کارهای آنها جایز و مباح است، در حالیکه این یک اشتباه بزرگی است؛ کار از دیدگاه شریعت اسلامی انواعی دارد، برخی کارها واجب و برخی مندوب و برخی مباح و برخی دیگر مکروه و برخی حرام می‌باشند.
در این بخش سعی داریم تا در رابطه با احکام کار صحبت کنیم و سهمی در این رابطه داشته باشیم.
در واقع این بحث گامی است در مسیر آثار دانشمندانی که از نگاه علم و فقه در مراتب بالایی قرار دارند و برای ما راهگشایی خواهد بود تا آثار و نوشته‌های علمی آنها را؛ چه در گذشته و چه عصر حاضر بازنگری کرده و احکام شرعی مربوط به کار و انواع آن را که یک عمل بسیار دقیق و مهم خواهد بود، برای مردم بیان نماییم تا در این زمینه با بصیرت کامل و آگاهی تام قدم بگذارند و امیدوارم که خداوند متعال در بیان آن ما را هدایت نموده و بصیرت و توفیق را نصیب همه ما بگرداند.
کار چه وقت واجب می‌گردد؟ تعیین و تحدید این مساله کار مشکلی است و نیاز به بررسی همه جانبه دارد که چه چیزی سبب وجوب کار می‌گردد، پس باید بررسی و تقدیر درست و علمی صورت بگیرد، تا با نظرداشتن مصلحت‌های زنده‌ای که کار و اهداف آن را تحقق می‌بخشد، بررسی صورت گیرد، چون در نادیده گرفتن اهمیت آن مفاسد و ضررهایی شامل حال امت اسلامی می‌گردد. برخی از کارها بر هر شخصی فرض عین می‌باشند و برخی فرض کفایه‌اند و برخی نیز برای اشخاص معینی فرض عین می‌باشند و دلیل آن تمایزی است که در وجود آنان دیده شده و ضرورت مسلمانان را رفع می‌نماید.
پس کار واجب بر سه قسم است:
کار واجب بر هر مرد قادر توانا: این نوع کار از وسیع‌ترین انواع کار می‌باشد، و آن عبارت از کاری است که برای امرار معیشت و روزگار و نفقه بر خود و عیال انجام می‌شود. این نوع کار بر هر فرد قادری، واجب است؛ زیرا حاصل کردن تقاضاهای زندگی ضامن بقای حیات انسان می‌باشد و حفاظت و نگهداشتن حیات وجیبه هر فرد است. بنابراین احادیث زیادی در رد و انکار قتل نفس وارد شده و از این عمل ننگین بیم داده است، ازجمله:
1- حدیث جابر بن سمره س است که میفرماید: «أُتِیَ النَّبِیُّ ج بِرَجُلٍ قَتَلَ نَفْسَهُ بِمَشَاقِصَ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیْهِ»[3]
«مردی نزد پیامبر ج آورده شد که خود را توسط تیر کشته بود، پیامبر ج بر او نماز جنازه نخواندند».
2- از ابو هریرة س روایت است که پیامبر ج فرمودند: «مَنْ تَرَدَّى مِنْ جَبَلٍ فَقَتَلَ نَفْسَهُ فَهُوَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ یَتَرَدَّى خَالِدًا مُخَلَّدًا فِیهَا أَبَدًا وَمَنْ تَحَسَّى سُمًّا فَقَتَلَ نَفْسَهُ فَسُمُّهُ فِی یَدِهِ یَتَحَسَّاهُ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدًا مُخَلَّدًا فِیهَا أَبَدًا وَمَنْ قَتَلَ نَفْسَهُ بِحَدِیدَةٍ ثُمَّ انْقَطَعَ عَلَیَّ شَیْءٌ خَالِدٌ یَقُولُ کَانَتْ حَدِیدَتُهُ فِی یَدِهِ یَجَأُ بِهَا فِی بَطْنِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدًا مُخَلَّدًا فِیهَا أَبَدًا»[4].
«هرکس، خودش را از بالای کوهی بیندازد و خودکشی کند، برای همیشه و بطور دائم در آتش جهنم، سقوط می‌کند. و هرکس، با خوردن زهر، خود کشی کند، برای همیشه و بطور دائم آن زهر را در آتش جهنم در دست خواهد داشت و جرعه جرعه آن را خواهد نوشید. وهرکس، با آهنی، خودکشی کند، برای همیشه و بطور دائم، آن آهن را در آتش جهنم بدست خواهد داشت و در شکمش فروخواهد برد».
فرایض الله تعالی که بر بندگانش مقرر نموده است بجز حیات که وجود آن مشروط بر وسایل معیشت است، ممکن نیست، "ما لا یتم الواجب الا به فهو واجب " و تحت این قاعده فقهی قرار می‌گیرد.
کار واجب بصورت کفایی: این نوع کار عبارت از کاری است که اگر برخی مردم بر ادای آن برخیزند، گناه آن از بقیه ساقط می‌شود، اگر هیچ کسی بر ادای آن برنخیزد همه مردم گناهکار پنداشته می‌شوند. مراد از همه، عموم افراد امت اسلام نیست، بلکه متخصصین هر کاری است، اگر متخصصی وجود داشته باشد.[5]
اگر در آن کار اهل اختصاص وجود نداشته باشد و کس دیگری هم به ادای آن همت نگمارد، تمام کسانی‌که آگاهی به تعطیل آن دارند گناهکار می‌باشند، زیرا امکان قیام بر ادای آنرا داشته اما چنین نکرده‌اند.
فروض کفایه در این نوع کار زیاد می‌باشند، برخی از آنها مخصوص عبادات است و برخی مخصوص ضرورت و خواسته‌های زندگی و برخی نیز از فروض مشترک می‌باشد، برخی از واجبات کفایی عبارتند از:
1- زراعت که از ضروریات معیشت فرزندان امت اسلامی است: لذا واجب است که مجموعه‌ای از افراد امت به زراعت مشغول شوند، تا نیازهای مسلمانان برطرف گردد؛ و اگر کسی این مسؤولیت را با آن مقداری که لازم است بر عهده نگیرد و این نیاز برطرف نشود، توانمندان و آگاهان این عرصه، گناهکارند.
2- صنعت: امت اسلام نمی‌تواند در هیچ حالی از صنعت بی‌نیاز باشد، زیرا در وجود صنعت نیازهای خود را فراهم کرده و از اضرار نجات می‌یابند، و به واسطه آن پرچم جهاد فی سبیل الله بر افراشته می‌شود. و اگر کسی به کار صنعت که لازمه تامین مصلحت‌های فوق است، همت نگمارد، هر فرد توانا و آگاه از حالت موجود، گناهکار شمرده می‌شود و در این مورد اهل حل و عقد مسلمانان نیز گناهکار می‌شوند.
3- تجارت: تجارت برای مسلمانان امری لازم و ضروری است و باید در ترویج و فعال ساختن آن تلاش‌های ویژه بخرج دهند، تا اینکه وجیبه خود را در قبال خدمت و بهبودی مردم به وجه درست و مطابق با شریعت ادا نمایند. اگر کسی در این خصوص برنخیزد و مصالح مردم دچار آسیب شود، تمام کسانی که توانایی تجارت دارند و از جریان نابسامان مطلع‌اند، گنهکار می‌شوند.
4- تحمل مسؤولیت امور مسلمانان و رسیدگی به مصالح ایشان: این مسؤولیتی است واجب که بدون آن استقامت امور معطل می‌گردد، اگر کسی این امور را بدوش نگیرد و مصالح رعیت را رعایت نکند، در این حال اهل حل و عقد مسلمانان گنهکار می‌باشند.
5- طلب علم و فهم در دین: بر بعضی از مسلمانان واجب است که علم دین را بیاموزند، تا بتوانند برای دیگران دین را تعلیم دهند و در پرتو شریعت الهی عدالت را در بین خود حاکم گردانند، اگر این امر معطل قرار داده شود، هر انسان توانایی در گناه آن داخل است.
6- امر به معروف ونهی از منکر: امر به معروف و نهی از منکر بر اهل علم، واجب و فریضه دینی است، اگر کسی از آنان این مسؤولیت را ادا نکند، در گناه قرار می‌گیرند، همچنین اهل حل و عقد در برپا نکردن این فریضه گناهکار می‌شوند.
7- جهاد در راه الله: جهاد در راه الله یکی از فرایضی الهی بوده و هیچ گاه متوقف نمی‌شود، اگر گاهی در زمان یا مکانی توقف و تعطیل شود، اهل آن زمان و مکان و کسانی که توانایی جهاد را دارند و نیز کسانی که سبب تعطیل جهاد شوند، گهنکار می‌گردند.
8- خدمات اجتماعی برای مسلمانان در امور مختلف: این هم از جمله واجباتی است که امور مسلمانان بدون آن استقامت نمی‌یابد. وقتی افراد کافی‌ای به اجرای این خدمات به پا نخیزند و این امر منجر به تعطیل مصالح مردم شود و توقف یابد، در آن صورت هر شخص توانایی که از وی انجام این خدمات، درخواست شود، اما او ابا ورزد، گنهکار می‌شود. و مثال‌های دیگری از واجبات کفایی.
دلایل قسم دوم (کار واجب بصورت کفایی): بر این قسم از کارها دلایل زیادی وجود دارد که برخی از آنها را در ذیل بیان می‌کنیم:
1- خداوند متعال میفرماید: ﴿۞وَمَا کَانَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّةٗۚ فَلَوۡلَا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرۡقَةٖ مِّنۡهُمۡ طَآئِفَةٞ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی ٱلدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوۡمَهُمۡ إِذَا رَجَعُوٓاْ إِلَیۡهِمۡ لَعَلَّهُمۡ یَحۡذَرُونَ١٢٢﴾ [التوبة: 122]
«مؤمنان را نسزد که همگی بیرون بروند (و برای فراگرفتن معارف اسلامی عازم مراکز علمی اسلامی بشوند). باید که از هر قوم و قبیله‌ای، عدّه‌ای بروند (و در تحصیل علوم دینی تلاش کنند) تا با تعلیمات اسلامی آشنا گردند و هنگامی که به سوی قوم و قبیله خود برگشتند (به تعلیم مردمان بپردازند و ارشادشان کنند و) آنان را (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسانند تا (خویشتن را از عقاب و عذاب خدا برحذر دارند و از بطالت و ضلالت) خودداری کنند».
2- و در آیه‌ای دیگر میفرماید: ﴿وَلۡتَکُن مِّنکُمۡ أُمَّةٞ یَدۡعُونَ إِلَى ٱلۡخَیۡرِ وَیَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَیَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنکَرِۚ وَأُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ١٠٤﴾ [آل عمران: 104]
«باید از میان شما گروهی باشند که (تربیت لازم را ببینند و قرآن و سنّت و احکام شریعت را بیاموزند و مردمان را) دعوت به نیکی کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنان خود رستگارند».
دلالت آیات فوق و امثال آن این است که راهنمایی کردن همه مردم به سوی یک کار معین ممکن نیست، اما وقتی افرادی در پیش برد کار معین قرار گرفتند و هدف تحقق یابد، واجب از بقیه افراد توانمند ساقط می‌گردد. سنت فعلی پیامبر اسلام ج نیز دلالت بر این امر دارد، بطوری که ایشان افرادی را برای انجام کارها و امور مهمی چون: ولایت، رهبری جهاد و سایر امور مسلمین انتخاب می‌کردند که تواناترین مردم بودند؛ یاران ایشان نیز بعد از رحلت‌شان همین رویه را در پیش گرفتند.
قسم سوم: کاری که بر اشخاص معین واجب می‌گردد:
گاهی نیز کار بر اشخاص، واجب عینی می‌گردد؛ آنگاه که تمایز و ویژگی از نگاه توانایی و صلاحیت‌های کاری در وجودشان دیده شود و در هیچ صورتی نقش ایشان نادیده گرفته نمی‌شود، چون اجرای کار مطلوب از دیگران توقع نمی‌رود و مردم به خدمات ارزنده آنان در امور مختلف نیازمند می‌باشند؛ بطور مثال: فقیه دانشمندی که نقش عمده‌ای در استخراج احکام و فقه نوازل در جامعه دارد و کسی خلأ او را نمی‌تواند پر کند، برایش احراز منصب فتوا لازم است، تا در قضایایی که مردم به او مراجعه می‌کنند در خدمت‌شان قرار بگیرد؛ و بر شخص صاحب نظر و تجربه در امور سیاسی و ارتباطات و در تشخیص حیله و مکر و ترفند‌های دشمن، لازم است که برای افشای اهداف دشمن در خدمت قرار بگیرد. و بر کسی که از امور و اسرار اقتصاد و صنعت موثر با وسایل تخنیکی پیشرفته آگاهی دارد، لازم است در خدمت مردم قرار گرفته و با استعدادهای عالی، روند صنعت و تولیدات را انکشاف ببخشد تا نیازمندی‌های امت اسلامی را مرفوع ساخته و از سرزمین و ثروت و عزت مسلمانان حمایت نماید. بر کسی که از امور کشت و زراعت آگاهی دارد، واجب است که برای مسلمانان کار کند تا توانایی زراعتی و پیداوار آن بالا برود. و بر دکتر ماهر در بخش‌های مختلف طبابت، لازم است تا در همان بخش که نبوغ و مهارت دارد در خدمت و علاج مریض‌ها و کشف علل مرض‌شان قرار بگیرد. و بر تاجر امین و ماهر لازم است تا کار و سعی نماید و دروازه‌های رشد و ترویج کالاهای تجار مسلمانان را بگشایند و تاثیر رو به انکشاف اقتصادی را تشدید بخشند. به همین قسم بر هر صاحب فکر و اندیشه‌ای که دارای استعداد ویژه است لازم است که با انجام کار موثر در خدمت مسلمانان قرار بگیرد.
دلایل این قسم از کارها: در مورد کارهایی که بر اشخاص معین واجب می‌گردد، کتاب و سنت وعقل دلالت دارد.
نخست دلالت کتاب الله: آیات بی‌شماری وجود دارد که دال بر این موضوع می‌باشد:
1- ارشاد پروردگار: ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ یَکۡتُمُونَ مَآ أَنزَلۡنَا مِنَ ٱلۡبَیِّنَٰتِ وَٱلۡهُدَىٰ مِنۢ بَعۡدِ مَا بَیَّنَّٰهُ لِلنَّاسِ فِی ٱلۡکِتَٰبِ أُوْلَٰٓئِکَ یَلۡعَنُهُمُ ٱللَّهُ وَیَلۡعَنُهُمُ ٱللَّٰعِنُونَ١٥٩﴾ [البقرة: 159]
«بی‌گمان کسانی که پنهان می‌دارند آنچه را که از دلائل روشن و هدایت فرو فرستاده‌ایم، بعد از آنکه آن را برای مردم در کتاب (تورات و انجیل) بیان و روشن نموده‌ایم، خدا و نفرین‌کنندگان (چه از میان فرشتگان و چه از میان مؤمنان انس و جان)، ایشان را نفرین می‌کنند (و خواستار طرد آنان از رحمت خدا خواهند شد)».
وجه استدلال از آیه: خداوند متعال کتمان کنندگان علم را بیم داده و تهدید به لعن از جانب خود و سایر لعنت کنندگان نموده است، که دلالت بر وجوب نشر علم و تبلیغ آن و بیان احکام شرعی در قبال ضرورت‌های مردم در امور دین و دنیا می‌نماید. لذا هر متخصصی که در تخصص خود کار نکند و در خدمت مردم قرار نگیرد تا از اندوخته‌های او استفاده شود، نوعی از کتمان به حساب می‌رود. [6]
2- خداوند متعال میفرماید: ﴿ٱلَّذِینَ یَبۡخَلُونَ وَیَأۡمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلۡبُخۡلِ وَیَکۡتُمُونَ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦۗ وَأَعۡتَدۡنَا لِلۡکَٰفِرِینَ عَذَابٗا مُّهِینٗا٣٧﴾ [النساء: 37]
«آنان کسانی‌اند که خود بخل می‌ورزند و مردمان را نیز به بخل می‌خوانند و نعمتی را که خداوند بدیشان داده است پنهان می‌دارند و (نه خودشان از آن استفاده می‌کنند و نه دیگران را از آن بهره‌مند می‌سازند و پیوسته سعی در کفران نعمت مادی و معنوی دارند، اینان بدانند که) ما برای کسانی که (همچون ایشان) کفران نعمت می‌کنند، عذاب خوارکننده‌ای آماده کرده‌ایم».
وجه استدلال از این آیه: این آیه انسان مغرور و خودپسند را نکوهش نموده است، همان کسانی‌که بخل می‌ورزند و مردم را به آن توصیه می‌کنند و داده‌های الله را نادیده گرفته و کتمان می‌کنند.
دانشمند توانا و ورزیده در امور شریعت، انجنیر ماهر، دکتر حاذق، صاحب رای و نظر و مشوره سدید، آگاه به اسرار صنعت و تولید، صاحب ثروت و خزانه بزرگ و دیگر افراد نخبه و موفق در زمینه‌های مختلف، همه و همه از جمله کسانی‌اند که خداوند متعال از فضل و کرم خود به آنها ارزانی نموده است و بیم می‌دهد که اگر به داده‌های الله اعتراف نکرده و آنرا بکار نیندازند، در این صورت کار بر آنها لازم می‌گردد، اما اگر آنان کار کنند و کتمان نکنند و بخل نورزند و خود پسندی و فخرفروشی نکنند و داده‌های الله را شکر و سپاس کرده و بذل نمایند، در این حال واجبی را که بدوش‌شان است، ادا نموده‌اند.
دلایلی از سنت:
1- عن أَبِی هُرَیْرَةَ س قَالَ قَالَ رَسُولُ ج: «مَنْ سُئِلَ عَنْ عِلْمٍ فَکَتَمَهُ أَلْجَمَهُ اللَّهُ بِلِجَامٍ مِنْ نَارٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»[7]
از ابو هریره س روایت است که پیامبر ج فرمود: «کسی که از او در بارهء دانشی پرسیده شود و او آن را بپوشد، در روز قیامت به لگامی از آتش لگام کرده می‌شود».
وجه استدلال از حدیث: الله تعالی کتمان کننده علم را که بعد از پرسش هم کتمان می‌کند، به وعید شدید تهدید کرده است، بگونه‌ای که روز قیامت با لگام آتشین عذاب کرده می‌شود. در نتیجه اگر کسی که در بخشی از اعمال زندگی مسلمانان تجربه و استعداد دارد، مورد سوال قرار گیرد، ولی از ابراز آن ابا ورزد، در حقیقت علمی را کتمان کرده که الله تعالی برایش ارزانی نموده است و مسلمانان ضرورت جدی به آن دارند، آنان کسانی‌اند که مورد وعید الله قرار گرفته‌اند. امور دنیایی در حقیقت امور آخرت بنده را استقامت می‌بخشند، و در قاعده فقهی آمده است که " ما لایتم الواجب الا به فهو واجب" پس کسانی که در کاری از کارهای زندگی صاحب تخصص‌اند و مسلمانان به آن نیاز دارند، انجام آن بر ایشان واجب می‌گردد.
2- از حَدِیث جَابِر نزد مُسْلِم مَرْفُوعًا روایت می‌شود که رسول الله ج فرمود: «مَنْ اِسْتَطَاعَ أَنْ یَنْفَع أَخَاهُ فَلْیَفْعَلْ»[8].
«کسی که توانایی نفع رساندن به برادرش را داشته باشد، پس چنین کند».
وجه استدلال از حدیث: پیامبر ج امر فرمودند اگر کسی می‌تواند سود و نفعی به برادر مسلمانش برساند پس باید این کار را بکند. صاحب تجربه و استعداد، تنها به یک مسلمان نفع نمی‌رساند، بلکه نفع و سود او به عموم مسلمانان می‌رسد و بوسیله اندوخته‌هایش شرور و اضرار بزرگ را نیز از مسلمانان دفع می‌نماید، چون توجه و توقع همه به آنان بیشتر است، پس سزوار است که به علم‌شان عمل کنند.
دلیل عقل: با نظر دقیق و بصیرت عمیق در توظیف افراد، باید مطابق توانایی و استعدادهای‌شان در راستای نتایج و ثمره‌های بیشتر اقدامات صورت گیرد، مسلمان خیری را بدست نمی‌آورد اگر در اقامه امر الله نباشد، چون همان پیامدهای خوبی را در دنیا و آخرت دربر دارد، در صورتیکه طلب خیر داشته باشد.
نظر درست ایجاب می‌کند که در پیشبرد کارها، افراد توانا و صاحبان فن و مهارت گماشته شوند تا بهره برداری بهتر با شرایط پر امن‌تر در زمینه‌های مختلف از آنها استفاده شود.
ندب در لغت معانی متعددی دارد؛ از جمله: ندب از ندبا گرفته شده، به این معنی که به آن فرا خوانده شد و اجابت کرد.[9]
مندوب در نزد اصولیها تعاریف زیادی دارد که مناسب‌ترین آن عبارت است از کاری که انجام آن مستوجب ثواب است و ترک آن عذابی را در پی ندارد.[10]
و تعریف دیگرشان این است: «مندوب عبارت است از فعلی که اقتضای شرعی داشته و به ترک آن ملامتی نباشد».[11]
کار مندوب که در سدد بیان آن هستیم فرصتی است بزرگ و گسترده که امکان حصر و یا تحدید آن به نظر نمی‌رسد، لیکن گذاشتن قواعد و ضوابطی عمومی برای برخی از مندوبات امکان دارد؛ به عنوان مثال:
هر کار مشروعی که مربوط به یکی از بخش‌های زندگی باشد و مسلمانان از آن بهرمند گردند و از جمله کارهای واجب نباشد، مندوب پنداشته می‌شود. پس گسترش و توسعه زمینه‌های زراعتی یا انکشاف وسایل و آلات سودمند که مردم شدیدا به آن نیاز و ضرورت نداشته باشند، مندوب است.
افزایش در درستی تولید و مقبولیت آن که باعث رغبت مردم شود و رشد روز افزون در ترویج، و ازدیاد در منافع، همگی مندوب الیه می‌باشند.
هر کاری که در کل واجب باشد، پس جزئیات آن کار مندوب است. [12]
مثل زراعت، صنعت، افزایش ثروت حیوانی، تجارت و سایر حرفه‌هایی که بدون آنها زندگی امت اسلام به طور عادی پیش نمی‌رود، در کل واجب است، اما در جزء مندوب الیه می‌باشد. یعنی زراعت و صنعت و امثال آن که عموما موجب استقامت ضروریات و احتیاجات جامعه می‌گردد، کار کردن برای برپایی و اقامه آنها واجب است، و اگر اعتماد و تکیۀ کل بر اقامه جزء آن نباشد، مندوب است.
هرکاری که تکمیل کننده کار واجب باشد و خود تکمیل کننده امر لازمی نباشد، پس مندوب الیه است. همچنان هر کاری که موجب زیبایی کار واجب باشد مندوب است.
هر کاری که مندوب الیه بدون آن تحقق نیابد، آن کار مندوب الیه است.
هر کاری که کمک و معاونت برای فردی از مسلمانان باشد، بدون اینکه ضررش بر دیگران عاید گردد، مندوب الیه است.
هر کاری که در آن رفع حرج از برخی مسلمانان باشد، پس آن کار مندوب الیه است.
هر کاری که در آن مصلحتی برای خویشاوندان باشد، مندوب الیه است.
مباح در نزد علمای لغت ضد محظور است و باب بزرگی است.[13]
مباح نزد اصولیها: "عبارت از هر امری است که حرج از انجام و ترک آن مرفوع شده باشد".[14]
کار مباح -علی الاطلاق- از وسیع‌ترین کارهاست، چون اصل در اشیاء اباحه است، مگر اینکه دلیلی آنرا از این اصل خارج کرده باشد؛ چنانکه خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: ﴿هُوَ ٱلَّذِی خَلَقَ لَکُم مَّا فِی ٱلۡأَرۡضِ جَمِیعٗا ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰٓ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَسَوَّىٰهُنَّ سَبۡعَ سَمَٰوَٰتٖۚ وَهُوَ بِکُلِّ شَیۡءٍ عَلِیمٞ٢٩﴾ [البقرة: 29]. «خدا آن ذاتی است که همه موجودات و پدیده‌های روی زمین را برای شما آفرید، آنگاه به آسمان پرداخت و از آن هفت آسمان منظّم ترتیب داد. خدا دانا و آشنا به هر چیزی است».
کار در عموم اباحت داخل است، برخی کارها واجب، برخی‌ها مندوب الیه و برخی مکروه و برخی حرام می‌باشند، پس در حالت وجود علتی در آن حکم آنرا به خود گرفته است، گاهی کار در اصل مباح است ولی با ایجاد علت و سببی دیگر، یکی از احکام چهارگانه‌ی فوق را به خود می‌گیرد، که عبارتند از: واجب، مستحب، مکروه و تحریم؛ گاهی کار در یک جز مباح و در کل واجب یا مندوب الیه، یا مکروه و یا حرام می‌توانند باشند.[15]
در نتیجه کارهای مباح حدی نداشته و قابل شمارش و محدود نمی‌باشند و می‌توان بطور کلی و در مثال‌هایی عمومی آنرا بیان نمود، به عنوان مثال:
هرکاری که در آن بر مسلمانان ضرری احساس نشود، مباح پنداشته می‌شود، چه کار فزیکی باشد یا فکری.
هر کاری که نتیجه آن علاوه بر حاجت مسلمانان تمام شود، بدون در نظر داشتن منفعت حاضر و در آینده هم از موارد ضروری و سودمند به حساب نیاید و در آن ضرر عام و یا خاصی دیده نشود، پس آن کار از جمله مباحات می‌باشد.
هر کاری که از جمله ضروریات و حاجیات و تکمیلات و تحسینیات نباشد، آن کار مباح است، به شرط آنکه مضر نبوده و برای دیگران زیان بار نباشد.
هر کار تخنیکی یا فکری که منفعتش مخصوص صاحب آن باشد نه غیر، به شرطی که برای عامه و خاصه ضرری نداشته باشد، مباح است.
گفتنی است که کارهای مباح در یک حال و زمان باقی نمی‌ماند، بلکه تحول پذیر بوده و از یک حکم به حکم دیگر انتقال می‌یابد، بدون اینکه صاحب آن آگاه شود، ممکن است از مباح به مندوب و یا به واجب ارتقا یابد. و گاهی به مکروهات و محرمات سقوط می‌کند. لذا بر هر صاحب کار واجب است که مسیر کار خود را پیگیری نماید و پیامدهای خیر و شر کار خود را درست مراقبت کند، و از هر نوع غفلت و سهل انگاری در قبال کار خود پرهیز کند، تا مبادا کارهایش به مکروه یا حرام انتقال نکند، در حالیکه خودش آنرا احساس نمی‌کند.
کره (به ضم کاف وفتح آن) دو لغت است، به معنای (ابا ورزیدن). گفته می‌شود: کره یکره کرها (به فتح وضم) و کراهت و کراهیت (به تخفیف و تشدید) عبارت است از: ضد رضا و محبت.[16]
و در نزد اصولیها: «مکروه عبارت است از هر آن چیزی‌که شریعت از انجام آن زجر داده و بر اقدام آن ملامت نکرده باشد»[17]
و همچنان تعریف کردند که: «چیزی که ترک آن بهتر از انجامش باشد، مکروه است»[18].
و در نزد فقهای اسلام مکروه آنست که "بر ترک آن ثواب و بر فعل آن عقابی نباشد"[19]
برشمردن کار مکروه و بیان اعیان آن دشوار است، و گاهی تشخیص آن از مباح نیز مشکل است؛ مخصوصا کارهای کسانی که فهمی از فقه اسلامی ندارند، و از فقها نیز نمی‌پرسند تا آنها احکام مربوط به آن کار را به آنها بیاموزند؛ بنابراین سعی می‌کنیم سلسله ضوابط و معیارهای عام را در ذیل بگذاریم تا وسیله‌ای برای شناخت انواع مکروهات گردد.
برخی از انواع کارهای مکروه عبارتند از:
کارهایی که با اخلاق و ارزش‌ها و عادات پسندیده در تعارض باشند.
تمام کارهایی که در تعارض با مندوبات باشند.
کارهایی که موجب تفریق و پراکندگی ثروت‌های مسلمانان گردد و پیامد مثبتی از آن تحقق نیابد.
هر کاری که منجر به تحلیل شود؛ و یا در استفاده مشروع منجر به زیاده‌روی گردد.
هر کاری که مانع کارهای واجب گردد.
کارهایی که منتهی به مکروهات شوند.
کاری که سبب تضییق روزگار مردم گردیده و یا سبب احتکار مصدر رزق‌شان شود.
کاری که ضرورت و ناتوانی مردم، زمینه کار و استفاده جویی یک فرد گردیده باشد.
کارهایی که کراهت دارند، عبارتند از: کارهایی که گاهی موجب برانگیختن نعره‌ها گردد و یا باعث رقابت‌های گروهی و تعصبات شود.
کاری که زمینه اشتراک با کفار را فراهم کند و در آن ضرورت مشروعی دیده نشود.
کاری که موجب ضرر بیشتر به دین و یا دنیای مسلمانان گردد.
کاری که اوقات و زندگی مردم بدون دست آوردی ضایع گردد.
هر کاری که مردم را تشویق به کارهایی کند که مناسب حال شان نباشد.
و مثال‌هایی از این قبیل.
تعریف حرام: حرام ضد حلال و تحریم ضد تحلیل است. گفته می‌شود: حرم یحرم حرمة و تحریما، عبارت از منع و تشدید می‌باشد، چنانکه در قرآن کریم آمده است: ﴿وَحَرَٰمٌ عَلَىٰ قَرۡیَةٍ أَهۡلَکۡنَٰهَآ أَنَّهُمۡ لَا یَرۡجِعُونَ٩٥﴾ [الأنبیاء: 95]
«غیرممکن است که به سوی ما (برای حساب و کتاب) برنگردند مردمانی که آنان را (در جهان بر اثر کفر و ظلم) نابود کرده باشیم (و اینکه همان‌گونه که خود گمان می‌برند مرگ آخرین مرحله زندگی ایشان باشد)».
گفته می‌شود: چیزی را برایش حرام کرد؛ یعنی آنرا از او منع کرد.[20]
و در نزد اصولیها تحریم عبارت است از: "آن چیزی که شارع بر انجام آن زجر داده ملامت کرده باشد".[21]
و در تعریف دیگر گفته شده: "حرام عبارت از خطابی است که تقاضای ترک از عملی، جازمی باشد".
کارهای حرام زیادند، شاید جوانب متعدد و تصرفات مادی و فکری انسان را در بر گیرد. از نمونه‌های کار حرام مادی در عرصه زراعت مثل کشت کوکنار و انواع آن، و کشت اشیا به قصد ساختن مشروبات الکلی و پاش دادن ادویه ضد حشره بر سبزیجات و سپس عرضه کردن آن برای مردم قبل از اینکه آثار آن زایل شده باشد و زیاده‌روی در استفاده از مواد کیمیاوی غرض تسریع رشد نباتات، بدون در نظر داشت و رعایت حد نهایی مسموح در استعمال آن مواد، زیرا این همه، نوعی از خیانت و تزویر پنداشته می‌شود، منجر به حدوث امراض خطرناک و سرطان‌های گوناگون به اکثر مردم می‌گردد.
و کار حرام در عرصه صنعت، مانند صنعت وتولید مخدرات و سایر خوردنی‌های حرام؛ و ساخت اسلحه‌ای که باعث تقویه فتنه و فساد در بین مسلمانان شود؛ و ساخت آلات موسیقی، ساختن کارت و وسایل استقبال کننده نشرات ماهواره‌ای که به فسق و فجور و انحرافات اخلاقی و عقیدتی دعوت می‌کند.
تهیه و ساخت تصاویر بت‌ها، و رسامی ذی روح و رسامی تصاویر متحرک آماده برای مشاهده از طریق تلوزیون و وسایل مرئی (کارتون). وساختن آلات مضر به اطفال و بزرگان؛ و هر وسیله‌ای که سبب گمراهی مسلمانان می‌گردد. تزویر و جعل در ساخت اسناد با اختلاف اشکال و صورت‌های آن. نقص در مواد لازم اشیا، استبدال در مقابل چیزی کم ارزش، و یا خلط کردن به غیر جنس و امور دیگری که باعث تضعیف تولیدات و ساخت آن می‌گردد.
از جمله کارهای حرام، کار و فعالیت متخصصین و متفوقین مسلمان نزد غیر مسلمانان، چه در بخش صنایع نظامی باشد یا ملکی؛ و فرقی ندارد که زمینه همان کار نزد مسلمانان موجود باشد یا نباشد؛ چون در خدمت قرار دادن کارهای تخصصی، به نحوی همکاری با کفار بوده، در مقابل مسلمانان را ذلت و خواری می‌بخشند. مثال‌ها در این مورد زیادند که گنجایش ذکر آن در اینجا نیست.
و از کارهای حرام کار در عرصه تجارت است، مانند تجارتی که فساد دینی و یا دنیوی را در بین مسلمانان ایجاد کند، شناخت این نوع کار، مسؤولیت تاجر است، بر هیچ تاجری جایز نیست که فراتر از محدودیت‌های که حلال بودن آنرا می‌داند تجارت کند.
تجارت مبنی بر سود از بزرگترین محرمات است، تعاملات بانکی مبنی بر سود و قرضه‌های سودی، کار و فعالیت در چنین مراکزی، بر تاجر واجب است که احکام چنین معاملاتی را دانسته و از آن اجتناب کند. همچنین تجارت مخدرات و شراب، تجارت کتب، مجلات، جراید، کست‌ها، سی دی و فیلم‌هایی که رزایل اخلاقی و منکرات و خرافات و بدعات و شرکیات را ترویج می‌دهند، همگی حرام‌اند. خلاصه اینکه هر کار و تجارتی که عزت و کرامت کفار را تأمین کرده و سبب ذلت و تحقیر مسلمانان در امور دین و دنیای‌شان گردد، حرام است.
و کار حرام در خصوص کارهای فکری: افکار و نظریاتی که منجر به متضرر شدن دین، اخلاق و ارزش‌های مسلمانان می‌گردد حرام تلقی می‌شود، از قبیل نشر آن بوسیلۀ تالیف کتب، نوشتن مقالات در جراید و مجلات و نشریه‌ها، سخنرانی و لکچرها در کنفرانس‌ها و نشست‌های رادیویی و تلوزیونی و میزگردها به منظور پخش و نشر افکار و آرای منحرف و باطل و امثال این‌ها.
و از جمله کارهای فکری حرام، کم رنگ و کم ارزش جلوه دادن شعایر دینی است، مثلا اعتبار ندادن و ارزش قایل نشدن به اوقات نمازهای پنجگانه و فرصت ندادن به کارگران برای ادای نماز جماعت و غیره.
از بزرگترین منکراتی که در برخی کارها رخ می‌دهد، برخورد منفی صاحبان کار و کارفرماها در برابر شعایر دینی، ارزش‌ها، عادات و تقالید مسلمانان و بی‌تفاوتی آنها در این رابطه است، بطوری‌که در وسایل نقلیه زمینی و فضایی اکثر کشورهای اسلامی دیده می‌شود، تنظیم حرکت این وسایل طوری عیار شده که تعارض صریح با اوقات عبادات مسلمانان مانند نماز و روزه و غیره دارد. آیا نمی‌دانند که این وسایل در خدمت مسلمانان می‌باشند؟ پس چرا شعایر دینی‌شان را مورد احترام و تقدیر قرار نمی‌دهند و اوقات مناسبی را برای حرکت وسایل نقلیه اختیار نمی‌کنند تا تعارضی با شعایر دینی مسلمانان نداشته باشد؟ همچنان نادیده گرفتن وقت افطاری و سحری در ایام رمضان؛ و عدم وجود جای مناسب برای ادای نمازها از جمله اموری است که در بیشتر وسایل نقلیه به چشم می‌خورد؛ در حالیکه مراعات این امر در وسایل نقلیه مسلمانان بسیار مهم و حتمی پنداشته می‌شود، تا مسافرین مسلمان با فکر آرام به طاعت و عبادت خود رسیدگی نمایند.
در این قسمت به دلایلی اشاره می‌کنیم که ارتباط به کارهای حرام و نکات فوق الذکر دارد:
دلایلی از قرآن کریم و سنت مطهر و قواعد شریعت و کلیات آن که بر حرمت آنچه تذکر یافت و امثال آن دلالت دارد:
از قرآن کریم:
1- خداوند متعال میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ کُونُواْ قَوَّٰمِینَ لِلَّهِ شُهَدَآءَ﴾ [المائدة:8]
«ای مؤمنان! بر ادای واجبات خدا مواظبت داشته باشید و از روی دادگری گواهی دهید».
در این آیه خداوند متعال بصورت عام به بندگان دستور فرموده تا همه اوامرش را به اجرا درآورده و از همه منهیاتش اجتناب ورزند، پس هر چیزی که با این آیه در مخالفت قرار بگیرد، حرام است.
2- خداوند متعال میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَخُونُواْ ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَ وَتَخُونُوٓاْ أَمَٰنَٰتِکُمۡ وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ٢٧﴾ [الأنفال: 27]
«ای مؤمنان! به خدا و پیغمبر (با دوست گرفتن دشمنان حق، پخش اسرار جنگی، پشت سرافکندن برنامه‌های الهی و غیره) خیانت مکنید و در امانات خود نیز آگاهانه خیانت روا مدارید».
این آیه هرکاری که در آن خیانت باشد مخصوصا خیانت به دین و امانات، همه را تقبیح و ممنوع قرار داده است.
3- همچنین خداوند متعال میفرماید: ﴿۞یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ ٱلۡیَهُودَ وَٱلنَّصَٰرَىٰٓ أَوۡلِیَآءَۘ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِیَآءُ بَعۡضٖۚ وَمَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمۡ فَإِنَّهُۥ مِنۡهُمۡۗ إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَهۡدِی ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِینَ٥١﴾ [المائدة: 51]
«ای مؤمنان! یهودیان و مسیحیان را به دوستی نگیرید (و به طریق اولی آنان را به سرپرستی نپذیرید) ایشان برخی دوست برخی دیگرند (و در دشمنی با شما یکسان و برابرند). و هرکس از شما با ایشان دوستی ورزد (و آنان را به سرپرستی بپذیرد) بی‌گمان او از زمره ایشان بشمار می‌رود. و شکی نیست که الله افراد ستمگر را (به سوی ایمان) هدایت نمی‌کند».
این آیات، تمامی انواع موالات و دوستی با کفار را حرام قرار داده است.
4- همچنین خداوند متعال میفرماید: ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن یَشۡتَرِی لَهۡوَ ٱلۡحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ ٱللَّهِ بِغَیۡرِ عِلۡمٖ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًاۚ أُوْلَٰٓئِکَ لَهُمۡ عَذَابٞ مُّهِینٞ٦﴾ [لقمان: 6]
«در میان مردم کسانی هستند که خریدار سخنان پوچ و یاوه‌اند تا با چنین سخنانی (بندگان خدا را) جاهلانه از راه خدا منحرف و سرگشته سازند و آن را مسخره کنند. آنان عذاب خوار و رسوا کننده‌ای دارند».
این آیه مبارکه هر عملی که مبنی بر لهو و طرب و موسیقی باشد و منجر به گمراهی وانحراف و ضیاع وقت شود حرام قرار داده است.
5- همچنین خداوند متعال میفرماید: ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن یُعۡجِبُکَ قَوۡلُهُۥ فِی ٱلۡحَیَوٰةِ ٱلدُّنۡیَا وَیُشۡهِدُ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا فِی قَلۡبِهِۦ وَهُوَ أَلَدُّ ٱلۡخِصَامِ٢٠٤ وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِی ٱلۡأَرۡضِ لِیُفۡسِدَ فِیهَا وَیُهۡلِکَ ٱلۡحَرۡثَ وَٱلنَّسۡلَۚ وَٱللَّهُ لَا یُحِبُّ ٱلۡفَسَادَ٢٠٥ وَإِذَا قِیلَ لَهُ ٱتَّقِ ٱللَّهَ أَخَذَتۡهُ ٱلۡعِزَّةُ بِٱلۡإِثۡمِۚ فَحَسۡبُهُۥ جَهَنَّمُۖ وَلَبِئۡسَ ٱلۡمِهَادُ٢٠٦﴾ [البقرة: 204-206]
«در میان مردم کسی یافت می‌شود که سخن او در (باره امور و اسباب معاش) زندگی دنیا، تو را به شگفت می‌اندازد (و فصاحت و حلاوت کلام او، مایه اعجاب تو می‌شود) و خدا را بر آنچه در دل خود دارد گواه می‌گیرد (و ادّعاء دارد که آنچه می‌گوید، موافق با چیزی است که در درون پنهان می‌دارد، و گفتار و کردارش یکی است). و حال آن که او سرسخت‌ترین دشمنان است. و هنگامی که پشت می‌کند و می‌رود (و یا به ریاست و حکومتی می‌رسد)، در زمین به تلاش می‌افتد تا در آن فساد و تباهی ورزد و زرع و نسل (انسان‌ها و حیوانات) را نابود کند (و با فساد و تباهی خود، اقوات و اموال و ارواح را از میان ببرد)، و خداوند فساد و تباهی را دوست نمی‌دارد. و هنگامی که به او گفته می‌شود: از خدا بترس (و اقوال و افعال برابر دار و به جای افساد اصلاح کن)، عظمت (و نخوت، سراپای) او را فرا می‌گیرد و (غرور) گناه (او را به بزهکاری وادار) می‌کند. پس دوزخ او را بسنده است و چه بد جایگاهی است».
این آیه کارهای گروهی از مردم را بیان می‌کند که ادعای تدین و صلاح دارند، ولی زمانیکه امکانات و زمینه و زمان برایشان فراهم و مساعد شود فساد را در زمین به اوج می‌رسانند، قتل و چپاول و افساد می‌کنند و اگر آنها را ه وجود پروردگار تذکر دهی، آشفته و برانگیخته شده برای نفس‌شان انتقام می‌جویند).
6- خداوند متعال میفرماید: ﴿وَٱلۡعَصۡرِ١ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَفِی خُسۡرٍ٢ إِلَّا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلۡحَقِّ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلصَّبۡرِ٣﴾ [العصر: 1-3]
«سوگند به زمان (که سرمایه زندگی انسان، و فرصت تلاش او برای نیل به سعادت دو جهان است) انسان‌ها همه زیانمندند. مگر کسانی که ایمان می‌آورند، و کارهای شایسته و بایسته می‌کنند و همدیگر را به تمسّک به حق (در عقیده و قول و عمل) سفارش می‌کنند و یکدیگر را به شکیبایی (در تحمّل سختی‌ها و دشواری‌ها و دردها و رنج‌هایی) توصیه می‌نمایند (که موجب رضای خدا می‌گردد)».
خداوند متعال به زمانه قسم یاد کرده که در آن اعمال بنی آدم واقع می‌گردد، چون انسان در خسارت و زیان است، مگر کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و توصیه به اقامه حق و صبر بر آن نمودند.
7- همچنین خداوند متعال میفرماید: ﴿وَلَا تَأۡکُلُوٓاْ أَمۡوَٰلَکُم بَیۡنَکُم بِٱلۡبَٰطِلِ وَتُدۡلُواْ بِهَآ إِلَى ٱلۡحُکَّامِ لِتَأۡکُلُواْ فَرِیقٗا مِّنۡ أَمۡوَٰلِ ٱلنَّاسِ بِٱلۡإِثۡمِ وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ١٨٨﴾ [البقرة: 188]
«و اموال خودتان را به باطل (و ناحق، همچون رشوه و ربا و غصب و دزدی...) در میان خود نخورید و آن را به امراء و قضات تقدیم نکنید تا از روی گناه، بخشی از اموال مردم را بخورید و شما بر آن آگاه باشید (و بدانید که ستمکار را یاری داده‌اید و مرتکب گناه شده‌اید)».
خداوند متعال در این آیه از خوردن مال غیر به باطل نهی می‌کند؛ و خلط کردن دلایل و قراین باطل بخاطر غلبه علیه اهل حق و از آن قبیل هر کاری است که در آن تقلب و تزویر و خیانت باشد، یا استفاده از نیازمندی‌های مردم و امثال آن باشد ممنوع و حرام قرار داده است.
8- خداوند متعال میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِیَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓاْ إِن کُنتُم مُّؤۡمِنِینَ٢٧٨ فَإِن لَّمۡ تَفۡعَلُواْ فَأۡذَنُواْ بِحَرۡبٖ مِّنَ ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦۖ وَإِن تُبۡتُمۡ فَلَکُمۡ رُءُوسُ أَمۡوَٰلِکُمۡ لَا تَظۡلِمُونَ وَلَا تُظۡلَمُونَ٢٧٩﴾ [البقرة: 278-279]
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از (عذاب و عقاب) خدا بپرهیزید و آنچه از (مطالبات) ربا (در پیش مردم) باقی مانده است فروگذارید، اگر مؤمن هستید. پس اگر چنین نکردید، بدانید که به جنگ با خدا و پیغمبرش برخاسته‌اید و اگر توبه کردید (و از رباخواری دست کشیدید و به اوامر دین گردن نهادید) اصل سرمایه‌های‌تان از آن شما است، نه ستم می‌کنید و نه ستم می‌بینید».
خداند متعال در این دو آیه بنده‌های مؤمن خود را به ترک سود خواری فرمان داده استو ترک آن را به ایمان ارتباط می‌دهد؛ و بیم می‌دهد که انجام چنین کاری به مثابه جنگ با الله و رسولش است. در آیه دلالت قاطع بر حرمت سود تذکر یافته است. پس هرکاری که سود یا ربا در آن وجود داشته باشد حرام و زشت می‌باشد.
9- خداوند متعال میفرماید: ﴿رِجَالٞ لَّا تُلۡهِیهِمۡ تِجَٰرَةٞ وَلَا بَیۡعٌ عَن ذِکۡرِ ٱللَّهِ وَإِقَامِ ٱلصَّلَوٰةِ وَإِیتَآءِ ٱلزَّکَوٰةِ یَخَافُونَ یَوۡمٗا تَتَقَلَّبُ فِیهِ ٱلۡقُلُوبُ وَٱلۡأَبۡصَٰرُ٣٧﴾ [النور: 37]
«مردانی که بازرگانی و معامله‌ای، آنان را از یاد خدا و خواندن نماز و دادن زکات غافل نمی‌سازد. از روزی می‌ترسند که دل‌ها و چشم‌ها در آن دگرگون و پریشان می‌گردد».
خداوند متعال آنانی را مذمت می‌کند که کارهای تجارتی، ایشان را از ادای فرایض باز داشته است و ستایش از کسانی نموده است که هیچ گاه تجارت و امثال آن آنها از انجام فرایض و عبادات باز نداشته است.
10- خداوند متعال میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱبۡتَغُوٓاْ إِلَیۡهِ ٱلۡوَسِیلَةَ وَجَٰهِدُواْ فِی سَبِیلِهِۦ لَعَلَّکُمۡ تُفۡلِحُونَ٣٥﴾ [المائدة: 35]
«ای مؤمنان! از خدا بترسید (و از اوامر او اطاعت کنید و از نواهی او اجتناب ورزید) و برای تقرّب به خدا وسیله بجویید (که عبارت از طاعت و عبادت و اعمال شایسته و بایسته است)؛ و در راه او جهاد کنید تا اینکه رستگار شوید».
خداوند متعال در این آیه به تقوی و کارهایی که سبب تقرب به درگاه او می‌شوند امر نموده است، مانند جهاد در راه الله و اقامه دستورات الهی و ترک منهیات و تناصح دینی.
11- خداوند متعال میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَکُونُواْ مَعَ ٱلصَّٰدِقِینَ١١٩﴾ [التوبة: 119]
«ای مؤمنان! از خدا بترسید و همگام با راستان باشید».
الله تعالی به بندگان فرمان داده است که تقوا و راستی را پیشه کرده از دروغ در اقوال و اعمال اجتناب کنند.
12- خداوند متعال میفرماید: ﴿۞یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَٰتِ ٱلشَّیۡطَٰنِۚ وَمَن یَتَّبِعۡ خُطُوَٰتِ ٱلشَّیۡطَٰنِ فَإِنَّهُۥ یَأۡمُرُ بِٱلۡفَحۡشَآءِ وَٱلۡمُنکَرِۚ﴾ [النور: 21]
«ای مؤمنان! گام به گام شیطان، راه نروید و به دنبال او راه نیفتید، چون هر کس گام به گام شیطان راه برود و دنبال او راه بیفتد (مرتکب زشتی‌ها می‌گردد). چرا که شیطان تنها به زشتی‌ها (فرا می‌خواند و) فرمان می‌راند».
خداوند متعال در این آیه از پیروی راه‌های شیطان منع می‌کند، چون به فحشا و منکرات دستور می‌دهد. و هر عملی که در مخالفت با دلایل و قواعد شریعت قرار بگیرد، پیروی از فرمان شیطان است و حرام گفته می‌شود.
آیات فوق و آیات دیگری که مماثل آن می‌باشند بر حرمت کارهای مذکور و کارهای دیگری که شریعت از آن منع کرده و در مخالفت آن قرار گرفته باشد دلالت دارد.
دلایلی از سنت رسول الله ج:
1- ابو هریره س می‌گوید: رسول الله ج فرمودند: «مَنْ غَشَّنَا فَلَیْسَ مِنَّا» ودر روایتی: «مَنْ غَشَّ فَلَیْسَ مِنِّی»[22]
«کسی که تقلب (و فریب‌کاری) کند از (امت) من نیست». در این حدیث حرمت تزویر و تقلب با اختلاف انواع آن بیان شده است و هر کاری که در آن تقلب و تزویر باشد حرام است.
[1]- إعلام الموقعین عن رب العالمین، ابن قیم الجوزیة (ص: ۲۴۸و۲۵۳). الإمام شمس الدین أبی عبدالله محمدبن أبی بکر ابن قیم، بیروت لبنان، دارالکتاب العربی، سال نشر 2004م 1425هـ ق.
[2]- رفع الملام عن أئمة الأعلام لابن تیمیه (ص/۴۵و۴۸).، احمدبن عبدالحلیم بن عبد السلام، ریاض المملکة العربیة السعودیة، الرئاسة العامة لإدارة البحوث العلمیة والإفتاء والدعوة والإرشاد، سال نشر 1983م -1403هـ ق.
[3]- صحیح مسلم به شرح امام نووی، (۴/۲۹۲)، شماره حدیث (۲۲۵۹).
[4]- سنن نسائی (۴/۶۶ـ ۶۷) شماره حدیث (۱۹۶۵) أبو عبدالرحمن احمد بن شعیب بن علی بن بحر بن سنان بن دینار، حلب سوریة، ناشر: مکتب المطبوعات الإسلامیة، چاپ سوم، بیروت لبنان، 1414 هـ.
[5]- الموافقات فی أصول الشریعة، شاطبی، (ص: ۱۰۰). الإمام ابراهیم بن موسی اللخمی الغرناتی أبواسحاق، بیروت لبنان، دارالکتاب العربی، سال نشر: 1429هـ ق.
[6]- التفسیر الوسیط، زحیلی به همین معنا (۱/۷۳) وهبة ابن مصطفی، دمشق، دارالفکر، سال نشر: 1422هـ ق.
[7]- عون المعبود شرح سنن أبی داود، العظیم آبادی (۱۰/ ۷۳ـ ۷۴) شماره حدیث (۳۶۵۵)، أبوطیب محمد شمس الحق، بیروت لبنان، دارالفکرللطباعة والنشروالتوزیع، سال نشر1423هـ ق-2003م).
[8]- رفع الملام عن أئمة الأعلام (۴/ ۵۱۱ـ ۵۱۲)، شماره حدیث (۸۲۷۷).
[9]- مختار الصحاح، رازی (ص: ۵۶۱)، زین الدین محمد بن أبی بکر بن عبدالقادر، بیروت لبنان، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، چاپ: یازدهم، نشر 1426 هـ 2005 م.
[10]- روضة الناظر وجنة المناظر، ابن قدامه (ص: ۳۶)، شیخ الإسلام موفق الدین أبی محمد عبدالله بن احمد بن محمد المقدسی الحنبلی، بیروت، دارالزاحم للنشر والتوزیع، 1424ـ1425.
[11]- البرهان فی أصول الفقه، جوینی (۱/ ۲۱۴) أبو المعالی عبدالملک بن عبدالله الجوینی، المنصورة مصر، دار الوفاء للنشر، نشر 1418 هـ
[12]- الموافقات فی أصول الشریعة (ص: ۷۶).
[13]- معجم مقاییس اللغة (۱/۳۱۵).
[14]- المستصفی، غزالی (۱/۱۷۷). الغزالی، أبوحامد محمد بن محمد، جده المملکة العربیة السعودیة، شرکت المدینة المنوره للطباع والنشر، 1410هـ ق.
[15]- الموافقات فی أصول الشریعة (ص: ۷۵ـ ۷۶).
[16]- تاج العروس من جواهر القاموس، زبیدی (ص: (۱۷۲، ۱۷۳)، محمد بن محمد بن عبدالرزاق الزبیدی، القاهره مصر، دار الهدایة. و معجم مقاییس اللغة (۹/۴۰۸ـ۴۰۹).
[17]- البرهان فی أصول الفقه، جوینی (۱/۳۱۳) أبو المعالی عبدالملک بن عبدالله الجوینی؛ البرهان فی أصول الفقه، المنصورة مصر، دار الوفاء للنشر، نشر 1418 هـ.
[18]- روضة الناظر وجنة المناظر (ص: ۴۱).
[19]- الشرح الممتع على زاد المستقنع، ابن العثیمین (۴/۱۰۲)، محمد بن صالح بن محمد عثیمین المقبل الوهیبی التمیمی، بیروت لبنان، دار ابن الجوزی، چاپ: اول، 1422 - 1428 هـ.
[20]- معجم مقاییس اللغة لابن فارس (۲/۴۵).
[21]- البرهان فی اصول الفقه (۱/۳۱۳).
[22]- الجامع الصحیح سنن الترمذی (3/606)، شماره حدیث (1315)، تحقیق: أحمد محمد شاکر وآخرون الأحادیث مذیلة بأحکام الألبانی علیها.
علاج: تدویر برنامه‌های اصلاحی با ارائه دروس و مواعظ در اوقات مختلف و مناسبت‌ها، تا کارگران از اهمیت کار و پیامدهای خوب آن در دنیا واخرت آگاهی پیدا کنند.
2. عمومیت فروپاشی و برهم خوردن معنویات کارگران از وضعیت ناهنجارمسلمانان که اکثراوقات شاهد حوادث آن هستند.
علاج: راه اندازی برنامه‌های سخنرانی توسط دانشمندان تا در بلند بردن معنویات شان صحبت‌های مناسب نموده وضاحت بدهند که هرقدر حوادث و چالش‌ها در تضعیف مسلمانان تاثیرگذاشته باشد، ولی نباید از فضل و رحمت الله تعالی نامید و مایوس شوند: طوریکه الله تعالی میفرماید: ﴿وَلَا تَهِنُواْ وَلَا تَحۡزَنُواْ وَأَنتُمُ ٱلۡأَعۡلَوۡنَ إِن کُنتُم مُّؤۡمِنِینَ١٣٩﴾ [آل عمران: 139]
«و - از جهاد در راه خدا به سبب آنچه بر سرتان می‌آید- سست و زبون نشوید و (برای کشتگانتان) غمگین و افسرده نگردید، و شما (با تأییدات خداوندی و قوّه ایمان راستین و نیروی حقی که از آن دفاع می‌کنید) برتر (از دیگران) هستید (و پیروزی و بهروزی از آن شما است) اگر که به راستی مؤمن باشید (و بر ایمان دوام داشته باشید)».
برای مسلمان شایسته نیست که به حوادث تسلیم شود، بلکه سعی وتلاش فرد مسلمانان در راستای کار خیر ثابت و همیشگی، بمنظور رستگاری در دنیا وآخرت است، قطع نظر از اینکه بر دشمن غالب آمده باشند یا نیامده باشند.
3. ادامه کار یک کارگر و یکنواخت بودن آن در یک وظیفه و بدون تغیری.
علاج: انتقال دادن کارگران غیر تخصصی به کارهای متنوع.
4. تشخیص شدن کارگر فعال و فدا کار اما بدون تقدیر.
علاج: از کارگر فعال و فدا کار تقدیر صورت گرفته مورد دلجویی قرار یگیرد تا احساس آرامش نموده به پیامدهای فداکاری‌هایش احساس فخر کند.
5. نادیده گرفتن تفریح و راحت دادن برای رفع خستگی کارگران در لابلای کار، تا که نشاط شان تجدید گردد.
علاج: تفریح دادن و وقفه‌ها در کار بخاطر خوش طبعی و زایل شدن خستگی و ملالت کارگران.
6. مزد ناچیز و عدم افزایش آن در خلال چندین سال.
علاج: پرداخت مزدی مناسب و افزایش آن هرساله.
7. غرور و بلند پروازی برخی از کارفرماها بالای کارگران.
علاج: انتخاب کارفرماهای بردبار و مدبر و با احساس، تا از کارگران تقدیر وتمجید کرده معنویات شان را بالا ببرد.
8. بد وضعیتی کارخانه‌ها و محلات کار، مانند وجود سروصداها و سیستم روشنایی و آب و هوای نامناسب.
علاج: کاهش دادن و محدود ساختن سر وصدا‌ها از کارخانه‌ها ومحلات کار تا حد ممکن، و بهترسازی سیستم روشنایی و انتقال آب و هوای مناسب در مواسم سال مخصوصا کاهش دادن گرمی در فصل گرما وگرم نگهداشتن در آن زمستان.
9. فاصله گرفتن اکثر کارگران از اجتماعات و مناسبات جامعه.
علاج: دعوت به عمل آوردن از کارگران در محافل و مناسبات و فراهم کردن دیدوادید‌ها.
10. دامنگیر بودن اکثر کارگران به مشکلات فامیلی یا اقتصادی و غیره.
علاج: رسیدگی به مشکلات شان از طریق متخصصین در حل مشکلات فامیلی وغیره، تا حل معقول جستجو نموده همکاری به موقع نموده راه بیرون رفت از مشکل را انجام بدهند.
11. برخی از کارگران از مریضی شکایت دارند.
علاج: توجه به صحت کارگران و تشخیص امراض و علاج آن تا حد ممکن و همکاری مالی در راه علاج آنها.
12. منع کردن کارگران از استفاده رخصتی‌های سالانه.
علاج: تنظیم کردن رخصتی‌های کارگران، تا هرکارگری بتوانند از رخصتی‌های سالانه خویش استفاده نماید.
این بود نمونه‌های از موانع کار وعلاج آن که بیان شد.
بیشتر چیزی که سبب موانع کار می‌شود وسایل تخنیکی است. مثلا کهنه و فرسوده شدن پرزه جات که جوابگوی ضرورت‌های تولیدی لازم نمیگردد. همچنان ناتوانی مالی برای تعویض ماشین آلات جدید و معاصر نیز از موانع کار محسوب می‌گردد. و با تأسف که قدرت ساخت آنرا نیز در اختیار نداریم؛ طوریکه واضح است دشمنان اسلام فروش وسایل مهم تولیدی و تسلیحاتی را به هیچ وجه و به ساده گی در دسترس مسلمانان قرار نمی‌دهند، این چیزی است که عملا به همگان هویدا است. بلکه چیزهای را به فروش می‌رسانند که محدود الفایده است. این نمونه‌ی از تعامل دشمنان اسلام در مقابل مسلمانان است که باید برای مسلمانانکه به پند و نصیحت گوش فرا می‌دهند و از بهترین‌ها پیروی می‌نمایند درسی باشد، پس در نقطه باید دقت نموده توجه لازم بخرچ دهند به کار و تعامل دشمنان اسلام اعتماد نکنند، مخصوصا در ساخت وساز تجهیزات و وسایل تخنیکی ویا هم در بخش‌های سیستم سازی واداره واستخدام متخصصین و خبرگان. چون آنها از این باب اولویت‌ها و مصالح خودشان را مدنظر می‌گیرند نه فرمایش‌های دیگران را.
آیا جای تعجب وتأسف نیست که مسلمانان در ساخت و تولیدات شان باداشتن توانایی‌های بزرگ وعدد بیشتر و داشتن ثروت‌های بیشمار، اعم از مواد خام کافی، موارد طبیعی، متخصصین ماهر وکار کشته باز هم از رقابت با آنها عقب بمانند! در این نکته عطف و توجه جدی در کار است تا حقیقت آشکار شده تاثیرات منفی مرفوع گردد، وحقایق در محل خود قرار گرفته امور به اهلش سپرده شود، چون مسلمانان در اصل اهل عدل و انصاف و رهبری و قیادت می‌باشند.
اگر امکان تبدیل ماشین آلات و وسایل تخنیکی سابقه به جدید نباشد، پس اقلا در حفظ و ترمیم آن توجه کرد، تااینکه لوازم مورد نیاز تامین گردد. در همچو وضعیتی مسلمانان باید از فرصت‌ها استفاده نموده تلاش کنند تا کارخانه و فابریکه‌های تولیدی مختلف را ایجاد کنند، و به این ترتیب عزت نفس شان را حفظ نموده در برابر دشمنان سربلند بوده به هر دسیسه و پلان شومی که دارند جوابگو باشند.
موانع مالی: موانع مالی از جمله چالش‌های دشواری است که فراروی پیشبرد و ادامه اکثر کارها قرار می‌گیرد. این موانع، بعضا در عدم توانایی مالی در فراهم کردن مواد خام و یا بقیه لوازم استهلاکی مورد نیاز می‌باشد، همچنان از جمله موانع مالی عدم توانایی پرداخت مزد متخصصین، تخنیکرها، اداری‌ها، کارگران و سایر ضرورت‌های که نیاز به خریداری دارد می‌باشد، از قبیل ماشین آلات و وسایل که تضمین کیفیت بهتر را در تولیدات و رشد قابل ملاحظه می‌گذارد، البته این نظر مناسب و درست نیست که سرمایه گزاری و مصارف مالی در عرصه‌های متذکره در زندگی مسلمانان بدون نتیجه بماند. چون کشورهای اسلامی از غنی‌ترین سرزمین بوده دارای ذخایر و معادن سرشار طبیعی می‌باشد، چنانکه اقتصاد شان از قویترین اقتصاد‌های جهان بشمار می‌رود چون از موارد طبیعی دست ناخورده ونااستفاده برخوردار اند.
لذا بر مسئولین کشورهای اسلامی واجب است که از الله تعالی بهراسند، و در توظیف و به کار گیری ثروت‌های عظیم و سودمند به منفعت مسلمانان استفاده معقول نمایند، در ایجاد مراکز تولید وکارخانه‌های قوی و موثر که فرزندان اسلام را خود کفاء نماید کوشا باشند، تا با طرح وایجاد برنامه‌های بزرگ و به کار اندازی آن، آرمان‌های دشمنان اسلام و خواهشات شان برهم خورده عزت نفس و هیبت از دست رفته مسلمانان دوباره زنده شود، و بالاخره آزادی و استقلال همه جانبه را بدست خود گرفته از عقد پیمان‌ها و وابستگی‌های ننگین رهایی یابند. فایق آمدن به این عزت دشوار نیست اگر با صداقت و راستی کار نموده دین الله را نصرت ببخشند چون همه امور نزد الله متعال است چنانکه میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ إِن تَنصُرُواْ ٱللَّهَ یَنصُرۡکُمۡ وَیُثَبِّتۡ أَقۡدَامَکُمۡ٧﴾ [محمد: 7]
«ای مؤمنان! اگر (دین) الله را یاری کنید، الله شما را یاری می‌کند (و بر دشمنانتان پیروز می‌گرداند) و گامهایتان را استوار می‌دارد (و کار و بارتان را استقرار می‌بخشد)».
در واقع بیکاری ملت‌های غیر اسلامی را نیز بشدت تهدید می‌کند؛ این پدیده گاهی سبب فروپاشی دولت‌ها گردیده است، رفع این معضل و مبارزه علیه آن از جمله مهمترین شعارهای رقبای احزاب سیاسی در انتخابات شده است. احزاب سیاسی می‌کوشند تا با مراجعه به فعالان و دانشمندان عرصه‌ی کار، کارگری و اقتصاد، راه حل رفع بیکاری را آموخته و اجرایی کنند تا در مبارزه علیه این تهدید فایق بیایند.
اما از دیدگاه اسلام قضیه متفاوت است، اصل در شریعت اسلام این است که در هیچ حالتی نباید افراد بیکار در جامعه وجود داشته باشند؛ چون اسلام دروازه‌های متعددی را در حصول رزق و کسب و کار برای مسلمانان باز نموده است، کثرت کارهای دینی و دنیوی در زندگی مسلمانان وسیله خوبی برای حصول اجر می‌باشد، داشتن روش و اسلوب درست شیوه زندگی و اقتصاد جویی و برخورد نیک ذات البین از وسایل مبارزه علیه بیکاری و زمینه ساز فرصت‌های شغلی در جوامع اسلامی است. بنابراین بیکاری هرگز در اسلام وجود ندارد. و این یک واقعیت و حقیقت انکار ناپذیر است، به شرطی که در تطبیق شریعت کوتاهی نکنند، اما اگر تطبیق شریعت را نادیده بگیرند، درآن صورت توازن زندگی شان برهم خورده و نابسامانی‌ها رونما می‌گردد، امن و امان از جامعه رخت خواهد بست و در زندگی مردم کمبود مشکلات و احتیاجات پدید خواهد آمد و خوف و هراس بی‌سابقه اذهان‌شان را مغشوش ساخته و بحران‌هایی ایجاد خواهد شد. یگانه علاج سودمند برای معضل بیکاری، تطبیق و عملی نمودن شریعت اسلام است. اما بقیه تلاش‌ها و مساعی در راستای حل مشکل بیکاری، تلاش‌های بی‌نتیجه، زیان بار و مایوس کننده می‌باشند.
لازم است این سوال را مطرح کنیم که: چرا بیکاری جوامع اسلامی را تهدید می‌کند؟!
تنها دلیل بیکاری در جوامع اسلامی -اگر وجود داشته باشد- همانا خلل در تطبیق شریعت و یا بیرون کردن برنامه‌های نظام اجتماعی آن از زندگی است. این موضوع را باید به دقت بررسی کرد و در پی بحث و اصلاح آن برآمد. چون اگر به موقع متوجه نشویم و شتابان از تهدیدها و پیامدهای آن عبور نموده و تدابیری پیشگیرانه اتخاذ ننماییم، عواقب وخیمی دامنگیر ما خواهد شد. پس ایجاب می‌کند که با نفس مبارزه نموده و حال خود را اصلاح کنیم و از شر بیکاری و پیامدهای مخرب آن خود و جامعه را برهانیم و آرامش روحی و انسجام حیات عزتمند در جامعه را دریابیم، در غیر آن شاهد دگرگونی‌های غیر مترقبه شده و به مصایب فروخواهیم رفت.
توسعه در کار و صنایع و فراهم کردن انواع مواد لازم
از اسباب مهم توسعه کار و رشد آن، فراهم نمودن انواع مواد لازم در عموم کارها و فابریکه‌ها می‌باشد. این مواد به اختلاف کارخانه و فابریکه تفاوت می‌کند، گاهی کارخانه زراعتی است، پس نیاز آن به مواد مخصوص خودش نظر به طبیعت تولیداتش می‌باشد، مانند کارگیری از کود شیمیایی، نظافت و اصلاح بذر و غیره. همچنین شرکت‌های بزرگ مواد غذایی مانند پروسس و تغلیف مواد خوراکی و نگهداری آن با مواد شیمیایی که از فاسد شدن جلوگیری می‌کند. و گاهی برخی شرکت‌های تولیدی، تولید کننده صنایع مختلف می‌باشند، مثل وسایل نفتی و فلزی و ماشین آلات ثقیل فلزی. و گاهی هم مرتبط به رشد ثروت حیوانی می‌باشد، مانند پروسس گوشت و نگهداری آن و غیره. همه انواع کارها و شرکت‌ها نیاز به فراهم بودن مواد لازم دارد تا از آن در تولید استفاده و به کار گرفته شود.
فراهم کردن مواد لازم در کارخانه‌ها و فابریکه‌ها به عنوان اصل و زیربنای مهمی در بخشی‌های گوناگون کار ساده‌ای نیست، البته بخاطر نتایج مثبت، نخست باید یک پلان و برنامه قبلی طرح ریزی شود تا محصول متداوم و با کیفیت بهتر تولید گردد و ناجایز و نامعقول خواهد بود که فعالیت‌های کارگاه و فابریکه به علت کمبود و یا عدم توفر مواد لازم تعطیل شود. این نوع خلأ بذات خود عامل بزرگ شکست و زیان بوده و روند انکشاف و رشد فابریکه را به چالش می‌کشاند. و تاثیر منفی در رشد اقتصاد کشور می‌گذارد. طوریکه قبلا نیز تذکر یافت، برای رشد و انکشاف و توسعه فابریکه‌ها لازم است تلاش جدی به خرج داده شود، تا اینکه تولیدات، متناسب با گراف و عدد سکان باشد. از همین جاست که تاکید بر توفر مواد لازم و توسعه آن نمودیم، چون موضوعی مهم و آشکار است و ضرورتی به توضیح ندارد. الحمدلله کشور ما و سایر کشورهای اسلامی بقدر کافی از مواد لازم و ضروری برخوردارند تا نیازمندی‌های فابریکه‌ها را با اختلاف ضرورت‌ها و توانایی فراهم کنند.
در این جا مناسب می‌بینیم که برخی از امکانات کافی کشورهای اسلامی را ذکر کنیم تا عاملی موثر برای تحقق آرمان‌های امت اسلام گردد.
چیزی که در این راستا لازم و ضروری است دانستن توانایی‌های هر ملت است که همیشه بر آن متکی می‌باشند و امت اسلام بیشتر این موارد را در اختیار دارند؛ بطور مثال:
1. نظام حاکم.
2. نیروی بشری.
3. موقعیت جغرافیایی استراتیژی.
4. ثروت‌های حیوانی و زراعتی.
5. مواد خام موجود در بطن زمین و منابع انرژی.
6. صنعت امروزی.[1]
تفوق و ویژگی در نوعیت کالای تولیدی
بهتر ساختن و بالا بردن نوعیت انتاج و تولید و صنعت از هر نگاه برای مسلمانان بسیار مهم است. و اثبات این حقیقت که مسلمانان نسبت به سایر ملت‌ها بهتر هستند باید عملا ثابت گردد، ملت اسلام نه تنها برای هم‌کیشان خود، بلکه برای دیگران نیز ملتی توانا و خیراندیش است. و این امتیاز هیبت‌شان را در میان سایر امت‌ها ترسیخ نموده و مورد احترام قرار می‌گیرند. و بالأخره منجر به احترام دین و عقیده‌شان شده و زمینه‌ی دخول مردم به اسلام، هموار می‌شود.
صنعت و تولید دقیق و بهتر، راهی بزرگ از راه‌های دعوت به اسلام محسوب می‌شود، مخصوصا برای ملت‌هایی که دقت کار و توانایی در صنعت و تولید ابزار نزد آنها از اهمیت بسزایی برخوردار باشد، پس در قبال اینگ‌ونه مردمان چیز دیگری جز این موثر قرار نمی‌گیرد. همچنین تحسین و برتری در نوعیت تولیدات راهی است برای ادامه و رشد کار و اقتصاد جامعه، که زمینه رقابت سالم را نیز هموار ساخته و جوابگوی نیازهای جامعه نیز می‌گردد. پس با اعتماد کامل می‌توان گفت که هرگاه کیفیت و نوعیت عالی در انتاجات و تولیدات ما رونما شد، کارخانه و فابریکه‌های ما مورد اعتماد و پذیرش همگان قرار گرفته شاهد و روی آوری مشتریان خواهیم بود. و از جانب دیگر تولیدات ما در بازارها ترویج یافته و اموال و ثروت‌های دولتی و مردمی رشد و افزایش می‌یابد، چنانکه ماشین آلات و تخنیک نیز رشد چشم گیری پیدا نموده و احوال و اوضاع کارگران بهتر خواهد شد. و بالاخره امت اسلامی استغنای کامل از دیگران حاصل نموده و متکی به توانایی و قدرت دست داشته و تولیدات کارخانه و فابریکه‌های خودشان می‌شوند و نیازی به داشته‌های دشمن پیدا نمی‌کنند.
افزایش سطح مهارت‌های کاری و وسایل انتاج تخنیکی و بشری
هر کارخانه و فابریکه که بخاطر ترقی و بالابردن سطح اقتصاد و تولیدات و توانایی بشری و تخنیکی خود سعی و تلاش دل‌سوزانه و همیشگی نداشته باشد، امکان بقا و کامیابی‌اش میسر نخواهد شد.
در طبیعت انسان سستی، کسالت، تنبلی و جمود وجود دارد. و تا زمانی که برایش عوامل دلچسپی و انگیزه و امور تشویقی داده نشود در حرکت نیامده و هدف نیز تحقق نمی‌یابد. پس برای حصول نتیجه مثبت و کشاندن وی از عقب به جلو، به وسایلی نیاز است تا مهارت‌هایش رشد داده شود. که در آن صورت داشته‌های صنعتی ما به کار و فعالیت ویژه می‌پردازند. همچنین پیگیری مداوم نیز صورت بگیرد تا فرصت خستگی و خلل در روند کار رخ نداده و تولیدات متأثر نشود.
ما باید در پیشبرد کار و حصول نتایج مطلوب از هوشیاری، حرص، حوصله، شکیبایی، تصرفات حکیمانه در کنترل و جمع بندی واحد‌های مختلف کارخانه، کار بگیریم تا همه بخش‌ها منسجم و متکامل شده و هر جزء در پیش برد وظایف و بخش کاری خود به بلند‌ترین سطح توانایی کار کنند. این موضوع شامل بخش‌هایی است در چهار مبحث به توضیح آنها می‌پردازیم:
اسباب و عوامل بالا بردن سطح شایستگی کار و کارگر
کارگران مسلمان برای بالا بردن شایستگی‌های کاری‌شان به وسایل ورزیدگی و حرفوی نیاز دارند. وسایل لازم و امدادی که در این روند محسوس است امور ذیل‌اند:
فطرتا تفاوت‌های بزرگی در تعلیم کارگران وجود دارد، چون از نگاه عقل و ذکاوت یکسان نیستند، برخی از آنها تنبل و بی‌هدف و برخی فعال و جدی و برخی تعلیم یافته و برخی هم عامی و بی‌سواد‌اند. در این میان کسانی وجود دارند که مشغول به کارهایی‌اند که به مهارت‌های معاصر و فن شیوه کار و تخنیک نیازمند‌اند. و در بین‌شان کسانی نیز هستند که در امور کاری خود به حرفه و فن نیازی ندارند. لذا چنین وضعیتی ایجاب می‌کند که از نگاه تعلیم و آموزش طبقه بندی دوام‌دار صورت بگیرد و برحسب استعدادها و درجه فهم و عقل و درک‌شان مطابق نوعیت کارشان مجموعه بندی صورت گرفته و مورد آموزش قرار بگیرند. مجموعه‌ای که از نگاه علم و عقل و کار مشابهت دارند در یک مجموعه قرار داده شوند. هرگاه افراد یک مجموعه از نگاه عقل و علم و تخصص و سطح عالی تناسب داشته باشند به همان میزان مهارت و دانایی کاری‌شان افزایش می‌یابد و اختصاص کارگران نیز بروز یافته افراد کار فهم و موثر نیز در این ارزیابی ظاهر می‌گردد. اگر ارزیابی ما بر مبنای اختصاص نباشد نمی‌توانیم نتایج مطلوب را دریافت کنیم.
اما چه چیزی باید آموزش ببینند؟ این مساله به طبیعت و ماهیت کارشان ارتباط دارد، که برای تحقق یافتن چه هدفی مصروف کاراند، چه می‌دانند و از چه چیز بی‌خبراند؟ در روشنی این ارزیابی، از علوم مختلف اعم از هندسه و خصوصیات تخنیکی و فنون متنوعی که موجب رشد و انکشاف عقل و مهارت و استعدادهای‌شان می‌گردد استفاده صورت گیرد. اگر هر مجموعه مطابق تخصص‌شان تعلیمات فنی را فراگیرند تحول چشمگیری را شاهد خواهند بود و سطح تولیدات نیز ارتقا خواهد یافت. در طرح و اجرا قرار دادن برنامه تعلیمی عملا موانع و اشکالات فنی و تخنیکی که فراروی کارگران بوده رفع می‌گردد. این بحث از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا در اجرای آنچه که ذکر شد، کارگران مورد تعلیم و تربیت قرار گرفته و دروس و لکچرهای ضروری به آنان داده می‌شود، تا اینکه از حقیقت کار و اهمیت آن در تعالیم والای اسلام آگاه شده و از مزایای آن آگاه شوند و اهداف کار در ذهن شان نقش ببندد و از ثمرات کار در عاجل دنیا و آجل آخرت خبر شده و معنویات و همت شان بلند برود و از یأس و ناامیدی و پریشانی نجات یابند. از همین جاست که فرق و ویژگی کارگر مسلمان از غیر مسلمان آشکار می‌شود. این تعلیم به این معنا نیست که اساس کار بر مبنای آن گذاشته شود، بلکه علاوه بر کفایت و استعدادهای که دارند این تعلیم بر آن نیز علاوه گردد، تا سطح استعدادهای‌شان را بالا برده و قادر به تولید بیشتر شوند، و همت کاری شان افزایش یافته و به بلند‌ترین قله‌های امکانات مادی ومعنوی برسند.
مراد از تمرین همان تعلیم و افکار و تخنیک و فنون و دانستنی‌هایی است که قبلا آنرا آموخته بودند و الآن در صحنه عمل تطبیق می‌کنند، تا به دقت و درستی ادای کار هر چه بیشتر آگاهی پیدا کنند، زیرا کار بعد از علم و معرفت نتایج مثبتی در قبال دارد و بهترین کارگران کسانی‌اند که از تجربه کافی و معرفت عالی برخوردار باشند.
نهادینه‌سازی فرهنگ تخنیک به کارگران
مراد از فرهنگ تخنیک عبارت از دسترسی کارگر ویا کارمند به همه ماشین آلات تخنیکی کارخانه است که در آن کار می‌کنند. تا کار تخنیکی هر ماشین و ارتباط کار هر ماشین و تولیدات آنرا بدانند و به مراحل تولیدات دسترسی کامل داشته باشند، آشنایی به این نکته بسیار ارزنده و اساسی می‌باشد. زیرا کارگر تخنیکی جایگاه خود را در تولیدات دانسته و احساس موثریت نموده اهمیت و نقش خود را در روند چگونگی تولیدات ارزیابی می‌نماید. و در نتیجه معنویت و اخلاص کارگر افزایش یافته و بخاطر بهترسازی کار خود تلاش بیشتری بخرج می‌دهد.
نمونۀ افزایش فرهنگ در تخنیک این است که کارگر باید به بعضی از ماشین آلات پیشرفته آگاهی پیدا کند که اگر روزی فابریکه مجهز به آن شود، باید معرفت و توانایی استفاده از آن را داشته باشد تا بخوبی در مسیر تولید فعالیت نماید. فرهنگ عالی تخنیکی نشانی بر بلند بودن سطح فابریکه و فعالیت‌های روزمره آن می‌باشد. فرهنگ دهی تخنیکی تنها بر متفوقین و مدیران و آگاهان امور و متخصصین منحصر نمی‌باشد، بلکه مساعی مشترک را ایجاب می‌نماید.
کاشت بذر محبت و وحدت در بین کارگران
با موجود بودن محبت و الفت و گذشت و احترام متقابل و تقدیر در بین کارگران، همت‌ها تقویت یافته و نفس‌ها احساس آرامش می‌کنند، همچنین در چنین فضایی وحدت و همبستگی ایجاد شده و کارگران با رضایت و خوشنودی و دلبستگی کارهای خود را انجام می‌دهند. در فضای مملو از محبت و احترام متقابل، نبوغ و استعدادهای ذهنی به فعالیت می‌افتد، عقل به نوآوری‌هایش می‌پردازد، توانایی‌ها برمی‌خیزد و استعدادها در حرکت می‌آید، در این فضا وسایل و ماشین آلات محافظت شده نیروی بشری نیز به تلاش‌های بیشتر پرداخته تا بهترین ونوین‌ترین ابتکارات کاری را ابراز نمایند.
انسان فطرتا راحت طلب بوده و از برداشت امور سنگین دوری می‌جوید و یگانه چیزی که او را از راحت طلبی، سکون، بی‌مسوولیتی به حرکت می‌آورد، همت بالا و عزم راسخ اوست. پس شخصی که همت و عزم ندارد، فعالیت و حرکتی هم ندارد؛ چنین انسان بی‌مسوولیتی، طوری زندگی می‌کند که گویا مرده‌ی بی‌جان و بی حرکت است، بلکه بیچاره‌تر از حیوانات. از شهوات و لذایذ با کمال میل و علاقه استفاده می‌کند. درحالی‌که خداوند متعال در وجود او استعدادهایی را گذاشته که سکونش را به حرکت آورده و همت خوابیده‌اش را بیدار می‌کند، خوف و ترس از آتش و امیدواری و دلبستگی به جنت و نعیم آن، دو عامل و محرک مهمی است که در نفس انسان مسلمان گذاشته شده است، پس مسلمانی که امید به جنت و بیم از آتش او را به حرکت نیاورد، در زمره مرده‌ها است.
گاهی انسان به حرکت می‌آید و فعالیت انجام می‌دهد، اما به وسیله ضرورت‌های زندگی از قبیل خوردن، نوشیدن، پوشیدن، مسکن، سواری و غیره. اما این حرکت؛ حرکتی ظاهری و شکلی است و بسیار زود از بین می‌رود.
گاهی انسان در اثر حرکت عمیق داخلی در حرکت می‌افتد، که ناشی از حرکت ایمان در وجود اوست، ایمان به الله و روز رستاخیز از عالی‌ترین حرکات داخلی انسان می‌باشد، حرکتی که همت را برانگیخته و عزیمت را راسخ می‌گرداند و هرگز خاموش نشده و روشنایی آن تا زمانی که انسان حیات دارد باقی مانده و ادامه پیدا می‌کند.
پس هرکاری ضرورت به صبر و تحمل دارد تا انسان احساس خستگی نکند، البته کار خسته کننده و اذیت کننده، همان کار یکنواخت یومیه است که شرایط خاصی داشته و نا ملایمتی‌های آن بر کارگر اثر منفی می‌گذارد، زیرا انسان فطرتا در چنین محیط و شرایط کاری یکنواختی، بیشتر احساس خستگی می‌کند.
پس اگر انسان دارای همت بزرگ و اراده متین و ایمان صادق و یقین ثابت توأم با نیت حصول خشنودی خداوند متعال باشد، گاهی صبر و حوصله و تحمل مطلوب را از دست می‌دهد و در برابر همه مشکلات و سختی‌ها ضعیف می‌گردد. لذا باید بخاطر تقویت ایمان و اراده متین کارگران از وسایل مختلف استفاده شود تا همت‌شان بالا رفته و کارشان را بخاطر رضای خداوند و کسب ثواب انجام دهند، چرا که این کار باعث تقویت عزیمت‌شان شده و توانایی و صبر و تحمل را در نفس‌هایشان زنده می‌نمایند.
همچنین ضروری است که برای افزایش سطح معنویات و افزایش توانایی کارگران از تشویقات نقدی یا مالی استفاده شود، تا انگیزه مثبت داده شده و نفس‌های آنها آماده کار با اخلاص و فداکاری شود، زیرا اینگ‌ونه سیاست‌های موفق در کارخانجات منجر به ازدیاد حجم کار و تولید می‌گردد. عوامل دلبستگی کارگر به کار، زیاد و مختلف است، خصوصا نظرخواهی از کارگران و برآورده نمودن خواهشات‌شان و تقدیم نمودن مشوقات به آنها نتیجه موثری در روند کار و تولید خواهد داشت. این چیزی است که نخست مدیر اداره فابریکه از پیامدهای مثبت آن استفاده کرده، سپس بقیه منسوبین فابریکه از این سیاست مستفید می‌گردند که این همه باعث ایجاد صمیمیت و محبت بین اعضا و کارمندان فابریکه می‌گردد و همگی از نتایج آن بهره‌برداری خواهند کرد.
تشویقات گاهی مادی و گاهی معنوی باشد
الف: تشویقات مادی: بدون شک اهمیت تشویقات مادی نسبت به تشویقات معنوی کمتر می‌باشد، که به طور نمونه به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:
1- جوایز مالی معین در برابر فعالیت‌های معین.
2- افزایش میزان حقوق ماهانه در ازای انجام برخی فعالیت‌های معین.
3- دادن پاداش و هدیه به کسانی که در کار خود موفق هستند.
4- سهیم شدن شرکت و یا فابریکه در پرداخت کرایه و مصارف خانه و امثال آن با کارگران دلسوز و مخلص.
5- در اختیار قرار دادن وسایل نقلیه برای کارگر موفق نظر به سطح موفقیت وی.
ب: تشویقات معنوی: این نوع تشویقات دارای تاثیری بزرگ و اثری طولانی می‌باشند، البته امور معنوی، بصورت عموم مسرور کننده و نشاط آفرین و تأثیر آن در نفس‌ها عمیق و ماندگار می‌باشد، و هر زمانیکه خاموش شود دلچسپی و علاقه رخت می‌بندد.
ذیلا به برخی از تشویقات معنوی اشاره می‌کنیم:
1- سپردن بعضی صلاحیت و مسوولیت‌های کاری برای برخی از افراد پرکار و مخلص؛ تا تقدیر و تشویقی در مقابل کار و فعالیت مخلصانه او باشد.
2- دعوت و فراخواندن بعضی از کارگران پرکار و مخلص به مجالس و گردهمایی‌های مخصوص غرض ارزیابی و مباحثه مشکلات کار، تا نظریات و آرای آنان در پیشبرد کار مورد توجه قرار گیرد.
3- استفاده از وسایل راحتی در کارخانه نظر به مواسم سال، مثلا در فصل زمستان از وسایل گرم کن و در فصل تابستان از وسایل سردکن و نصب چراغ‌های ویژه و دیگر وسایل راحتی استفاده شود تا کارگران احساس کنند که اداره برای آنها ارزش و منزلت قایل است. این تعامل در تولیدات اثر عالی می‌گذارد.
4- تفویض صلاحیت به بعضی از کارگران موفقق، تا در بعضی مناسبت‌ها از فابریکه یا شرکت نمایندگی نمایند.
5- استقبال گرم و پذیرایی نیک مدیر و گرداننده شرکت از کارگران و اظهار سپاس بر تلاش‌های مخلصانه آنها و تشویق نمودن‌شان در برابر تلاش‌های مزیدشان و اعطای تقدیرنامه‌ها در مناسبات مختلف اداره.
6- زمانی که کارگر به ابتکار و اختراعی دست یابد و یا حل مشکل فنی مهمی را دریابد، باید از طریق رسانه‌ها نظر به شرایط روز از وی تقدیر شده و به نشر سپرده شود.
7- دعوت کردن بدون استثنا در مناسبت‌ها و محافل خوشی.
امثال آن که نظر به وضعیت حال هر فرد و خصوصیت او تشویق صورت گیرد و اگر سیاست‌های فوق الذکر به آسانی فراهم نشوند، علی الاقل حقوق و مستحقات کافه کارگران محفوظ باشد و در وقت مشخص به آنها پرداخته شود. والله اعلم.
ضمانت برای تولیدات کامل هر کارگر در تمام زمینه‌های عام و خاص مساله‌ی بسیار خطیر و مهمی است؛ بنابراین انجام هر فعالیت و اسباب کار، برای تحقیق هدف و ضمانت مثمر آن واجب است، تا از طاقت و توانایی‌های از دست رفته هر مسلمان استفاده مثبت صورت گیرد.
تعداد قابل توجهی از کارگران، مسلمان هستند که در جریان کار و وظیفه‌شان، برخی از واجبات‌شان را انجام می‌دهند، نه همه آنرا. و در سویی دیگر مشاهده می‌شود که تعداد زیادی از کارگران، مکلف به انجام کارهایی‌اند که در برابر استعدادهای که دارند و یا بذل می‌نمایند چیزی نیست؛ مخصوصا کسانی‌که در مؤسسات و ارگان‌های دولتی انجام وظیفه می‌کنند. اسباب و عوامل این خلأ بسیار است و برخی از آنها عبارتند از:
ناتوانی در پلان‌گذاری، اندازه‌گیری نادرست، نبودن پیگری و بررسی و عدم پرسش از تخطی‌ها و اسباب و عوامل دیگر.
تعطیل کردن بخش بزرگی از نیرو و توانایی بشری به این شیوه، از مصیبت‌هایی است که در نظام اسلام قابل تحمل نمی‌باشد. و این پدیده شوم آثار بد و گسترده‌ای در زندگی مسلمانان می‌گذارد و از بزرگترین آثار زشت آن، سهل انگاری و بی تفاوتی برخی از مسلمانان در برابر کارهایی است که باید انجام بدهند، در حالیکه این عمل بر خلاف حقایقی است که در تعالیم اسلام وجود دارد؛ زیرا دین اسلام بیشتر از همه، به مسلمانان تاکید نموده، تا در کارشان جدی و مخلص بوده و امانت کاری و اهمیت اخروی آن را مدنظر قرار دهند و در ادای واجبات بسیار حریص باشند، چون‌که مسلمانان هستند و کار را به دستور الله انجام می‌دهند.
برای تصحیح این وضعیت ناگوار و خطرناک لازم است در طرح و برنامه ریزی‌های عمومی و خصوصی تجدید نظر صورت بگیرد. و برای فهم بیشتر هر دو بخش توجه جدی شده و محاسبات علمی و کارا پیش بینی شود. پلان گذاری و توزیع وظایف باید در دایره سنجش و بررسی انجام بپذیرد. اموری که تذکر یافت باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد تا تولید کامل هر کارگر تثبیت گردد. این علاوه بر بررسی و کنترل نظام و اداره است، تا مراقبت، مکافات مجازات با جدیت و امانت داری انجام بگیرد. البته زیر این برنامه و نظام، همه بخش‌ها و کارمندان مشغول به کار، اعم از مسؤولین بالارتبه و پایین رتبه، من‌جمله وزراء، رؤسا، آمرین، متخصصین و سایر کارمندان و کارگران همه داخل هستند. خداوند متعال توفیق عمل نیک را نصیب همه بفرماید.
انکشاف و بالا بردن توانایی ماشین آلات تولیدی
در این شکی نیست که انکشاف دادن و بالا بردن سطح تولید ماشین آلات، تا اینکه بلند‌ترین درجات صنعت و تولید را داشته باشد، کامیابی بزرگی برای فابریکه و دستگاه‌های تولیدی است. در حالیکه کشورهای غیر مسلمان از دست‌یابی مسلمانان به این مرحله راضی نبوده و نمی‌خواهند چیزی از این امور را در اختیارشان قرار بدهند و می‌کوشند تا اسرا موفقیت را از مسلمانان پوشیده و مرموز نگه‌دارند.
یکی از چالش‌هایی که مسلمانان امروزی با آن روبرو هستند این است که دشمنان اسلام هیچگاه راضی نیستند که مسلمانان ماشین آلات و وسایل انتاج و تولید پیشرفته را در دسترس خویش داشته باشند؛ زیرا در صورت خودکفایی مسلمانان، وابستگی و نیازشان به صنایع آنها متوقف خواهد شد و اگر گاهی در اختیارشان قرار بدهند، البته در بدل پرداخت پول گزافی کمرشکن وسایلی فرسوده و از کار افتاده و محدود الفایده خواهد بود. تجربه ثابت نموده که کشورهای صنعتی غیر مسلمان وسایلی را در اختیار مسلمانان قرار می‌دهند که خودشان از آن مستغنی شده و می‌خواهند از آن خلاص شوند؛ این سیاست خصمانه آنها بوده که هیچگاه خواسته‌های ملت مسلمان از این بابت برآورده نشده و مشکل‌شان را حل ننموده است. با این حال تمام شروطی که ایشان در مقابل تصاحب وسایل پیشرفته بر مسلمانان وضع می‌کنند، برای تحقق اهداف خودشان می‌باشد؛ آنها شروطی ذلت بار و محدودیت‌هایی را می‌گذارند که بیانگر نهایت بغض و دشمنی آنها با مسلمانان است. چون ادامه این روند عقب‌گرایی و تخلف مسلمانان را برایشان تضمین می‌کند. در حالیکه کشورهای اسلامی از مال و ثروت بزرگ و توانایی‌های گسترده و موارد سرشار طبیعی برخوردار می‌باشند و سزاوار است که ایشان صاحبان وسایل و ماشین آلات مدرن تولیدی و غیره باشند و مانند اجدادشان در میدان علم و فن دست بالا داشته باشند، لذا مسلمانان هیچ عذر و معذرتی در نداشتن آن را ندارند و نباید از واجبه‌های‌شان عقب نشینی کنند.
بر کسانی که استعداد استقامت بخشیدن به رشد اقتصادی و توانایی رهبری در این زمینه را دارند، پیاده کردن برنامه‌ها با نیروی علم و عمل، لازم و ضروری است. و این حقیقت مسلم است که مسلمانان توان امتلاک عناصر صنعت ثقیل با انواع و اغراض آن را دارند و یگانه چیزی که فقدان آن محسوس است، جدیت ایشان در کار است تا با عزیمت و قوت پیش برده شود. اگر مسلمانان حتی بجز مال چیز دیگری هم نداشته باشند، می‌توانند از راه‌های لامحدود -به کمک الله- توانایی امتلاک اسرار صنعت ماشین آلات صنعتی را بدست بیاورند و وسایلی که سبب ترقی و انکشاف روز افزون غرب گردیده آنها نیز در جامعه شان به بار بیاورند. امور مذکور، مسؤولیت مسلمانان است و باید تلاش کنند تا آنها را به دست آورند و بر باطل غالب شده و بر آرمان‌های دشمنان خط بطلان بکشند، تا اینکه حق جایگاه خود را بدست آورد.
[1]- اقتصادیات العالم الإسلامی، محمود شاکر (ص: ۲۱) شیخ محمود شاکر، بیروت لبنان، المکتب الإسلامی، نشر 1408هـ 1988 م