202- باب: سنت قبل و بعد از عشا
در این‌باره، حدیث پیشینِ ابن‌عمر$ وارد است که می‌گوید: «با رسول‌اللهr پس از عشا دو رکعت نمازِ (سنت) خواندم».([1]) و نیز حدیث عبدالله بن مغفلt به‌روایت بخاری و مسلم که «بین هر اذان و اقامه‌ای، نمازی وجود دارد».([2])
شرح
سه باب گذشته درباره‌ی سنت‌های عصر، مغرب و عشاست؛ و پیش‌تر سنت‌های صبح و ظهر نیز بیان شد. سنت است که انسان پیش از نماز عصر چهار رکعت نماز بخواند؛ زیرا در حدیث آمده است: «الله کسی را که پیش از عصر چهار رکعت نماز بگزارد، مورد رحمت خویش قرار دهد». این، جمله‌ای دعایی‌ست؛ یعنی پیامبرr برای کسی که پیش از عصر، چهار رکعت نماز بخواند، دعای رحمت کرد و رحمت الاهی را خواستار شد. اگرچه علما درباره‌ی این حدیث دیدگاه‌های متفاوتی دارند، اما امید است که انسان با خواندنِ چهار رکعت نماز پیش از فرض عصر، به این پاداش دست یابد. قبل و بعد از نماز مغرب نیز، دو رکعت نماز سنت وجود دارد؛ گفتنی‌ست: سنت پیش از مغرب، راتبه نیست و دو رکعتِ پس از آن، راتبه می‌باشد. پیامبرr درباره‌ی سنت پیش از مغرب فرمود: «پیش از مغرب، نماز بخوانید» و بار سوم افزود: «برای کسی که بخواهد» تا کسی این دو رکعت را سنت راتبه قلمداد نکند. لذا وقتی اذان مغرب را گفتند، دو رکعت نماز سنت بخوان و بدان که این دو رکعت، مانندِ دو رکعتِ پس از مغرب، راتبه و مؤکده نیست؛ بلکه ایرادی ندارد که انسان، دو رکعت پیش از مغرب را نخواند. از این‌رو انسt می‌گوید: «پیامبرr ما را می‌دید که این دو رکعت را می‌خوانیم؛ اما نه ما را بدان امر فرمود و نه ما را از آن باز داشت».
قبل و بعد نماز عشا نیز دو رکعت سنت وجود دارد؛ اما دو رکعت پیش از آن، مؤکده نیست و فقط ذیل مفهومِ کلی و عامِ این حدیث می‌گنجد که پیامبرr فرمود: «بین هر اذان و اقامه‌ای، یک نماز وجود دارد». ولی دو رکعتِ پس از عشا، سنت مؤکده می‌باشد.
بدین ترتیب رسول‌اللهr شمار رکعاتِ سنت نمازهای پنج‌گانه را بیان فرمود: دو رکعت پیش از فرض صبح، و پس از نماز صبح، سنت راتبه وجود ندارد؛ چهار رکعت پیش از ظهر با دو سلام و دو رکعت پس از نماز ظهر؛ قبل و بعد از نمار عصر، سنت راتبه وجود ندارد؛ البته پیش از نماز عصر، سنت غیرراتبه هست و پس از نماز عصر، وقت نهی می‌باشد. دو رکعت سنت راتبه پس از مغرب و نیز دو رکعت غیر راتبه قبل از فرض مغرب. دو رکعت سنت راتبه پس از نماز عشا و دو رکعت پیش از آن، که البته راتبه نیست. این، تعداد رکعت‌های سنت‌های راتبه می‌باشد. فایده‌ی سنت‌های راتبه، این است که نواقص احتمالیِ نمازهای فرض را جبران می‌کنند.
***
([1]) حدیث شماره‌ی 1105.
([2]) ر.ک: حدیث شماره‌ی 1106. [مترجم]
201- باب: سنت قبل و بعد از نماز مغرب
پیش‌تر در همین باب‌ها، حدیث ابن‌عمر و حدیث عایشه# گذشت که هر دو، احادیثی صحیح، و بدین مضمون بودند که پیامبرr پس از نماز مغرب، دو رکعت نماز سنت می‌گزارد.([1])
1129- وعن عبد الله بن مُغَفَّلٍt عَنِ النَّبِیِّr قَالَ: «صَلُّوا قَبْلَ المَغْرِبِ»، قال فی الثَّالِثَةِ: «لِمَنْ شَاءَ». [روایت بخاری]([2])
ترجمه: عبدالله بن مغفلt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «پیش از مغرب، نماز بخوانید» و بار سوم افزود: «برای کسی که بخواهد».
1130- وعن أنسٍt قال: لَقَدْ رَأیْتُ کِبَارَ أصْحَابِ رسول اللهr یَبْتَدِرُونَ السَّوَارِیَ عِندَ المَغْرِبِ. [روایت بخاری]([3])
ترجمه: انسt می‌گوید: بزرگانِ اصحاب پیغمبرr را دیدم که هنگام مغرب به سوی ستون‌های مسجد می‌شتافتند (تا پُشت آنها نماز بخوانند)».
1131- وعنه قَالَ: کُنَّا نصلِّی عَلَى عهدِ رسولِ اللهِr رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ قَبْلَ المَغْرِبِ، فَقِیلَ: أکَانَ رسولُ اللهr صَلاَّهُمَا؟ قَالَ: کَانَ یَرَانَا نُصَلِّیهِمَا فَلَمْ یَأمُرْنَا وَلَمْ یَنْهَنَا. [روایت مسلم]([4])
ترجمه: انسt می‌گوید: در دوران رسول‌اللهr پس از غروب خورشید و پیش از نماز مغرب، دو رکعت نماز می‌گزاردیم. سؤال شد: آیا رسول اللهr این دو رکعت را می‌خواند؟ انسt پاسخ داد: ما را می‌دید که این دو رکعت را می‌خوانیم؛ اما نه ما را بدان امر فرمود و نه ما را از آن باز داشت.
1132- وعنه قَالَ: کُنَّا بِالمَدِینَةِ فَإذَا أذَّنَ المُؤَذِّنُ لِصَلاَةِ المَغْرِبِ، ابْتَدَرُوا السَّوَارِیَ، فَرَکَعُوا رَکْعَتَیْنِ، حَتَّى إنَّ الرَّجُلَ الغَریبَ لَیَدْخُلُ المَسْجِدَ فَیَحْسَبُ أنَّ الصَّلاَةَ قَدْ صُلِّیَتْ مِنْ کَثْرَةِ مَنْ یُصَلِّیهِمَا. [روایت مسلم]([5])
ترجمه: انسt می‌گوید: در مدینه، هنگامی‌که مؤذن برای نماز مغرب اذان می‌گفت، صحابه# به‌سوی ستون‌های مسجد می‌شتافتند و دو رکعت نماز می‌گزاردند؛ چنان که اگر غریبه‌ای وارد مسجد می‌شد، به سبب فراوانیِ کسانیِ که سنتِ پیش از مغرب را می‌خواندند، گمان می‌کرد که نماز مغرب انجام شده است».
***
([1]) ر.ک: حدیث شماره‌ی 1105 و حدیث شماره‌ی 1122.
([2]) صحیح بخاری، ش: 1183.
([3]) صحیح بخاری، ش: (503، 625)؛ و صحیح مسلم، ش: 837.
([4]) صحیح مسلم، ش:836.
([5]) صحیح مسلم، ش:837.
1126- عن علی بن أبی طالبt قال: کَانَ النَّبِیُّr یُصَلِّی قَبْلَ العَصْرِ أرْبَعَ رَکَعَاتٍ، یَفْصِلُ بَیْنَهُنَّ بِالتَّسْلِیمِ عَلَى المَلائِکَةِ المُقَرَّبِینَ، وَمَنْ تَبِعَهُمْ مِنَ المُسْلِمِینَ وَالمُؤْمِنِینَ. [ترمذی، این حدیث را روایت کرده و گفته است: حسن می‌باشد.]([1])
ترجمه: علی بن ابی‌طالبt می‌گوید: پیامبرr پیش از نماز عصر چهار رکعت می‌گزارد و پس از هر دو رکعت، با درود بر فرشتگان مقرّب و مسلمانان و مؤمنانی که (در توحید) پیرو فرشتگان هستند، سلام می‌داد.
1127- وعن ابن عمر$ عَنِ النَّبِیِّr قَالَ: «رَحِمَ الله امْرءاً صَلَّى قَبْلَ العَصْرِ أرْبَعاً». [روایت ابوداود و ترمذی؛ ترمذی گوید: حدیثی حسن است.]([2])
ترجمه: ابن‌عمر$ می‌گوید: پیامبرr فرمود: «الله کسی را که پیش از عصر چهار رکعت نماز بگزارد، مورد رحمت خویش قرار دهد».
1128- وعن علی بن أبی طالبٍt أنَّ النَّبِیَّr کَانَ یُصَلِّی قَبلَ العَصْرِ رَکْعَتَیْنِ. [روایت ابوداود با اِسناد صحیح]([3])
ترجمه: علی بن ابی‌طالبt می‌گوید: پیامبرr پیش از نماز عصر، دو رکعت نماز می‌گزارد.
***
([1]) صحیح ابن ماجه، از آلبانی/ ش: 952.
([2]) صحیح الجامع، ش: 3493؛ صحیح أبی داود، ش: 1154 و صحیح الترغیب، ش: 586 از آلبانی رحمه‌الله.
([3]) ضعیف است؛ ر.ک: ضعیف الجامع، ش: 4568؛ و ضعیف أبی داود، از آلبانی/ ش: 235. آلبانی/ گوید: با لفظ «رَکْعَتَیْنِ» شاذ است و محفوظ، لفظِ «أرْبَعَ رَکَعَاتٍ» می‌باشد.
1120- عن ابن عمر$ قَالَ: صَلَّیْتُ مَعَ رَسُولِ اللهِr رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ الظُّهْرِ وَرَکْعَتَیْنِ بَعْدَهَا. [متفق علیه]([1])
ترجمه: ابن‌عمر$ می‌گوید: با رسول‌اللهr دو رکعت، پیش از فرض ظهر و دو رکعت، پس از فرض ظهر خواندم.
1121- وعن عائشة&: أنَّ النَّبیَّr کَانَ لا یَدَعُ أرْبَعاً قَبْلَ الظُّهْرِ. [روایت بخاری]([2])
ترجمه: پیامبرr چهار رکعت پیش از فرض ظهر را ترک نمی‌کرد.
1122- وعنها قالت: کَانَ النَّبِیُّr یُصَلِّی فی بَیْتِی قَبْلَ الظُّهْرِ أرْبَعاً، ثُمَّ یَخْرُجُ، فَیُصَلِّی بِالنَّاسِ، ثُمَّ یَدْخُلُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ. وَکَانَ یُصَلِّی بِالنَّاسِ المَغْرِبَ، ثُمَّ یَدْخُلُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ، وَیُصَلِّی بِالنَّاسِ العِشَاءِ، وَیَدْخُلُ بَیتِی فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ. [روایت مسلم]([3])
ترجمه: عایشه& می‌گوید: پیامبرr در خانه‌ام چهار رکعت سنت از ظهر را می‌خواند و سپس بیرون می‌رفت و برای مردم، نماز ظهر را امامت می‌داد و آن‌گاه به خانه می‌آمد و دو رکعت دیگر می‌گزارد. پس از امامت مغرب نیز به خانه می‌آمد و دو رکعت می‌خواند. و چون نماز عشا را برای مردم امامت می‌داد، به خانه‌ام می‌آمد و دو رکعت می‌گزارد.
1123- وعن أُمّ حَبِیبَةَ& قالَت: قال رَسُولُ اللهِr: «مَنْ حَافَظَ عَلَى أرْبَعِ رَکَعَاتٍ قَبْلَ الظُّهْرِ، وَأرْبَعٍ بَعْدَهَا، حَرَّمَهُ الله عَلَى النَّارِ». [روایت ابوداود و ترمذی؛ ترمذی، این حدیث را حسن دانسته است.]([4])
ترجمه: ام‌حبیبه& می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «هرکس بر چهار رکعت (سنتِ) پیش از ظهر و چهار رکعت پس از آن پای‌بندی کند، الله او را بر آتش دوزخ حرام می‌گرداند».
1124- وعن عبد الله بن السائبt أنَّ رَسُولَ اللهِr کَانَ یُصَلِّی أرْبَعاً بَعْدَ أنْ تَزُولَ الشَّمْسُ قَبْلَ الظُّهْرِ، وقَالَ: «إنَّهَا سَاعَةٌ تُفْتَحُ فِیها أبْوَابُ السَّمَاءِ، فَأُحِبُّ أنْ یَصْعَدَ لِی فیهَا عَمَلٌ صَالِحٌ». [ترمذی، این حدیث را روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن می‌باشد.]([5])
ترجمه: عبدالله بن سائبt می‌گوید: رسول‌اللهr پس از زوال خورشید و پیش از فرض ظهر، چهار رکعت می‌خواند. و فرمود: «این، لحظه‌ای‌ست که دروازه‌های آسمان در آن گشوده می‌شود؛ دوست دارم که در این زمان برای من، کارِ نیکی به بالا برود».
1125- وعن عائشة&: أنَّ النَّبیَّr کَانَ إذا لَمْ یُصَلِّ أربَعاً قَبلَ الظُّهْرِ، صَلاهُنَّ بَعْدَهَا. [ترمذی، این حدیث را روایت کرده و گفته است: حسن می‌باشد.]([6])
ترجمه: عایشه& می‌گوید: هرگاه پیامبرr چهار رکعت سنتِ پیش از ظهر را نمی‌خواند، آن‌را پس از نماز ظهر بهجا می‌آورد.
شرح
مؤلف/ بابی درباره‌ی سنت ظهر گشوده و احادیثی در این‌باره آورده که بیان‌گر تعداد رکعات سنت ظهر است: چهار رکعت با دو سلام، پیش از ظهر و دو رکعت پس از آن. اگر کسی سنتِ پیش از ظهر را فراموش کند یا آن‌را نخواند، پس از نماز ظهر آن‌را بهجا می‌آورَد؛ زیرا سنت‌های راتبه نیز مانندِ نمازهای فرض، قضایی دارند و می‌توان قضای آنها را بهجا آورد. گفتنی‌ست در روایتی که ابن‌ماجه آورده است: ابتدا سنت بعد از نماز خوانده می‌شود و سپس سنت از‌دست‌رفته‌ی پیش از نماز ظهر. مثلاً اگر برای نماز ظهر به مسجد آمدید و نماز جماعت شروع شده بود و از این‌رو نتوانستید سنت پیش از ظهر را بخوانید، پس از نماز فرض، ابتدا دو رکعت سنت بعد از نماز را ادا کنید و سپس قضاییِ سنت پیش از ظهر را با دو سلام، به‌جای آورید. این، سنت است.
از این احادیث چنین برمی‌آید که انسان باید بر سنت‌های راتبه پای‌بندی کند؛ زیرا عایشه& می‌گوید: «پیامبرr چهار رکعت پیش از فرض ظهر را ترک نمی‌کرد»؛ مگر در سفر که سنت قبل و بعد از نماز ظهر را نمی‌خواند.
***
([1]) صحیح بخاری، ش: 1169؛ و صحیح مسلم، ش: 729.
([2]) صحیح بخاری، ش: 1182. [این حدیث پیش‌تر به‌شماره‌ی 1107 گذشت. (مترجم)]
([3]) صحیح مسلم، ش:2167.
([4]) صحیح الجامع، ش: 6195؛ صحیح الترغیب، ش: 583؛ آلبانی/ در مشکاۀ المصابیح، ش: 1152 این حدیث را صحیح دانسته است.
([5]) صحیح الجامع، ش: 4967؛ صحیح أبی داود، ش: 1153؛ و صحیح الترمذی، از آلبانی/ ش: 396.
([6]) صحیح الترمذی، از آلبانی/ ش: 350.
198- باب: مستحب بودن دراز کشیدن بر پهلوی راست پس از سنت صبح؛ چه تهجد خوانده و چه نخوانده باشد
1117- عن عائشة& قالَت: کَانَ النَّبِیُّr إذَا صَلَّى رکعتی الفجرِ، اضْطَجَعَ عَلَى شِقِّهِ الأَیْمَن. [روایت بخاری]([1])
ترجمه: عایشه& می‌گوید: پیامبرr پس از خواندن دو رکعت سنت صبح، بر پهلوی راست خویش دراز می‌کشید.
1118- وعنها قالت: کَانَ النَّبیُّr یُصَلِّی فِیمَا بَیْنَ أنْ یَفْرُغَ مِنْ صَلاَةِ العِشَاءِ إلَى الفَجْرِ إحْدَى عَشرَةَ رَکْعَةً، یُسَلِّمُ بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ، وَیُوتِرُ بِوَاحِدَةٍ، فَإذَا سَکَتَ المُؤَذِّنُ مِنْ صَلاَةِ الفَجْرِ، وَتَبَیَّنَ لَهُ الفَجْرُ، وَجَاءَهُ المُؤَذِّنُ، قَامَ فَرَکَعَ رَکْعَتَیْنِ خَفِیفَتَینِ، ثُمَّ اضْطَجَعَ عَلَى شِقِّهِ الأَیْمَنِ، هکَذَا حَتَّى یأْتِیَهُ المُؤَذِّنُ لِلإِقَامَةِ. [روایت مسلم]([2])
ترجمه: عایشه& می‌گوید: رسول‌اللهr در فاصله‌ی نماز عشا تا سپیده‌دم یازده رکعت نماز می‌خواند و در هر دو رکعت سلام می‌داد و سپس یک رکعت وتر می‌گزارد. هنگامی‌که مؤذن اذان صبح را تمام می‌کرد و سپیده‌دم برای آن بزرگوار نمایان می‌شد و مؤذن نزدش می‌آمد، برمی‌خاست و دو رکعتِ کوتاه می‌خواند و سپس بر پهلوی راست خویش دراز می‌کشید و بر همین حال بود تا این‌که مؤذن برای - اعلامِ وقتِ- اقامه نزدش می‌آمد.
1119- وعن أبی‌هریرةt قالَ: قال رَسُول اللهr: «إِذَا صَلَّى أحَدُکُمْ رَکْعَتَی الفَجْرِ، فَلْیَضْطَجِعْ عَلَى یَمِینِهِ». [روایت ابوداود و ترمذی با سندهای صحیح. ترمذی، این حدیث را حسن صحیح دانسته است.]([3])
ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «هرگاه یکی از شما دو رکعت سنت صبح را خواند، بر پهلوی راست خویش دراز بکشد».
شرح
پیش‌تر بیان شد که رسول‌اللهr همواره بر دو رکعت سنت صبح، پای‌بندی می‌کرد؛ هم‌چنین بیان شد که این دو رکعت، ویژگی‌های خاصّی دارد یکی از ویژگی‌های سنت صبح، این است که نمازگزار پس از ادای سنت صبح، به‌پیروی از پیامبرr بر پهلوی راست خویش دراز می‌کشد. چنان‌که در «صحیحین» به‌نقل از ام‌المؤمنین عایشه& آمده است: «پیامبرr پس از خواندن سنت صبح، بر پهلوی راست خویش دراز می‌کشید». در حدیث دوم که مسلم روایت کرده، آمده است: «پیامبرr در شب یازده رکعت می‌خواند و پس از هر دو رکعت، سلام می‌داد». این، ردّی بر پندارِ کسانی‌ست که گمان می‌کنند: پیامبرr پس از هر چهار رکعت سلام می‌داده است؛ یعنی بر این پندارند که پیامبرr در شب، دو تا چهار رکعت و سپس سه رکعت نماز می‌خواند. این‌ها از حدیث دیگری که از عایشه& می‌باشد، چنین برداشتی کرده‌اند؛ در این حدیث آمده است: «رسول اللهr در رمضان و غیر رمضان، بیش‌تر از یازده رکعت، نمی‌خواند. ابتدا چهار رکعت می‌گزارد و آنها را بسیار زیبا و طولانی بهجا می‌آورد؛ سپس چهار رکعت دیگر می‌خواند و آنها را نیز به همان زیباییِ رکعات اول، ادا می‌کرد. و در پایان، سه رکعت دیگر می‌خواند».
لذا برخی از مردم از ظاهرِ این حدیث چنین برداشت کرده‌اند که پیامبرr نماز شبش را در دو، چهار رکعت و یک، سه رکعت می‌خوانده است؛ در صورتی‌که پیامبرr دو تا دورکعتی می‌خواند و استراحت می‌کرد و آن‌گاه دو تا دورکعتیِ دیگر می‌خواند و سپس سه رکعتِ دیگر بهجا می‌آورد که جمعاً می‌شود: یازده رکعت. مفهوم و برداشتِ درست، همین است که ذکر شد؛ زیرا در هر دو روایت، کسی که روش نماز شبِ پیامبرr را نقل کرده، یک راوی، یعنی ام‌المؤمنین عایشه‌ی صدیقه& می‌باشد و موضوعِ هر دو روایت نیز یکی‌ست. لذا جمع‌بندی دو روایت، به همان شکلی‌ست که بیان شد. یعنی باید یک روایت را حمل بر روایت دیگر کنیم تا بین هر دو روایت جمع‌بندی شود؛ و نمی‌توان از این دو روایت چنین برداشت کرد که پیامبرr گاه به این روش، نماز شب می‌خواند و گاه به آن روش؛ زیرا واژه‌ی «کَانَ» بر دوام و استمرار دلالت دارد.
و اما حدیث ابوهریرهt؛ در این حدیث آمده است: رسول‌اللهr فرمود: «هرگاه یکی از شما سنت صبح را خواند، بر پهلوی راست خویش دراز بکشد». این حدیث که ابوداود و ترمذی روایتش کرده‌اند و مؤلف، سندهایش([4]) را صحیح دانسته است، جای بحث و تأمل دارد. چنان‌که دریای علوم عقلی و نقلی، علامه ابوالعباس حرانی/ می‌گوید: «این، حدیثِ منکَری‌ست و امر به دراز کشیدن بر پهلوی راست، ثابت نیست». دیدگاه درست، همین است که علامه ابوالعباس بیان نمود؛ زیرا رسول‌اللهr به هیچ‌کس امر نفرمود که پس از ادای سنت صبح بر پهلوی راست خود دراز بکشد.
مؤلف/ در عنوان این باب، می‌گوید: «چه تهجد خوانده باشد و چه نخوانده باشد» و بدین‌سان به اختلافی اشاره می‌کند که درباره‌ی مستحب بودن یا مستحب نبودنِ دراز کشیدن پس از ادای سنت صبح، وجود دارد. زیرا برخی از علما، به‌طور مطلق دراز کشیدن پس از سنت صبح را مستحب دانسته‌اند و برخی دیگر از علما گفته‌اند: این عمل مطلقاً سنت نیست. شماری دیگر از علما بر این باورند که اگر نمازگزار، نماز شب بخواند، برایش سنت است که پس از سنت صبح، بر پهلوی راست خویش دراز بکشد تا خستگی شب‌بیداری از تَنَش بیرون بیاید و اگر نمازگزار، نمازِ شب نخوانده باشد، ضرورتی ندارد و سنت نیست که پس از سنت صبح، بر پهلوی خود دراز بکشد. در این میان، دیدگاهِ عجیب و غریبی وجود دارد که برخی از علما دراز کشیدن پس از سنت صبح را یکی از شرایط صحتِ نماز صبح دانسته‌اند! یعنی اگر کسی پس از ادای سنت دراز نکشد، نمازش باطل است! چه دیدگاهِ عجیب و غریبی! دراز کشیدن چه ربطی به نماز صبح دارد؟! اما این دیدگاه را از آن جهت ذکر کردم که بدانید، گاه برخی ازعلما رحمهم‌الله نیز اقوال و دیدگاه‌های عجیبی مطرح می‌کنند که هیچ جایی در ترازوی عقل و نقل ندارد. لذا دیدگاه درست، درباره‌ی دراز کشیدن پس از سنت صبح، همان است که ابوالعباس حرانی/ گفته است؛ این‌که: اگر انسان از بابت نماز شب، خسته باشد، برای استراحت پس از سنت صبح بر پهلوی راست خود دراز می‌کشد؛ البته مشروط به این‌که مطمئن باشد که نماز صبحش، قضا نمی‌شود؛ و گرنه، نباید بخوابد.
***
([1]) صحیح بخاری، ش: 1160.
([2]) صحیح مسلم، ش: 736.
([3]) صحیح الجامع، ش: 642؛ و صحیح أبی داود، از آلبانی/ ش: 1146.
([4]) آلبانی / در مقدمه‌ی کتاب، بدین نکته اشاره کرده که این حدیث، فقط دارای یک سند از راویِ صحابی‌ست؛ لذا این سخن مؤلف که «با سندهای صحیح روایت کرده‌اند»، ایهام و اشتباهِ برداشت ایجاد می‌کند و بر خلاف واقعیت است. [مترجم]