حضانت: این است که کودک یا فرد کم عقل را از آنچه برایش ضرر دارد حفظ می‌کنند و کارهایی که به مصلحتش باشد تا مستقل شدن برایش انجام می‌دهند.
اول: در اموری که پدر بر مادر مقدم است که سرپرستی مالی و ازدواج است.
دوم: مادر بر پدر مقدم است، که سرپرستی مادری کردن و شیردهی است.
الله تعالی میفرماید: ﴿أَسۡکِنُوهُنَّ مِنۡ حَیۡثُ سَکَنتُم مِّن وُجۡدِکُمۡ وَلَا تُضَآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُواْ عَلَیۡهِنَّۚ وَإِن کُنَّ أُوْلَٰتِ حَمۡلٖ فَأَنفِقُواْ عَلَیۡهِنَّ حَتَّىٰ یَضَعۡنَ حَمۡلَهُنَّۚ فَإِنۡ أَرۡضَعۡنَ لَکُمۡ فَ‍َٔاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأۡتَمِرُواْ بَیۡنَکُم بِمَعۡرُوفٖۖ وَإِن تَعَاسَرۡتُمۡ فَسَتُرۡضِعُ لَهُۥٓ أُخۡرَىٰ٦﴾ [الطلاق: 6]. «آنان (زنان مطلقه) را در حد توان‌تان در هر جای که خودتان سکونت دارید، سکونت دهید. و به آنها زیان نرسانید تا (عرصه را) بر آنان تنگ کنید، (و پیش از پایان عده مجبور به ترک منزل شوند) و اگر بار دار باشند نفقه آنها را بدهید تا وضع حمل کنند. اگر (فرزندتان را) برای شما شیر می‌دهند، مزدشان را بپردازید، و (این کار را) به نیکی و با مشورت همدیگر انجام دهید، و اگر به توافق نرسیدید، زن دیگری (به درخواست شوهر) او را شیر دهد».
حضانت از خوبی‌های اسلام و توجه دین به کودکان است. و مستحق‌ترین افراد به حضانت کودکان کسانی هستند که مسلمان، با تقوا، امانت‌دار، توانا بر تربیت درست و خوش رفتار باشد.
حضانت حقی به نفع کسی است که سرپرستی کودک را برعهده می‌گیرد نه بر ضرر او و هرکس بخواهد از این کار شانه خالی کند و از این کار خودداری نماید، می‌تواند این را بکند و حق حضانت به فرد دیگر مستحق ردیف دوم داده میشود. در حق حضانت مطلقا نزدیک‌ترین فرد از نظر خویشاوندی مقدم است. اگر در خویشاوندی با هم برابر بودند، مؤنث مقدم است؛ به این ترتیب که اول مادر مقدم است و سپس پدر. و منظور از مقدم بودن مؤنث مادر است.
اگر مردی از زنش جدا شد که بچه‌ای داشتند، مادر به دلیل مهربان‌تر و صبورتر بودن نسبت به بچه و دل‌سوزتر و آگاه‌تر بودن به تربیت، آغوش گرفتن و پرورش کودک، مستحق‌تر به حضانت کودک است.
اگر کودکی پدر و مادر برای حضانت نداشته باشد یا داشته باشد اما به دلیل بیماری و... توان حضانت را نداشته باشند، حضانت را به مادران خویشاوند کودک به ترتیب نزدیکی در خویشاوندی می‌سپارند .. بعد از مادر به مادر بزرگ مادری... و بعد از پدر به مادر بزرگ پدری و... سپس پدر بزرگ ..
این‌ها شش جهت خویشاوندی برای کودک است که همه از جهت اصول به کودک نسبت دارند. بعد از این‌ها خواهر تنی .. سپس خواهر مادر .. سپس خواهر پدر .. بعد از این‌ها خاله تنی .. بعد خاله مادر .. سپس خاله پدر؛ زیرا خاله به منزله مادر است.
بعد از این‌ها عمه تنی .. بعد عمه مادر .. سپس عمه پدر.
سپس خاله‌های مادر .. سپس خاله‌های پدر .. سپس عمههای مادر .. سپس عمههای پدر .. سپس دختران برادران تنی سپس مادر و بعد پدر .. و بعد از این دختران خواهر به همین صورت .. سپس دختر عموها .. سپس دختر عمه‌ها .. و بعد دختران عموها پدرش .. دختران عمههای پدرش .. سپس برای دیگر خویشاوندان عصبه به ترتیب خویشاوندی .. سپس برای دیگر خویشاوندانش .. سپس برای حاکم مسلمان.
1- الله تعالى میفرماید: ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡبِرِّ وَٱلتَّقۡوَىٰۖ وَلَا تَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡإِثۡمِ وَٱلۡعُدۡوَٰنِۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ شَدِیدُ ٱلۡعِقَابِ﴾ [المائدة: 2]. «و در نیکوکارى و پرهیزگاری به یکدیگر یاری رسانید و در گناه و تجاوز دستیار هم نشوید و از الله پروا کنید [زیرا] بی‌تردید، الله سخت‌کیفر است».
2- الله تعالی میفرماید: ﴿وَأُوْلُواْ ٱلۡأَرۡحَامِ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلَىٰ بِبَعۡضٖ فِی کِتَٰبِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ بِکُلِّ شَیۡءٍ عَلِیمُۢ﴾ [الأنفال: 75]. «و خویشاوندان در کتاب الله نسبت به یکدیگر سزاوارترند، قطعا الله بر همه چیز داناست».
انتقال حضانت از فردی به فرد دیگر
اگر کسی‌که حق حضانت وظیفه‌‌ی اوست، امتناع ورزد یا صلاحیت نداشته باشد، یا به مصلحت کودک نباشد، حق حضانت به کسی دیگر داده میشود.
اگر مادر ازدواج کند، حق حضانتش ساقط میشود و به کسی دیگر بعد از او انتقال داده میشود، مگر در صورتی که شوهر سابق به ادامه حضانتش رضایت دهد.
بعد از رسیدن کودک به سن تشخیص کجا برود؟
1- وقتی کودک عاقل به سن هفت سالگی برسد، به او اختیار داده میشود که یکی از پدر یا مادرش را برای ادامه زندگی انتخاب نماید. بعد از انتخاب با همان فرد زندگی کند. و باید توجه داشت که حضانت کسی‌که از کودک حفاظت نمی‌کند و به او نمی‌رسد، اعتبار ندارد و کافر بر کودک مسلمان حق حضانت ندارد.
2- دختر را بعد از هفت سالگی به پدرش بسپارند، اگر حضانت پدر به مصلحتش نباشد، دوباره به مادر برگردانده میشود تا ازدواج کند؛ زیرا مادر در سرپرستی دل‌سوزتر از دیگران حتی پدر است و پدر برای کار و نیازهای زندگی از خانه بیرون می‌رود و دختر در خانه محروم از مادر می‌ماند.
3- پسر پس از رسیدن به سن رشد، با هرکس که خواست زندگی کند.
نفقه و مخارج حضانت به عهده پدر است، اگر پدر تنگدست باشد، مخارج بچه‌های تحت سرپرستی از مالش پرداخت کنند، اگر مالی نداشته باشد، از مال پدر بزرگش مخارج او را بدهند و مسئولیت پرداخت مخارج و نفقه جز با دادن یا بری نمودنش ساقط نمیشود.
رضاع (شیرخوارگی): این است که کودک زیر دو سال از زنی که دارد بچه شیر می‌دهد، شیر می‌خورد یا از چنین زنی شیر دوشیده میشود و به بچه می‌دهند و ..
1- الله تعالی میفرماید: ﴿حُرِّمَتۡ عَلَیۡکُمۡ أُمَّهَٰتُکُمۡ وَبَنَاتُکُمۡ وَأَخَوَٰتُکُمۡ وَعَمَّٰتُکُمۡ وَخَٰلَٰتُکُمۡ وَبَنَاتُ ٱلۡأَخِ وَبَنَاتُ ٱلۡأُخۡتِ وَأُمَّهَٰتُکُمُ ٱلَّٰتِیٓ أَرۡضَعۡنَکُمۡ وَأَخَوَٰتُکُم مِّنَ ٱلرَّضَٰعَةِ﴾ [النساء: 23]: «حرام شده است بر شما: مادران‌تان، و دختران‌تان، و خواهران‌تان، و عمه‌هایتان، و خاله‌هایتان، و دختران برادر، و دختران خواهر، و مادران‌تان که به شما شیر داده‌اند، و خواهران رضاعی شما...».
2- ابن عباس ب میگوید: پیامبر ج درباره دختر حمزه بن عبدالمطلب که عمو و برادر رضاعى پیامبر ج بود گفت: (چون او دختر برادر رضاعى من است، براى من حلال نیست و هرکس با نسب حرام باشد، با شیرخوارگی نیز حرام مى‌باشد).[1]
با شیرخوارگی کسی حرام میشود که در مدت دو سال شیرخوارگی پنج بار از زنی شیر بخورد:
اگر زنی کودکی را در مدت دو سال شیرخوارگی پنج بار شیر دهد بچه‌ی او و بچه‌ی شوهرش به حساب می‌آید. و محارم شوهر، محارم بچه نیز میشود و محارم شیرخوار نیز محارم زنی که از او شیر خورده میشود و پسران این خانواده، برادران این بچه می‌شوند. البته پدر و مادر شیرخوار و اصول و فروع نسبی‌اش با شیر خوردنش بر خانواده شیر ده حرام نمیشود. در نتیجه برای برادران رضاعی، شیرخوار جایز است که با خواهران نسبی‌اش ازدواج کنند و بر عکس نیز جایز است.
قاعده شیرخوارگی که موجب تحریم میشود
1- شیرخوارگی موجب تحریم فروع (و فرزندان) خانواده شیرده بر شیرخوار میشود که شامل فرزندان و نوه‌ها و.. هرچه ادامه داشته باشد، میشود اما شامل اصول که پدران و مادران و هرچه به بالا ادامه داشته باشد، نمیشود و نیز خویشاوندان جانبی (حاشیه‌ای) شیرده را که برادران، خواهران، عموها، عمه‌ها، دایی‌ها و خاله‌ها و .. می‌باشند، دربر نمی‌گیرد.
شیرخوارگی معتبر به این صورت است که بچه از بستان شیر بخورد تا سیر شود و خودش پستان را به طور طبیعی رها کند یا یک پستان را رها کند و از پستان دیگر بخورد، این یک بار شیرخوردن به حساب می‌آید، اگر دوباره به همین صورت شیر بخورد، بار دوم محسوب میشود و این در عرف نیز اعتبار دارد.
باید توجه داشت که در صورت امکان از زن دین‌دار زیبای در خلقت و خوش اخلاق به بچه شیر بدهند؛ زیرا شیر روی بچه تأثیر می‌گذارد.
شیرخوارگی با گواهی دو مرد یا یک مرد و دو زن یا یک زن دین‌دار برابر است که خودش شیر داده باشد یا کسی دیگر، ثابت میشود.
شیرخوارگی پیامدهایی به شرح ذیل دارد:
اول: اگر زنی بچه‌ای را شیر دهد از نظر تحریم نکاح، مباح بودن دیدن و نگاه و خلوت با محارم رضاعی محرم میشود اما نفقه، سرپرستی و ارث بردن لازم نیست.
دوم: شیر حیوانات مانند شیر زن موجب حرمت نمیشود، اگر دو بچه از گوسفند شیر بخورند حرمت شیرخوارگی ثابت نمیشود و با انتقال خون از مردی به زنی یا برعکس، تحریم شیرخوارگی ثابت نمیشود.
سوم: اگر در اصل شیرخوردن یا پنج بار شیر خوردن بچه شک کردند و شاهد و دلیلی هم نبود، تحریم ثابت نمیشود؛ زیرا اصل در عدم شیرخوارگی است.
شیرخوارگی که موجب تحریم میشود پنج بار یا بیش‌تر شیرخوردن در طول دو سال شیرخوارگی است.
اگر شرایطی پیش آمد که به اقتضای نیاز مبرم مردی را که با خانواده‌ای رفت و آمد ضروری داشت و حجاب گرفتن از وی مشکل بود، برای زن جایز است که پنج بار در ظرفی از شیر خود بدوشد و به او بدهد که هر پنج بار را بخورد، جایز است.
عایشه ل روایت میکند که سالم مولای ابو حذیفه در خانه و با خانواده‌ی او زندگی می‌کرد، سهله دختر سهیل (نزد پیامبر ج) آمد و گفت: ای رسول الله! سالم مولای ابو حذیفه در خانه‌ی ما زندگی میکند، و او بالغ و مرد شده است و با ما زندگی میکند و من گمان می‌کنم که ابوحذیفه قلبا به این راضی نیست. پیامبر ج فرمود: «او را شیر بده؛ تو بر او حرام می‌شوی (و او نیز محرم تو میشود) و آنچه در دل ابوحذیفه است، از بین می‌رود. آن زن دوباره آمد و گفت: از شیرم به او دادم و آنچه در دل ابوحذیفه بود رفت.[2]
عده: صبر کردن مدت محدودی است که به حکم شریعت پس از جدایی زن از شوهرش باید صبر نماید.
به این ترتیب عده: مدتی زمانی است که زن باید بعد از وفات یا طلاق شوهر باید صبر کند و از ازدواج خودداری نماید.
حکمت مشروعیت عده
1- اطمینان نمودن از پاکی رحم تا نسب‌‌ها مختلط نشود.
2- فرصت دادن به شوهری که زنش را طلاق رجعی داده است تا اگر در این مدت پشیمان شود به زنش رجوع نماید.
3- اهمیت دادن به نکاح؛ همان طور که با شرایط خاص منعقد میشود، جز با انتظار کشیدن و صبر کردن تمام نمیشود و زن و شوهر از یکدیگر جدا نمی‌شوند.
4- احترام گذاشتن به مدت زندگی مشترک بین زوجین، که زن وارد زندگی دیگری نمیشود، مگر بعد از انتظار کشیدن و صبر کردن.
5- حفظ حق جنین اگر زن در حالت جدایی حامله باشد.
در عده چهار حق وجود دارد: حق الله، حق زوج، حق زوجه و حق فرزند.
عده بر هر زنی که شوهرش قبل یا بعد از همبستری بمیرد یا بعد از خلوت کردن، فرقی ندارد که با طلاق یا خلع یا فسخ نکاح از او جدا شود، واجب است. تا مشخص شود که رحمش با وضع حمل یا گذشتن سه قرء (حیض) یا سه ماه پاک شود.
الله تعالی میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّبِیُّ إِذَا طَلَّقۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحۡصُواْ ٱلۡعِدَّةَۖ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ رَبَّکُمۡ﴾ [الطلاق: 1]. «ای پیامبر! هرگاه خواستید زنان را طلاق دهید، آنها را در زمان (آغاز) عدّه طلاق دهید، و حساب عدّه را نگه دارید، و از الله که پروردگار شماست بترسید».
اگر زن قبل از همبستری طلاق شود، عده ندارد اما اگر بعد از همبستری طلاق شود باید عده بگذراند ولی اگر شوهر قبل یا بعد از همبستری بمیرد باید چهار ماه و ده روز عده بگذراند و این وفاداری به شوهر و رعایت حق اوست و میراث می‌برد.
1 - الله تعالى میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا نَکَحۡتُمُ ٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ ثُمَّ طَلَّقۡتُمُوهُنَّ مِن قَبۡلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَکُمۡ عَلَیۡهِنَّ مِنۡ عِدَّةٖ تَعۡتَدُّونَهَاۖ فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحٗا جَمِیلٗا٤٩﴾ [الأحزاب: 49]. «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! هنگامی‌که با زنان با ایمان ازدواج کردید، آنگاه پیش از آن که با آنها همبستری کنید، طلاق‌شان دادید، پس عده برای شما بر آنها نیست که شما آن را بشمارید، لذا آنها را (با هدیۀ مناسب) بهره‌مند سازید و به نیکوترین وجه رهای‌شان کنید».
2 - الله تعالى میفرماید: ﴿وَٱلَّذِینَ یُتَوَفَّوۡنَ مِنکُمۡ وَیَذَرُونَ أَزۡوَٰجٗا یَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرۡبَعَةَ أَشۡهُرٖ وَعَشۡرٗاۖ فَإِذَا بَلَغۡنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡکُمۡ فِیمَا فَعَلۡنَ فِیٓ أَنفُسِهِنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِۗ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٞ٢٣٤﴾ [البقرة: 234]. «و کسانی از شما که می‌میرند و همسرانی باقی می‌گذارند؛ باید چهار ماه و ده روز انتظار بکشند (وعده نگه دارند) پس هنگامی‌که مدت عدت خود را به پایان رساندند، در آنچه آنان به طور شایسته درباره خود انجام دهند؛ گناهی بر شما نیست، و الله به آنچه می‌کنید آگاه است».
زنانی که عده می‌گذرانند بر شش نوع هستند
اول: زن حامله: اگر زن حاملهای با مرگ شوهر یا طلاق یا فسخ نکاحی عده می‌گذراند تا وضع حملی که خلقتش مشخص شده باید صبر کند و کمترین مدت حاملگی شش ماه است و غالبا نه ماه می‌باشد.
الله تعالى میفرماید: ﴿وَأُوْلَٰتُ ٱلۡأَحۡمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن یَضَعۡنَ حَمۡلَهُنَّۚ وَمَن یَتَّقِ ٱللَّهَ یَجۡعَل لَّهُۥ مِنۡ أَمۡرِهِۦ یُسۡرٗا٤﴾ [الطلاق: 4]. «و عده‌ی زنان باردار، این است که وضع حمل کنند».
دوم: زنی که شوهرش می‌میرد: اگر حامله باشد با وضع حمل عدهاش تمام میشود اما اگر حامله نباشد چهار ماه و ده روز باید عده بگذراند و در این مدت حامله بودنش مشخص میشود.
الله تعالى میفرماید: ﴿وَٱلَّذِینَ یُتَوَفَّوۡنَ مِنکُمۡ وَیَذَرُونَ أَزۡوَٰجٗا یَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرۡبَعَةَ أَشۡهُرٖ وَعَشۡرٗاۖ فَإِذَا بَلَغۡنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡکُمۡ فِیمَا فَعَلۡنَ فِیٓ أَنفُسِهِنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِۗ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٞ٢٣٤﴾ [البقرة: 234]. «و کسانی از شما که می‌میرند و همسرانی باقی می‌گذارند؛ باید چهار ماه و ده روز انتظار بکشند (وعده نگه دارند) پس هنگامی‌که مدت عدت خود را به پایان رساندند، در آنچه آنان به طور شایسته درباره خود انجام دهند؛ گناهی بر شما نیست، و الله به آنچه می‌کنید آگاه است».
سوم: زنی که حامله نباشد و شوهرش طلاق دهد در سه حیض عده بگذراند. اما اگر جدایی زن با خلع، یا فسخ باشد، عدهاش یک حیض است.
الله تعالى میفرماید: ﴿وَٱلۡمُطَلَّقَٰتُ یَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَٰثَةَ قُرُوٓءٖۚ وَلَا یَحِلُّ لَهُنَّ أَن یَکۡتُمۡنَ مَا خَلَقَ ٱللَّهُ فِیٓ أَرۡحَامِهِنَّ إِن کُنَّ یُؤۡمِنَّ بِٱللَّهِ وَٱلۡیَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۚ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَٰلِکَ إِنۡ أَرَادُوٓاْ إِصۡلَٰحٗاۚ وَلَهُنَّ مِثۡلُ ٱلَّذِی عَلَیۡهِنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِۚ وَلِلرِّجَالِ عَلَیۡهِنَّ دَرَجَةٞۗ وَٱللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ٢٢٨﴾ [البقرة: 228]. «و زنان مطلقه باید مدت سه پاکی (یا دیدن سه بار عادت ماهانه) انتظار بکشند، و اگر به الله و روز قیامت ایمان دارند؛ برای آنها روا نیست که آنچه را الله در رحم‌های‌شان آفریده، کتمان کنند. و شوهران‌شان اگر خواهان آشتی هستند، برای بازگرداند آنها (به زندگی زناشوئی) در این (مدت از دیگران) سزاوارترند. و برای زنان حقوق شایسته‌ای است همانند (حقوق و و ظایفی) که بر عهده آن‌هاست، و مردان بر آنان برتری دارند، و الله توانمند حکیم است».
چهارم: زنی که به دلیل کوچکی یا پیری حیض نمی‌شد و شوهرش او را طلاق داد، سه ماه عده بگذراند.
الله تعالى میفرماید: ﴿وَٱلَّٰٓـِٔی یَئِسۡنَ مِنَ ٱلۡمَحِیضِ مِن نِّسَآئِکُمۡ إِنِ ٱرۡتَبۡتُمۡ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَٰثَةُ أَشۡهُرٖ وَٱلَّٰٓـِٔی لَمۡ یَحِضۡنَ﴾ [الطلاق: 4]. «و کسانی از زنان‌تان که از عادت ماهانه مأیوس شده‌اند، اگر شک کردید عدّۀ آنها سه ماه است و (نیز) آنها که حیض نشده‌اند».
پنجم: اگر عادت ماهیانه زنی قطع شد و علتش مشخص نبود، یک سال عده بگذراند، نه ماه به خاطر اطمینان از حاملگی و سه ماه را به خاطر عده صبر نماید.
ششم: زنی که شوهرش گم شود طوری که هیچ خبری از مرگ و زندگی‌اش در دست نباشد، زن باید در مدتی که متضرر نشود، منتظرش بماند و دنبالش بگردد و برای احتیاط در دادگاه اسلامی قاضی مدتی را برای زن تعیین کند که به انتظار شوهرش بماند، بعد از کامل شدن آن مدت و پیدا نشدنش، قاضی حکم وفاتش را صادر کند و سپس زن چهار ماه و ده روز عده بگذراند. اگر بعد از این خواست می‌تواند ازدواج کند.
عده کنیزی که حیض میشود، دو طهر است اما کنیزی که به سبب پیری یا کوچکی حیض نمیشود دو ماه است و عده کنیز حامله وضع حمل اوست.
1- اگر مردی مالک کنیزی شد و خواست با او همبستری کند، همبستری‌اش با او حلال نیست تا از پاکی رحمش اطمینان داشته باشد، به این صورت که اگر حامله باشد، وضع حمل کند، اگر حیض میشود با یک حیض اما اگر به سبب پیری یا کوچکی حیض نمیشود، یک ماه صبر کند.
2- زنی که به اشتباه با او همبستری کردند، یا با زنا یا نکاح فاسد یا خلع کرده است با گذراندن یک حیض عده بگذراند تا پاکی رحمش مشخص شود.
3- اگر زن مطلقه‌ی رجعی شوهرش بمیرد، عده‌ی طلاق رجعی وی بی‌اعتبار است و از زمان وفات شوهر عده‌ی وفات شروع میشود.
ترک آرایش زن به خاطر وفات شوهر
منظور از إحداد (ترک زینت و آرایش): این است که زن در خانه شوهر خود بنشیند و از آنچه نشانه‌ی علاقمندی به همبستری است؛ مانند: آرایش کردن، خوشبویی زدن، لباس زینتی و شیک پوشیدن، سرمه زدن و .. خودداری کند.
بر هر زنی که شوهرش بمیرد، لازم است که در طول مدت عده، به هدف رعایت حق شوهر، از هر نوع آرایش و پوشیدن لباس شیک و زینتی خودداری کند. اگر آرایش و... کند گناهکار میشود و باید از الله طلب مغفرت و توبه کند.
باید توجه داشت که این ترک آرایش مخصوص زنان است نه مردان.
و ترک آرایش به مناسبت مرگ شاهان، بزرگان یا هر شخصیت مهم جایز نیست. آری، رسول الله ج وفات کرد و کسی از اصحاب [و مردان اهل بیت] این با ترک آرایش و .. سوگواری نکردند.
و خلفای چهارگانه راشدین؛ ابوبکر، عمر، عثمان و علی وفات کردند - درحالی‌که افضل خلق بعد از انبیا بودند- کسی از اصحاب [و مردان اهل بیت] بر آنها با ترک آرایش و .. سوگواری نکردند.
1- ام عطیه ل روایت میکند که رسول الله ج فرمود: «هیچ زنی بیش از سه روز بر میتی ترک آرایش (سوگواری) نکند. مگر زن برای شوهر خودش که باید چهار ماه و ده روز با ترک آرایش به عده بنشیند. و در این مدت نباید لباسهای (با رنگ‌های روشن) بپوشد، به جز لباس عصب (لباس یمنی) و سرمه نکشد و خوشبویی نزند، مگر زمانی که از عادت ماهیانه پاک میشود، در آن وقت می‌تواند مقدار کمی از قسط (عود هندی) یا از اظفار (نوعی خوشبویی) استفاده کند».[1]
2- عایشه روایت میکند که پیامبر ج فرمود: «هرکس در دین ما چیز جدیدی بیاورد که از آن نباشد، مردود است».[2]
مدت ترک آرایش زن به خاطر وفات شوهر
اگر میت غیر از شوهر زن کسی دیگر باشد، جایز است که تا سه روز ترک آرایش کند.
و ترک آرایش برای زنی که شوهرش وفات کرده است، به پِیرُوِ دوران عده، چهار ماه و ده روز است.
زن حاملهای که شوهرش بمیرد، با وضع حمل دیگر واجب نیست که ترک آرایش کند و عدهاش تمام میشود.
مکان عده گذراندن زنی که شوهرش وفات کرده است
1- بر زنی که شوهرش وفات میکند واجب است که عدهاش را در همان منزلی که شوهرش ساکن بوده است، بگذراند. اگر از ترس، یا مجبوری یا به حق، از آن منزل تغییر مکان به جایی دهد که برایش امنیت داشته باشد، ایرادی ندارد.
و زن شوهر مرده می‌تواند با عذر معتبر یا هر نیاز ضروری دیگری می‌تواند از خانه‌اش بیرون شود.
با تمام شدن چهار ماه و ده روز، عده زن شوهر مرده، هرجا که باشد تمام میشود. اگر زنی شوهرش در غیبت بمیرد یا او را طلاق دهد و خبر نداشته باشد، عدهاش از زمان مرگ و طلاق‌اش شروع میشود.
2- زنی که با طلاق رجعی عده می‌گذراند، باید عدهاش را در خانه‌ی شوهرش بگذراند و حق نفقه و مسکن دارد و جایز نیست که او را از خانه‌ی شوهرش بیرون کنند مگر اینکه مرتکب کار زشت آشکاری با زبان یا عمل شود که خانواده را آسیب برساند.
3- زنی که از طلاق بائن عده می‌گذراند، اگر حامله است، تا وضع حمل حق نفقه و سکونت دارد. اما اگر حق حامله نباشد، حق نفقه و سکونت ندارد. باید توجه داشت که زن مطلقه‌ی بائن، زنی که نکاحش فسخ شده یا خلع کرده است، حق نفقه و سکونت ندارند و در خانه‌ی پدر و خویشاوندان خودش عده بگذراند.
چه کارهایی برای زن شوهر مرده جایز است؟
برای زنی که شوهرش وفات کند، انجام کارهای ذیل جایز است:
نظافت .. غسل .. شانه زدن مو .. پوشیدن لباسهای عادی .. استفاده از صابون .. استفاده از خوشبویی اندک بعد غسل از حیض .. برای انجام کارهای ضروری با وقار بیرون شدن .. حرف زدن عادی با مردان غریبه در صورت نیاز مثل جواب تسلیت گفتن را دادن و ..
الله تعالی میفرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ یُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِینَ وَیُحِبُّ ٱلۡمُتَطَهِّرِینَ﴾ [البقرة: 222]. «قطعا الله توبه کاران و پاکان را دوست می‌دارد».
حکم از خانه بیرون شدن زن شوهر مرده‌ای که عده می‌گذراند
زن شوهر مرده‌ای در عده از خانه بیرون میشود سه حالت دارد:
اول: بیرون شدن بدون ضرورت مثل بیرون شدن برای تفریح، زیارت عمره و .. چنین بیرون شدنی تا در عده است، جایز نیست.
دوم: بیرون شدنش ضروری و نیاز است مانند: بیمار شود و به دکتر برود. یا خانه‌اش در آستانه خراب شدن باشد. یا تنها باشد و از سکونت در تنهایی بترسد و .. در چنین حالت‌های تا بر طرف شدن نیاز جایز است و سپس برگردد به خانه‌ی خودش ..
سوم: برای انجام کارهای ضروری مثل خرید مواد غذایی و .. برای خود و فرزندانش یا کارمند است و باید سر کار برود. در چنین مواردی نیز جایز است که تا رفع نیاز بیرون برود و سپس به خانه برگردد.
لعان: گواهی دادن و قسم خوردن مؤکد زوجین که از شوهر مقرون به لعنت و از زن مقرون به غضب باشد.
اگر مردی ببیند که زنش زنا میکند و در دادگاه نتواند با دلیل محکم اثبات کند، یا زنش را متهم به زنا کند و زن انکار کند، الله لعان را مشروع قرار داده است تا مرد از ننگ زندگی با زن زناکار و همبستری با زن فاسد یا فرزندی که از خودش نباشد در خانه متولد شود، نجات یابد. و لعان را، راه حل این مشکل بر طرف نمودن این مصیبت قرار داده است. البته برای قاضی مستحب است که قبل از اجرای لعان هردو را نصیحت کند و از عذاب الله بترساند.
اگر مرد بهانه آورد و از لعان خودداری کند، هشتاد ضربه شلاق به عنوان حد تهمت بر او زده خواهد شد. اگر زن از قسم و لعان سرباز زد و به زنا اقرار کرد، حد سنگسار بر او جاری میشود.
هرکس زنی غیر از زن خود را متهم به زنا کند و نتواند چهار شاهد برای اثبات ادعای خود بیاورد، واجب است که بر او هشتاد ضربه شلاق بزنند و فاسق شمرده میشود و گواهی‌‌اش پذیرفته نمیشود مگر کسی‌که توبه کند و اصلاح شود. الله تعالی میفرماید: ﴿وَٱلَّذِینَ یَرۡمُونَ ٱلۡمُحۡصَنَٰتِ ثُمَّ لَمۡ یَأۡتُواْ بِأَرۡبَعَةِ شُهَدَآءَ فَٱجۡلِدُوهُمۡ ثَمَٰنِینَ جَلۡدَةٗ وَلَا تَقۡبَلُواْ لَهُمۡ شَهَٰدَةً أَبَدٗاۚ وَأُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡفَٰسِقُونَ٤ إِلَّا ٱلَّذِینَ تَابُواْ مِنۢ بَعۡدِ ذَٰلِکَ وَأَصۡلَحُواْ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِیمٞ٥﴾ [النور: 4-5]: «و کسانی‌که زنان پاکدامن را (به زنا) متهم می‌کنند، سپس چهار شاهد نمی‌آورند، آنها را هشتاد تازیانه بزنید، و هرگز شهادت‌شان را نپذیرید، و اینانند که فاسق‌اند. مگر کسانی‌که بعد از آن توبه کردند، و (خود را) اصلاح (و جبران) نمودند، قطعا الله آمرزنده‌‌ی مهربان است».
برای صحت لعان رعایت شرایط ذیل الزامی است:
1- لعان بین زن و شوهری باشد که هردو مکلف هستند و در برابر حاکم مسلمان یا نماینده او لعان کنند.
2- مرد زن خود را قبل از لعان متهم به زنا کرده باشد.
3- زن شوهرش را تکذیب کند و تا اجرای لعان بر تکذیب خود اصرار داشته باشد.
اگر مردی زن خود را متهم به زنا کند و نتواند ادعای خود را اثبات نماید، بر او حد تهمت جاری خواهد شد و جز با لعان این حد از او ساقط نمیشود.
1 - مرد در برابر قاضی این طور شروع میکند و میگوید:«الله را گواه می‌‌گیرم که من در اینکه می‌‌گویم این زن من زنا کرده است، راست می‌‌گویم!» اگر زن آنجا باشد، با دست به طرف زنش اشاره کند و اگر غایب باشد، اسمش را بگوید. این قسم را چهار بار تکرار کند و بار پنجم بگوید: (لعنت الله بر من باد؛ اگر از دروغگویان باشم).
2 - سپس زن چهار بار بگوید: «الله را گواه می‌‌گیرم که این مرد در اتهام زنا که به من می‌زند، از دروغگویان است»، و در بار پنجم بگوید: «اگر او (شوهرش) در این اتهامی که من می‌زند از راستگویان باشد غَضَبَ اللَّهِ بر من باد»
سنت است که قبل از شروع لعان هردو طرف را نصیحت کنند و در هنگامی‌که مرد می‌خواهد جمله لعنت بر خود را بار پنجم بگوید: قاضی با دست خود دهان مرد را بگیرد و بگوید: از الله بترس؛ زیرا عذاب دنیا از عذاب آخرت آسان‌‌تر است و این قسم موجب عذاب الهی بر تو خواهد شد.
و زن را نیز به همین صورت برحذر بدارند، با این تفاوت که با دست خود دهانش را نگیرد مگر اینکه زنی باشد که او را از این کار منع کند.
و سنت است که لعان در حضور حاکم مسلمان یا نماینده‌اش و ایستاده در حضور جمعی از مردم باشد. الله تعالى میفرماید: ﴿وَٱلَّذِینَ یَرۡمُونَ أَزۡوَٰجَهُمۡ وَلَمۡ یَکُن لَّهُمۡ شُهَدَآءُ إِلَّآ أَنفُسُهُمۡ فَشَهَٰدَةُ أَحَدِهِمۡ أَرۡبَعُ شَهَٰدَٰتِۢ بِٱللَّهِ إِنَّهُۥ لَمِنَ ٱلصَّٰدِقِینَ٦ وَٱلۡخَٰمِسَةُ أَنَّ لَعۡنَتَ ٱللَّهِ عَلَیۡهِ إِن کَانَ مِنَ ٱلۡکَٰذِبِینَ٧ وَیَدۡرَؤُاْ عَنۡهَا ٱلۡعَذَابَ أَن تَشۡهَدَ أَرۡبَعَ شَهَٰدَٰتِۢ بِٱللَّهِ إِنَّهُۥ لَمِنَ ٱلۡکَٰذِبِینَ٨ وَٱلۡخَٰمِسَةَ أَنَّ غَضَبَ ٱللَّهِ عَلَیۡهَآ إِن کَانَ مِنَ ٱلصَّٰدِقِینَ٩﴾ [النور: 6-9]. «و کسانی‌که همسران خود را (به زنا) متهم می‌کنند، و جز خودشان گواهانی ندارند، پس هریک از آنها باید چهار مرتبه به نام الله سوگند یاد کنند که او از راستگویان است. و پنجمین بار (چنین گوید:) که لعنت الله بر او باد؛ اگر از دروغگویان باشد. و از آن (زن) کیفر (رجم) را دور میکند، (به) آن که چهار بار الله را شاهد بگیرد (و سوگند یاد کند) که او (شوهرش) از دروغگویان است. و بار پنجم (بگوید:) که خشم و غضب الله بر او باد؛ اگر (شوهرش) از راستگویان باشد».
بعد از لعان پنج حکم ثابت میشود:
1- اجرای حد تهمت از شوهر ساقط میشود.
2- اجرای حد سنگسار از زن ساقط میشود.
3- زن و شوهر از یکدیگر جدا می‌شوند.
4- ازدواج این دو با هم برای همیشه حرام میشود..
5- اگر زن حامله باشد، بچه‌اش از مرد نفی می‌‌گردد و به زن داده میشود.
زنی که نکاحش با لعان فسخ شده است در مدت عده حق نفقه و سکونت ندارد.
ظهار: این است که مرد زنش یا برخی از اعضای بدن او را به یکی از محارم ابدی خود تشبیه کند مثل اینکه به زنش بگوید: تو برایم مثل مادرم هستی یا پشت تو همانند پشت خواهرم است و....
ظهار حرام است و الله ظهار کنندگان را مذمت کرده و میفرماید: ﴿ٱلَّذِینَ یُظَٰهِرُونَ مِنکُم مِّن نِّسَآئِهِم مَّا هُنَّ أُمَّهَٰتِهِمۡۖ إِنۡ أُمَّهَٰتُهُمۡ إِلَّا ٱلَّٰٓـِٔی وَلَدۡنَهُمۡۚ وَإِنَّهُمۡ لَیَقُولُونَ مُنکَرٗا مِّنَ ٱلۡقَوۡلِ وَزُورٗاۚ وَإِنَّ ٱللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٞ٢﴾ [المجادلة: 2]. «کسانی از شما که زنان‌شان را ظهار می‌کنند، آنان هرگز مادران‌شان نیستند، مادران‌شان فقط کسانی‌اند که آنها را زاده‌اند، بی‌گمان آنها سخنی زشت و دروغ می‌گویند، و الله عفوکننده‌ی آمرزنده است».
وقتی در جاهلیت مردی به هر دلیل از زنش خشمگین می‌‌شد و می‌‌گفت: «تو برایم مانند پشت مادرم هستی!» طلاق می‌‌شد.
اسلام که آمد زن را این گرفتاری و بن‌بست نجات داد و روشن نمود که ظهار منکر و سخن دروغی است چون نادرست و بی‌جا است و زن هیچ وقت مادر نمیشود تا مثل مادر بر مرد حرام شود و این حکم را باطل اعلام نمود و ظهار کردن زن را موجب حرام نمودنش قرارداد تا شوهرش کفاره ظهار بدهد.
ظهار سه صورت دارد:
1- ظهار قطعی باشد مانند اینکه بگوید: (تو برایم مانند پشت مادرم هستی).
2- معلق باشد مانند اینکه بگوید: (رمضان که شروع شد تو برایم مانند پشت مادرم هستی).
3- مؤقت باشد مانند اینکه بگوید: (تو در ماه شعبان مثلا برایم مانند پشت مادرم هستی). اگر ماه شعبان تمام شد و با زنش همبستری نکرد؛ کفاره‌‌ای بر او لازم نمیشود اما اگر همبستری نماید باید کفاره ظهار واجب میشود.
اگر مردی به زنش بگوید: هرگاه به فلان جا بروی تو برایم مانند پشت مادرم هستی:
اگر نیتش حرام نمودن زنش باشد که ظهار کننده است و تا کفاره ندهد نباید با زنش همبستری کند.
اما اگر هدفش بازداشتن فرد از رفتن به آنجا باشد نه تحریم آن بر خود، باید کفاره قسم بدهد و قسمش می‌‌شکند اگر هدفش طلاق باشد، یک طلاق واقع میشود.
عمربن خطاب س میگوید: از رسول الله ج شنیدم که فرمود: (اعمال به نیت‌ها بستگی دارند و با هر کس، مطابق نیتش رفتار میشود. پس هر کس، به خاطر مقاصد دنیوی یا ازدواج با زنی، هجرت نماید، به دنیا دست می‌یابد و با آن زن، ازدواج میکند. در نتیجه، دستاورد هجرت هر کس، همان چیزی است که به خاطر آن، هجرت نموده است).
اگر همه زنانش را با یک جمله ظهار کند، یک کفاره لازم میشود اما اگر تک تک‌‌شان را جداگانه ظهار کند بر هر یک، یک کفاره لازم میشود.
اگر مردی زنش را ظهار کند و بخواهد با او همبستری کند، واجب است که اول کفاره ظهار را بدهد سپس همبستری نماید. اگر قبل از پرداخت کفاره همبستری کند گناهکار میشود و باید کفاره ظهار را بدهد و توبه و استغفار نماید.
و کفاره‌‌ی ظهار به ترتیب ذیل واجب است:
1- آزاد کردن برده‌‌ی مؤمن.
2- اگر برده‌‌ای در اختیار نداشت، دو ماه پیاپی روزه بگیرد، باید توجه داشت که نباید پیاپی روزه گرفتن با افطار در دو عید یا حیض، نفاس، سفر و بیماری شدید قطع شود.
3- اگر روزه گرفتن برایش مقدور نبود به شصت مسکین از غذای رایج شهر خودش غذا بدهد. تقریبا به هر مسکین نصف صاع (یک کیلو و بیست گرم) بدهد و اگر سصت مسکین را در یک وعده نهار یا شام غذا بدهد، کفایت میکند.
الله به بندگانش بسیار مهربان است که غذا دادن به فقرا و مساکین را کفاره و نابود کننده‌ی گناهان قرار داده است.
الله تعالی میفرماید: ﴿وَٱلَّذِینَ یُظَٰهِرُونَ مِن نِّسَآئِهِمۡ ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا قَالُواْ فَتَحۡرِیرُ رَقَبَةٖ مِّن قَبۡلِ أَن یَتَمَآسَّاۚ ذَٰلِکُمۡ تُوعَظُونَ بِهِۦۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٞ٣ فَمَن لَّمۡ یَجِدۡ فَصِیَامُ شَهۡرَیۡنِ مُتَتَابِعَیۡنِ مِن قَبۡلِ أَن یَتَمَآسَّاۖ فَمَن لَّمۡ یَسۡتَطِعۡ فَإِطۡعَامُ سِتِّینَ مِسۡکِینٗاۚ ذَٰلِکَ لِتُؤۡمِنُواْ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦۚ وَتِلۡکَ حُدُودُ ٱللَّهِۗ وَلِلۡکَٰفِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ٤﴾ [المجادلة: 3-4]. «و کسانی‌که زنان‌شان را ظهار می‌کنند، سپس از آنچه گفته‌اند باز می‌گردند، پس باید پیش از همبستری با هم برده‌‌ای را آزاد کنند، این حکمی است که به آن (پند و) اندرز داده می‌شوید، و الله به آنچه می‌کنید آگاه است. پس کسی‌که (برده‌‌ای را) نیابد، پیش از همبستری، دو ماه پی در پی روزه بگیرد، و کسی‌که نتواند، شصت مسکین را طعام دهد، این (حکم) برای آن است که به الله و رسولش ایمان بیاورید، و این‌ها حدود (و احکام) الهی است، و برای کافران عذاب دردناکی است».