227- باب: فضیلت روزه گرفتن در روزهای عرفه، تاسوعا و عاشورا
1258- عن أَبی قتادةَt قَالَ: سُئِلَ رسولُ اللهr عن صَومِ یَوْمِ عَرَفَةَ، قَالَ: «یُکَفِّرُ السَّنَةَ المَاضِیَةَ وَالبَاقِیَةَ». [روایت مسلم]([1])
ترجمه: ابوقتادهt می‌گوید: از رسول‌اللهr درباره‌ی روزه‌ی روزِ عرفه سؤال شد؛ فرمود: «کفاره‌ی گناهان سال گذشته و آینده است».
1259- وعن ابن عباسٍ$: أنَّ رسولَ اللهr صَامَ یَومَ عاشوراءَ وَأمَرَ بِصِیامِهِ. [متفق علیه]([2])
ترجمه: ابن عباس$ می‌گوید: رسول‌اللهr روز عاشورا (=دهم محرم) را روزه گرفت و به روزه گرفتنِ آن فرمان داد.
1260- وعن أَبی قتادةَt أنَّ رسول اللهr سُئِلَ عَنْ صِیامِ یَوْمِ عَاشُوراءَ، فَقَالَ: «یُکَفِّرُ السَّنَةَ المَاضِیَةَ». [روایت مسلم]([3])
ترجمه: ابوقتادهt می‌گوید: از رسول‌اللهr درباره‌ی روزه‌ی روزِ عاشورا سؤال شد؛ فرمود: «کفاره‌ی گناهان سال گذشته است».
1261- وعن ابن عباسٍ$ قَالَ: قَالَ رسول اللهr: «لَئِنْ بَقِیتُ إِلَى قَابلٍ لأَصُومَنَّ التَّاسِعَ». [روایت مسلم]([4])
ترجمه: ابن‌عباس$ می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «اگر سالِ آینده زنده باشم، حتماً روز تاسوعا (=نُهم محرم) را نیز روزه می‌گیرم».
***
([1]) صحیح مسلم، ش: 1162.
([2]) صحیح بخاری، ش: 2004؛ و صحیح مسلم، ش: 1130.
([3]) صحیح مسلم، ش: 1162.
([4]) صحیح مسلم، ش: 1134.
226- باب: فضیلت روزه و دیگر کارهای نیک در دهه‌ی نخست ذی‌الحجه
1257- عن ابن عباسٍ$ قَالَ: قَالَ رسول اللهr: «مَا مِنْ أیَّامٍ، العَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا أحَبُّ إِلَى اللهِ مِنْ هذِهِ الأَیَّام»؛ یعنی: أیامَ العشر. قالوا: یَا رسولَ اللهِ، وَلا الجِهَادُ فی سَبیلِ اللهِ؟ قَالَ: «وَلا الجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللهِ، إِلاَّ رَجُلٌ خَرَجَ بِنَفْسِهِ وَمَالِهِ، فَلَمْ یَرْجِعْ مِنْ ذَلِکَ بِشَیءٍ». [روایت بخاری]([1])
ترجمه: ابن عباس$ می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «هیچ روزی نیست که انجامِ عمل نیک در آن نزد الله متعال به‌اندازه‌ی این روزها - یعنی دهه‌ی نخست ذی‌الحجه- محبوب و پسندیده باشد». گفتند: ای رسول‌خدا! حتی جهاد در راه الله؟ فرمود: «حتی جهاد در راه الله (نیز با کارهای نیکِ دهه‌ی نخست ذی‌حجه برابری نمی‌کند)؛ مگر این‌که کسی با جان و مالش در راه الله بیرون شود و هیچ‌یک از این‌ها را برنگرداند».([2])
***
([1]) صحیح بخاری، ش: 969.
([2]) یعنی در راهِ الله کشته شود و جان و مالش را در این راه، فدا کند. [مترجم]
225- باب: بیان فضیلت روزه‌ی محرم و شعبان و ماه‌های حرام
1254- عن أَبی هریرةَt قالَ: قَالَ رسولُ اللهِr: «أفْضَلُ الصِّیَامِ بَعْدَ رَمَضَانَ شَهْرُ اللهِ المُحَرَّمُ، وَأفْضَلُ الصَّلاَةِ بَعْدَ الفَرِیضَةِ صَلاَةُ اللَّیْلِ». [روایت مسلم]([1])
ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «بهترین روزه پس از روزه‌ی رمضان، روزه گرفتن در ماهِ الله، محرّم است؛ و بهترین نماز پس از نماز فرض، نماز شب می‌باشد».
1255- وعن عائشةَ& قَالَت: لَمْ یَکُنِ النَّبِیُّr یَصُومُ مِنْ شَهْرٍ أکْثَرَ مِنْ شَعْبَانَ، فَإنَّهُ کَانَ یَصُومُ شَعْبَانَ کُلَّهُ.
وفی روایةٍ: کَانَ یَصُومُ شَعْبَانَ إِلا قَلِیلاً. [متفق علیه]([2])
ترجمه: عایشه& می‌گوید:پیامبرr هیچ ماهی را به‌اندازه‌ی ماه شعبان روزه نمی‌گرفت؛ چون همه - یا بیش‌ترِ- ماه شعبان را روزه می‌گرفت.
و در روایتی دیگر آمده است: جز اندکی از ماه شعبان، همه‌ی آن‌را روزه می‌گرفت.
1256- وعن مُجِیبَةَ البَاهِلیَّةِ عَن أبیهَا أَوْ عَمِّهَا: أَنَّهُ أتى رسولَ اللهr ثُمَّ انطَلَقَ فَأَتَاهُ بَعْدَ سَنَةٍ - وَقَدْ تَغَیَّرَتْ حَالُهُ وَهیئَتُهُ- فَقَالَ : یَا رسولَ الله أمَا تَعْرِفُنِی؟ قَالَ: «وَمَنْ أنْتَ»؟ قَالَ: أَنَا الباهِلیُّ الَّذِی جِئْتُک عام الأَوَّلِ. قَالَ: «فَمَا غَیَّرَکَ، وَقَدْ کُنْتَ حَسَنَ إلهیْئَةِ؟!» قَالَ: مَا أکَلْتُ طَعَاماً مُنْذُ فَارقتُکَ إِلا بِلَیْلٍ. فَقَالَ رسولُ اللهِr: «عَذَّبْتَ نَفْسَکَ!» ثُمَّ قَالَ: «صُمْ شَهْرَ الصَّبْرِ، وَیَوماً مِنْ کُلِّ شَهْرٍ» قَالَ: زِدْنِی، فَإنَّ بِی قُوَّةً، قَالَ: «صُمْ یَوْمَیْن»؛ قَالَ: زِدْنِی، قَالَ: «صُمْ ثَلاثَةَ أیَّامٍ»؛ قَالَ: زِدْنِی، قَالَ: «صُمْ مِنَ الحُرُم وَاترکْ، صُمْ مِنَ الحُرُمِ وَاترُکْ ، صُمْ مِنَ الحُرُمِ وَاترُکْ». وقَالَ بأصابِعِه الثَّلاثِ فَضَمَّها، ثُمَّ أرْسَلَهَا. [روایت ابوداود]([3])
ترجمه: از مجبیه‌ی باهلی از پدرش - یا از عمویش- روایت شده است که او نزدِ رسول‌اللهr آمد؛ سپس بازگشت و پس از یک سال در حالی که شکل و قیافه‌ی او به‌کلی دگرگون شده بود، به حضور پیامبرr شرف‌یاب شد و عرض کرد: ای رسول‌خدا! آیا مرا نمی‌شناسی؟ فرمود: «تو کیستی؟» گفت: من، همان مرد باهلی هستم که پارسال نزدت آمدم. فرمود: «چرا این‌همه تغییر کرده‌ای؟ تو که شاداب‌تر و خوش‌قیافه‌تر بودی!» پاسخ داد: از زمانی‌که از شما جدا شدم، فقط شب‌ها غذا خورده‌ام. رسول‌اللهr فرمود: «خود را عذاب داده‌ای!» سپس افزود: «ماه صبر و شکیبایی - یعنی ماه رمضان- و نیز یک روز از هر ماه را روزه بگیر». گفت: مقدارش را برایم بیش‌تر کنید؛ زیرا من توانایی دارم. فرمود: «دو روز از هر ماه را روزه بگیر». عرض کرد: مقدارش را برایم بیفزایید. فرمود: «سه روز از هر ماه را روزه بگیر». گفت: از این هم بیش‌تر. پیامبرr سه بار فرمود: «بخشی از ماه‌های حرام([4]) را روزه بگیر (و روزه گرفتن در سایر روزها را) ترک کن». و با اشاره‌ی دست، و باز و بسته کردن سه تا از انگشتان مبارک، نشان داد که از هر ماهِ حرام، سه روز روزه بگیرد و سه روز روزه نگیرد.
شرح
مؤلف در این باب به بیان روزها و ماه‌هایی پرداخته است که روزه گرفتن در آنها سنت می‌باشد؛ یکی از این ماه‌ها، ماه شعبان است؛ همان‌گونه که عایشه& گفته است: پیامبرr همه یا بیش‌ترِ این ماه را روزه می‌گرفت. از این‌رو شایسته است که انسان به‌پیروی از رسول‌اللهr، در ماه شعبان بیش از سایر ماه‌ها روزه بگیرد.
علما گفته‌اند: حکمتش، این است که روزه گرفتن در شعبان به منزله‌ی سنت‌های راتبه‌ای‌ست که انسان پیش از نمازهای فرض می‌خوانَد.
ماهِ الله، محرّم نیز یکی از ماه‌هایی‌ست که روزه گرفتن در آن، فضیلت فراوانی دارد. می‌دانید که ماه محرم، همان ماهی‌ست که در بین ماه‌های ذی‌الحجه و صفر قرار دارد. پیامبرr درباره‌ی روزه‌ی محرم فرموده است: «بهترین روزه پس از روزه‌ی رمضان، روزه گرفتن در ماهِ الله، محرّم است». بهتر است که روزه‌ی محرم در روزهای تاسوعا، عاشورا و نیز در یازدهمین روزِ این ماه باشد.
همان‌گونه که در حدیث این مرد باهلی آمده است: روزه گرفتنِ سه روز از هر ماه، مستحب می‌باشد؛ هم‌چنان‌که پیامبرr سه روز از هر ماه را روزه می‌گرفت و برایش مهم نبود که در ابتدای ماه روزه بگیرد یا در میانه‌ی ماه و یا در آخِرِ آن». البته بهترین زمان برای روزه گرفتن در هر ماه، "ایام بیض" است؛ یعنی روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه.
روز "عرفه" یکی از روزهایی‌ست که روزه گرفتن در آن، اهمیت و فضیلت ویژه‌ای دارد؛ زیرا از پیامبرr درباره‌ی روزه‌ی عرفه سؤال شد؛ فرمود: «یُکَفِّرُ السَّنَةَ المَاضِیَةَ وَالبَاقِیَةَ»؛ یعنی: «روزه‌ی روز عرفه، بخشش گناهان سال گذشته و آینده را در پی دارد». به عبارت دیگر: کفاره‌ی گناهانِ دو سال محسوب می‌شود.
در حدیث مرد باهلی آمده است که وی یک سالِ کامل را روزه گرفت؛ از این‌رو شکل و قیافه‌ی او به‌کلی دگرگون شد و زمانی‌که به حضور پیامبرr آمد، عرض کرد: ای رسول‌خدا! آیا مرا نمی‌شناسی؟ فرمود: «تو کیستی؟» پاسخ داد: «من، همان مرد باهلی هستم که پارسال نزدت آمدم». آن‌گاه به پیامبرr خبر داد که همه‌ی سال گذشته را روزه گرفته است. رسول‌اللهr فرمود: «خود را عذاب داده‌ای!» این، نشان می‌دهد که در شریعت اسلام، انسان نباید خودش را عذاب دهد یا خویشتن را به کاری وادارَد که توانش را ندارد؛ زیرا الله متعال میفرماید:
﴿مَّا یَفۡعَلُ ٱللَّهُ بِعَذَابِکُمۡ إِن شَکَرۡتُمۡ وَءَامَنتُمۡ﴾ [النساء : ١٤٧]
اگر سپاسگزار باشید و ایمان بیاورید، الله را با عذاب شما کاری نیست.
***
([1]) صحیح مسلم، ش: 1163. [این حدیث پیش‌تر به‌شماره‌ی 1175 آمده است. (مترجم)]
([2]) صحیح بخاری، ش: 1970؛ و صحیح مسلم، ش: (782، 1156).
([3]) ضعیف است؛ ر.ک: ضعیف الجامع، ش: 5087؛ و ضعیف أبی داود، از آلبانی/ ش: 526.
([4]) ماه‌های حرام عبارتند از: محرم، رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه. [مترجم]
224- باب: مسایلی درباره‌ی روزه
1250- عن أَبی هریرةt عَنِ النَّبِیِّr قَالَ: «إِذَا نَسِیَ أَحَدُکُمْ، فَأکَلَ، أَوْ شَرِبَ، فَلْیُتِمَّ صَوْمَهُ، فَإنَّمَا أطْعَمَهُ اللهُ وَسَقَاهُ». [متفق علیه]([1])
ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: پیامبرr فرمود: «هرکه از شما - در حالِ روزه- از روی فراموشی چیزی خورد یا نوشید، روزه‌اش را به آخِر برساند؛ زیرا - روزه‌اش باطل نیست و- الله متعال به او آب و غذا داده است».
1251- وعن لَقِیط بن صَبِرَةَt قَالَ: قُلْتُ: یَا رسول الله، أخْبِرْنی عَنِ الوُضُوءِ؟ قَالَ: «أسْبغِ الوُضُوءَ، وَخَلِّلْ بَیْنَ الأَصَابِعِ، وَبَالِغْ فی الاسْتِنْشَاقِ، إِلاَّ أنْ تَکُونَ صَائِماً». [روایت ابوداود و ترمذی؛ ترمذی این حدیث را حسن صحیح دانسته است.]([2])
ترجمه: لقیط بن صَبرهt می‌گوید: عرض کردم: ای رسول‌خدا! به من درباره‌ی وضو بگو. فرمود: «وضوی درست و کاملی بگیر و بین انگشتان خود را خلال کن و آب را خوب به بینی خود بکش، مگر این‌که روزه باشی».
1252- وعن عائشة$ قَالَتْ: کَانَ رسول اللهr یُدْرِکُهُ الفَجْرُ وَهُوَ جُنُبٌ مِنْ أهْلِهِ، ثُمَّ یَغْتَسِلُ وَیَصُومُ. [متفق علیه]([3])
ترجمه: عایشه& می‌گوید: گاه صبح می‌شد و رسول‌اللهr از بابت هم‌بستری با همسرش جُنُب بود؛ سپس غُسل می‌کرد و روزه می‌گرفت.
1253- وعن عائشة وأم سلمةَ$ قَالَتا: کَانَ رسول اللهr یُصْبحُ جُنُباً مِنْ غَیْرِ حُلُمٍ، ثُمَّ یَصُومُ. [متفق علیه]([4])
ترجمه: عایشه و ام‌سلمه$ می‌گویند: گاه رسول‌اللهr شب را در حالی به صبح می‌رساند که - به علت هم‌بستری- نه به‌خاطرِ احتلام، جُنُب بود و سپس روزه می‌گرفت.
شرح
مؤلف/ در این باب به مسایلی درباره‌ی روزه پرداخته است؛ از جمله این‌که آیا اگر کسی در حالِ روزه از روی فراموشی چیزی بخورد یا بیاشامد، روزه‌اش باطل می‌شود یا خیر؟ پاسخ را از رسول‌اللهr می‌شنویم که فرموده است: «هرکه از شما - در حالِ روزه- از روی فراموشی چیزی خورد یا نوشید، روزه‌اش را به آخِر برساند؛ زیرا - روزه‌اش باطل نیست و- الله متعال به او آب و غذا داده است».
لذا اگر کسی از روی فراموشی، چیزی بخورد یا بنوشد و سیر یا سیراب شود، هیچ نقص یا اشکالی در روزه‌ی او وارد نمی‌شود؛ از این‌رو رسول‌اللهr فرمود: «روزه‌اش را به آخِر برساند». و افزود: «الله متعال به او آب و غذا داده است»؛ و این، نشان می‌دهد عملی که انسان آن‌را از روی فراموشی انجام دهد، به خودش نسبت داده نمی‌شود؛ بلکه به الله متعال نسبت داده می‌شود؛ همان‌گونه که الله متعال درباره‌ی اصحاب کهف میفرماید:
﴿وَنُقَلِّبُهُمۡ ذَاتَ ٱلۡیَمِینِ وَذَاتَ ٱلشِّمَالِ﴾ [الکهف: ١٨]
آنان را به چپ و راست میگرداندیم.
در صورتی‌که آنها خوابیده بودند؛ و آدمِ خوابیده، خودش پهلو به پهلو می‌شود و به چپ و راست می‌گردد؛ اما از آن‌جا که این عمل، با اراده‌ی خودِ آنان نبود، الله متعال این عمل را به خود نسبت داد. هم‌چنین آدمی که از روی فراموشی، نه از روی قصد یا شکستن روزه‌ی خود، چیزی می‌خورد یا می‌نوشد، روزه‌اش درست می‌باشد. و این حُکم درباره‌ی کسی که از روی عدم آگاهی حجامت می‌کند نیز صادق است؛ یعنی اگر کسی نداند که حجامت روزه را باطل می‌کند و حجامت نماید، روزه‌اش باطل نمی‌شود. و نیز اگر کسی به اشتباه یا با این پندار که فجر طلوع نکرده است، چیزی بخورد و سپس دریابد که فجر طلوع کرده است، روزه‌اش درست می‌باشد. و همین‌طور اگر کسی به گمانِ این‌که خورشید غروب کرده است، چیزی بخورد یا بنوشد، روزه‌اش باطل نیست. چنین ماجرایی در زمان رسول‌اللهr پیش آمد؛ هوا ابری بود و مردم به گمانِ این‌که خورشید غروب کرده است، افطار کردند؛ اما پس از اندکی خورشید از پسِ ابرها نمایان شد؛ با این حال، رسول‌اللهr به آنان دستور نداد که قضای آن روزه را ادا کنند؛ زیرا آنها به‌عمد و از روی قصد روزه‌ی خود را باز نکرده بودند. البته ناگفته نماند که انسان همین‌که متوجه موضوع شد، باید دست از خوردن و آشامیدن بکشد و روزه‌اش را به آخِر برساند؛ حتی اگر لقمه‌ای در دهانش بود، آن‌را بیرون بیندازد یا اگر در دهانش آب بود، آن‌را بیرون بریزد. هم‌چنین اگر حُکم مسأله‌ای را نمی‌دانست، مثلاً نمی‌دانست که حجامت روزه را می‌شکند و کسی این موضوع را به او گفت، باید بلافاصله از آن کار دست بکشد. به‌عنوان مثال: روزه‌داری چیزی می‌خورد یا می‌نوشد و یکی از اطرافیانش به او می‌گوید: چه‌کار می‌کنی؟ مگر روزه نیستی؟ و او می‌گوید: خورشید غروب کرده است؛ اما رفیقش به او می‌گوید: خورشید هنوز غروب نکرده است. در چنین حالتی بر روزه‌دار واجب است که بی‌درنگ دست از خوردن و آشامیدن بردارد؛ زیرا با تذکر رفیقش، عذر وی برطرف شده است.
حال این پرسش مطرح می‌شود که اگر دیدیم که روزه‌داری از روی فراموشی چیزی می‌خورد یا می‌نوشد، آیا به او تذکر دهیم یا خیر؟ می‌گوییم: بله؛ واجب است که به او یادآوری کنیم؛ زیرا برادرِ مسلمانمان معذور به فراموشی‌ست و ما که موضوع را می‌دانیم، باید به او یادآور شویم که روزه است. از این‌رو پیامبرr درباره‌ی نماز فرموده است: «إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ، أَنْسَى کَمَا تَنْسَوْنَ، فَإِذَا نَسِیتُ فَذَکِّرُونِی».([5]) یعنی: «من، بشری هم‌چون شما هستم و همان‌گونه که شما دچار فراموشی می‌شوید، من نیز دچار فراموشی می‌شوم؛ پس هرگاه دچار فراموشی شدم، به من یادآوری کنید». لذا اگر دیدید که روزه‌داری از روی فرمواشی چیزی می‌خورد یا می‌نوشد، به او یادآوری کنید و همین‌طور اگر مشاهده کردید که نمازگزاری جهتِ قبله را اشتباه گرفته، بر شما واجب است که او را از جهتِ قبله آگاه سازید.
خلاصه این‌که هرگاه هم‌کیشِ شما در امری قرار گرفت که برای او روا نیست، بر شماست که به او تذکر دهید؛ زیرا انسان، فراموش‌کار و خطاکار است.
سپس مؤلف
حدیثی آورده است که لقیط بن صَبرهt می‌گوید: پیامبرr فرمود:
«أسْبغِ الوُضُوءَ»؛ یعنی: وضو را کامل
بگردان. به عبارت دیگر: وضوی درست و کاملی بگیر. لذا واژه‌ی «اِسباغ» به معنای
کامل کردن است؛ همان‌گونه که الله متعال میفرماید:
﴿وَأَسۡبَغَ عَلَیۡکُمۡ نِعَمَهُۥ ظَٰهِرَةٗ وَبَاطِنَةٗ﴾ [لقمان: ٢٠]
و نعمت‌های آشکار و پنهان خود را برشما کامل گردانیده است.
در ادامه‌ی این حدیث آمده است: «و بین انگشتان خود را خلال کن»؛ به‌ویژه انگشتان پا که به‌هم نزدیک‌اند و ممکن است که آب به میانِ آنها نرسد. رسول‌اللهr افزود: «و در استنشاق ِ آب مبالغه کن» و آب را خوب به بینی خود بکش؛ «مگر این‌که روزه باشی». یعنی: هنگامی‌که روزه هستی، در استنشاقِ آب مبالغه نکن؛ زیرا ممکن است که آب از طریق بینی‌ات به معده برسد. این، نشان می‌دهد که رسیدن خوراکی یا آشامیدنی از هر طریقی به معده، مانند خوردن و آشامیدن از طریق دهان است و روزه را می‌شکند. شایان ذکر است: آمپول‌های وریدی و همین‌طور آمپول‌های عضلانی در هر قسمت بدن که تزریق شوند، تنها در صورتی شکننده‌ی روزه هستند که مغذی یا تقویتی باشند؛ یعنی تزریق آمپول‌های دارویی و غیرتقویتی روزه را نمی‌شکند. از این‌رو تزریق آمپول‌های تقویتی در حالت روزه روا نیست؛ مگر این‌که ضرورت یا بیماری به‌گونه‌ای باشد که چاره‌ای جز تزریقِ آمپول‌های تقویتی وجود نداشه باشد؛ در این‌صورت روزه می‌شکند و انسان باید به جای آن در روزِ دیگری روزه بگیرد.
سپس مؤلف/ حدیث عایشه و ام‌سلمه$ را آورده است که می‌گویند: «گاه رسول‌اللهr شب را در حالی به صبح می‌رساند که - به علت هم‌بستری- نه به‌خاطرِ احتلام، جُنُب بود و سپس روزه می‌گرفت». یعنی برای جُنُب جایز است که نیت روزه نماید؛ اگرچه پس از طلوع فجر غسل کند. همان‌گونه که گاه پیامبرr این‌گونه عمل می‌فرمود. حدیث عایشه و ام‌سلمه$ بیان‌گر این است که افعال و کارهای پیامبرr حجت می‌باشد؛ زیرا اصل بر عدم اختصاصی بودن کارهای نبوی‌ست. به عبارت دیگر: هر عملی که پیامبرr انجام داده است، حق و درست می‌باشد و حجیت دارد؛ از این‌رو اگر عبادتی انجام داده است، انجامِ آن عمل برای همه عبادت محسوب می‌شود و اگر عملی را از روی عادت انجام داده است، انجام آن عمل برای دیگران نیز عادی‌ست و حرام نمی‌باشد.
([1]) صحیح بخاری، ش: 1933؛ و صحیح مسلم، ش:1155.
([2]) صحیح الجامع، ش: 927؛ و صحیح أبی داود، ش: 130؛ آلبانی/ در مشکاۀ المصابیح، ش: 405 این حدیث را صحیح دانسته است.
([3]) صحیح بخاری، ش: 1930؛ و صحیح مسلم، ش:1109.
([4]) صحیح بخاری، ش: (1930، 1931)؛ و صحیح مسلم، ش:1109.
([5]) صحیح بخاری، ش: 401 و صحیح مسلم، ش: 572 به‌نقل از عبدالله بن مسعود رضی‌الله‌عنه.
223- امر به روزه‌دار به حفظ زبان و دیگر اندامش از گناهان و دشنام دادن به دیگران و امثالِ آن
1248- عَن أَبی هریرةًt قال: قَالَ رسول الله: «إذَا کَانَ یَومُ صَوْمِ أحَدِکُمْ فَلا یَرْفُثْ وَلا یَصْخَبْ، فإنْ سَابَّهُ أحَدٌ أَوْ قَاتَلَهُ فَلْیَقُلْ: إنِّی صَائِمٌ». [متفق علیه]([1])
ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «هرگاه یکی از شما روزه بود، نباید ناسزا بگوید یا بر کسی فریاد بزند و اگر کسی به او دشنام داد یا با او درگیر شد، در جوابش بگوید: من روزه هستم».
1249- وعنه قَالَ: قَالَ النَّبِیُّr: «مَنْ لَمْ یَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالعَمَلَ بِهِ فَلَیْسَ للهِ حَاجَةٌ فی أنْ یَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ». [روایت بخاری]([2])
ترجمه: ابوهریرهt می‌گوید: رسول‌اللهr فرمود: «کسی که دروغ‌گویی و عمل به مقتضای آن‌را ترک نکند، الله متعال نیازی ندارد که او خوردن و آشامیدن را ترک نماید».
شرح
مؤلف/ در کتابش بابی بدین عنوان گشوده است: «امر به روزه‌دار به نگه‌داری زبان و دیگر اندامش از گناهان و دشنام دادن به دیگران و سایر بدی‌ها». یعنی: بر روزه‌دار واجب است که از هر سخن و کردارِ حرامی بپرهیزد؛ زیرا الله متعال روزه را فرض نموده است تا ما تقوا و پرهیزگاری پیشه کنیم؛ همان‌گونه که میفرماید:
﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ کُتِبَ عَلَیۡکُمُ ٱلصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِکُمۡ لَعَلَّکُمۡ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾ [البقرة: ١٨٣]
ای کسانی که ایمان آوردهاید! روزه بر شما فرض شده، چنان‌که بر کسانی که پیش از شما بودند، فرض شده بود؛ برای این‌که تقوا پیشه کنید.
پس فرض شدن روزه برای این است که تقوا پیشه کنیم و از کارهای حرام بپرهیزیم. الله متعال با فرمانِ ترکِ علایق و نیازها، خواهان عذاب دادنِ بندگانش نیست؛ بلکه او می‌خواهد که بندگانش از او فرمان ببرند و دستوراتش را اجرا کنند و از کارهای حرام بپرهیزند تا روزه، مدرسه و آموزش‌گاهی باشد که در آن دوری از کارهای حرام و انجام واجبات را بیاموزند. لذا اگر انسان در طولِ ماه رمضان، بر دین خود پای‌بند باشد و از کارهای حرام بپرهیزد و واجبات شرعی‌اش را انجام دهد، به این رویه عادت می‌کند و در طول زندگی‌اش همین‌گونه خواهد بود؛ از این‌رو الله متعال حکمت فرض شدن روزه را این‌گونه بیان فرمود که﴿لَعَلَّکُمۡ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾ «برای این‌که تقوا پیشه کنید». هم‌چنین پیامبرr فرموده است: «هرگاه یکی از شما روزه بود، نباید ناسزا بگوید یا بر کسی فریاد بزند و اگر کسی به او دشنام داد یا با او درگیر شد، در جوابش بگوید: من روزه هستم». یعنی: انسانِ روزه‌دار نباید سخنان معصیت‌بار و گناه‌آلود بگوید؛ بلکه باید متین و باوقار باشد و اگر کسی به او ناسزا گفت، بر سرَش داد و فریاد نزند؛ بلکه به او بگوید: من روزه هستم و بدین‌سان با زبانِ حال به طرفِ مقابلش بفهماند که سکوت من، از سرِ عجز و ناتوانی نیست؛ بلکه می‌توانم جواب دهم؛ اما چون روزه هستم، به حکم الله و رسولش چیزی نمی‌گویم. و بدین‌سان از گستاخیِ بیش‌ترِ وی جلوگیری کند و هم‌چنان باعزت باقی بماند و تنها در برابر الله متعال اظهار ذلت و فروتنی کند. از این‌رو رسول‌اللهr فرمود: «کسی که دروغ‌گویی و عمل به مقتضای آن‌را ترک نکند، الله متعال نیازی ندارد که او خوردن و آشامیدن را ترک نماید». در حدیثی دیگر افزون بر دروغ‌گویی و عمل به مقتضای آن، کردار جاهلانه نیز آمده است که منظور از آن، ستم و جفاکاری در حقّ مردم می‌باشد. لذا الله متعال نیازی به روزه‌ی چنین شخصی ندارد؛ زیرا الله متعال روزه را برای ترک کارهای حرام و انجام واجبات، فرض فرموده است و این، مهم‌ترین حکمت روزه می‌باشد.
***
([1]) صحیح بخاری، ش: (1894،1904)؛ و صحیح مسلم، ش:1151؛ این حدیث پیش‌تر به شماره‌ی 1223 آمده است.
([2]) صحیح بخاری، ش: 1903.