1- کتاب ابتدای نزول وحی بر پیامبر خدا ج
2- کتاب ایمان
3- کتاب علم
4- کتاب وضوء
5- کتاب غسل
6- کتاب حیض
7- کتاب تیمم
8- کتاب نماز
9- کتاب حمایه برای نمازگذار
10- کتاب اوقات نماز
11- کتاب اذان
12- کتاب ابواب صفت نماز
13- کتاب نماز جمعه
14- کتاب نماز خوف
15- کتاب نماز عیدین
16- کتاب نماز وتر
17- کتاب نماز استسقاء
18- کتاب کسوف
19- کتاب سجده‌های قران
20- کتاب کوتاه خواندن نماز
21- کتاب نماز تهجد
22- کتاب نماز در مسجد مکه و مدینه
23- کتاب انجام دادن کاری در داخل نماز
24- کتاب سجدۀ سهو
25- کتاب جنازه
26- کتاب زکات
27- کتاب صدقۀ فطر
28- کتاب حج
29- کتاب عمره
30- کتاب احصار و جزای شکار کردن
31- کتاب جزای شکار کردن و امثال آن
32- کتاب فضائل مدینۀ منوره
33- کتاب احکام روزه
34- کتاب نماز تراویح
35- کتاب اعتکاف
36- کتاب بیوع
37- کتاب سلم
38- کتاب شفعه
39- کتاب اجاره
40- کتاب حواله‌ها
41- کتاب احکام و کالت
42- کتاب کشت و کشتمندی
43- زراعت و آبیاری
44- کتاب قرض گرفتن و ادای قرض و...
45- کتاب خصومات
46- کتاب یافتنی‌ها
47- کتاب داد خواهی از ظلم...
48- کتاب شراکت
49- کتاب گروی در غیر سفر
50- کتاب آزاد کردن غلامان
51- کتاب بخشش و فضیلت آن
52- کتاب شهادت دادن‌ها
53- کتاب شروط
54- کتاب و صیت‌ها
55- کتاب جهاد
56- کتاب ابتدای خلقت
57- کتاب اخبار انبیاء†
58- کتاب فضائل صحابه
59- کتاب غزوات
60- کتاب تفسیر
61- کتاب فضائل قرآن
62- کتاب نکاح
63- کتاب طلاق
64- کتاب نفقات و فضیلت نفقه...
65- کتاب طعام‌ها
66- کتاب عقیقه
67- کتاب ذبح و شکار
68- کتاب قربانی
69- کتاب مشروبات
70- کتاب مریض‌ها
71- کتاب طب
72- کتاب لباس
73- کتاب ادب
74- کتاب اجازه خواستن
75- کتاب دعاها
76- کتاب آرامش خاطر و نرمی دل
77- کتاب قضاء و قدر
78- کتاب سوگند و نذرها
79- کتاب کفارۀ سوگند
80- کتاب میراث
81- کتاب حدود
82- کتاب محاربینی که از اهل کفر وردت
83- کتاب خونبها
84- کتاب توبه داد مدتدین
85- کتاب تعبیر خواب
86- کتاب فتنه‌ها
87- کتاب احکام
88- کتاب تمنا و آرزو
89- کتاب عمل کردن به کتاب و سنت
90- کتاب توحید، و رد بر جهمی
1- أحکام القرآن: لأبی بکر أحمد بن علی الرازی الجصاص، المتوفی (370) هـ دار الکتب العلمیه، بیروت، لبنان، الطبعة الأولی، (1415) هـ (1994) م.
2- أحکام القرآن: لأبی بکر محمد بن عبدالله، المعروف بابن العربی، المتوفی (543) هـ، دار الکتب العلمیه، بیروت، لبنان، (1416) هـ (1996) م.
3- أسباب النزول: للإمام أبی الحسن، علی بن أحمد الواحدی، النیسابوری، دار الحدیث، القاهرة، مصر.
4- تفسیر آیات الأحکام: للشیخ محمد علی السایس، مؤسسة المختار للنشر والتوزیع، القاهرة، مصر.
5- تفسیر القرآن العظیم: للإمام أبی الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقی، المتوفی (774) هـ، دار الکتب العلمیه، بیروت، لبنان، الطبعه الأولی، (1419) هـ (1998) م.
6- التفسیر والمفسرون: للدکتور محمد حسین الذهبی، دار القلم، بیروت، لبنان، الطبعة الأولی.
7- الجامع لأحکام القرآن: لأبی عبدالله محمد بن أحمد الأنصاری القرطبی، المتوفی (671) هـ، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، (1305) هـ، (1985) م.
8- روح المعانی: للعلامة أبی الفضل شهاب الدین، السید محمد الألوسی البغدادی، دار الکتب العلمیة، بیروت، لبنان، الطبعة الأولی، (1415) هـ (1994) م.
9- الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل: للإمام محمود بن عمر الزمخشری، المتوفی (528) هـ، دار الریان للتراث، القاهرة، مصر، الطبعة الثانیة، (1407) هـ (1987) م.
أ: شروح صحیح البخاری به ترتیب سال وفات مؤلفین:
1- (أعلام السنن): لحمد بن محمد الخطابی، المتوفی (386) هـ.
2- (شرح صحیح البخاری: تالیف ابو الحسن علی بن خلف بن عبدالملک، مشهور به (ابن بطال) مالکی، متوفی سال (449) هـ.
3- (شرح قوام السنة) تالیف أبی القاسم إسماعیل بن محمد الأصبهانی الحافظ، متوفی سال (535) هـ.
4- (النجاح فی شرح کتاب أخبار الصحاح): تالیف نجم الدین أبی حفص عمر بن محمد النسفی الحنفی، متوفی سال (537) هـ.
5- (شرح البخاری) تالیف القاضی ابی بکر بن عبدالله بن العربی المالکی الحافظ، متوفی سال (543) هـ.
6- (شرح مشکل البخاری): تالیف محمد بن سعید بن یحیی بن دبیشی واسطی، متوفی سال (637) هـ.
7- (شرح البخاری): تالیف امام یحیی بن شرف نووی، متوفی سال (676) هـ([1]).
8- (الراموز علی صحیح البخاری): تالیف علی بن محمد یونینی، متوفی سال (701) هـ.
9- (ترجمان التراجم تالیف أبی عبدالله عمر بن رشد الفهری، متوفی سال (721) هـ.
10- (البدر المنیر الساری فی الکلام علی البخاری): تالیف عبدالکریم بن عبدالنور بن منیر حلبی، متوفی سال (735) هـ.
11- (شواهد التواضیح والتصحیح لمشکلات الجامع الصحیح): تالیف محمد بن عبدالله بن مالک، متوفی سال (762) هـ.
12- (العقد الجلی فی حل إشکال الجامع الصحیح): تالیف احمد بن احمد الکردی، متوفی سال (763) هـ.
13- (شرح صحیح البخاری) تالیف الحافظ مغلطای بن فلیج الترکی المصری الحنفی، متوفی سال (792) هـ.
14- (التنقیح لألفاظ الجامع الصحیح): تالیف محمد بن بهادر الزرکشی، متوفی سال (794) هـ.
15- (التوضحیح شرح الجامع الصحیح): تالیف عمر بن علی بن الملقن، متوفی سال (805) هـ.
16- (شرح صحیح البخاری) تالیف القاضی مجدالدین اسماعیل بن ابراهیم البلبیسی، متوفی سال (810) هـ.
17- (الإفها شرح صحیح البخاری): تالیف عبدالرحمن بن عمر بن رسلان البلقینی، متوفی سال (824) هـ.
18- (الکوکب الساری شرح صحیح البخاری): تالیف محمد بن احمد بن موسی الکفیری، متوفی سال (831) هـ.
19- (مصابیح الجامع الصحیح): تالیف محمد بن ابی بکر الدامامینی، متوفی سال (827) هـ.
20- (شرح صحیح البخاری) تالیف الشیخ شهاب الدین احمد بن رسلان المقدسی الرملی الشافعی، متوفی سال (844).
21- (تیسیر منهل القاری فی تفسیر مشکل البخاری): تالیف محمد بن محمد بن محمد بن موسی الشافعی الحنبلی، متوفی بعد از سال (846) هـ.
22- (اللامح الصبیح علی الجامع الصحیح): تالیف محمد بن عبدالدائم بن موسی البرماوی، متوفی سال (831) هـ.
23- (الوکب الساری) تالیف علی بن الحسین بن عروة المشرفی الموصلی الحنبلی متوفی سال (837) هت.
24- (التلقیح لفهم قارئ الصحیح): تالیف برهان الدین بن محمد بن خلیل الحلبی، متوفی سال (841) هـ.
25- (المتجر الربیح علی الجامع الصحیح): تالیف محمد بن احمد بن محمد بن مرزوق الحفید، متوفی سال (842) هـ.
26- (فتح الباری بشرح صحیح البخاری): تالیف امام احمد بن علی بن حجر العسقلانی الشافعی، متوفی سال (852) هـ.
27- (عمدة القاری شرح صحیح البخاری): تالیف امام محمد بن احمد بن موسی العینی الحنفی، متوفی سال (855) هـ،([2]).
28- (تعلیق علی البخاری): تالیف محمد بن محمد بن علی النویری، متوفی سال (857) هـ.
29- (الکوثر الجاری إلی ریاض البخاری): تالیف أحمد بن اسماعیل بن عثمان الکورانی، متوفی سال (857) هـ.
30- (شرح صحیح البخاری): تالیف الشیخ أبی البقاء محمد بن علی بن خلف الأحمدی المصری الشافعی، متوفی بعد از سال (909) هـ.
31- (التوشیح شرح الجامع الصحیح): تالیف الإمام الحافظ أبی الفضل جلال الدین عبدالرحمن السیوطی، متوفی سال (911) هـ.
32- (إرشاد الساری شرح صحیح البخاری): تالیف الإمام شهاب الدین أحمد بن محمد الخطیب القسطلانی المصری الشافعی، متوفی سال (923) هـ.
33- (شرح صحیح البخاری): تالیف العلامة زین الدین عبدالرحیم بن عبدالرحمن بن أحمد العباسی، متوفی سال (963) هـ.
34- (الفیض الجاری لشرح صحیح البخاری): تالیف إسماعیل بن محمد بن عبدالهادی، متوفی سال ( 1162) هـ.
35- النور الساری من فیض البخاری): تألیف حسن العدوی الحمزاوی المالکی، متوفی سال (1303) هـ([3]).
ب: کتب حدیث دیگر به ترتیب حروف ألفباء:
1- تبسیط علوم الحدیث: لمحمد نجیب المطیعی، مطبعة حسان، القاهرة، مصر، (1979) م.
2- سنن ابن ماجة: للإمام أبی عبدالله محمد بن یزید القزوینی، المتوفی (275) هـ، دار الحدیث، القاهرة، مصر، (1414) هـ (1994) م.
3- سنن دبی داود: للإمام دبی داود سلیمان بن دشعث السجستانی، المتوفی (275) هـ، دار الحدیث، حمص، سوریة.
4- سنن الترمذی: للإمام أبی عیسی محمد بن عیسی بن سورة الترمذی، المتوفی (279) هـ، المکتبة التجاریة، مکة المکرمة، السعودیة.
5- سنن الدارمی: للإمام دبی محمد عبدالله بن عبدالرحمن الدارمی، المتوفی (255) هـ، دار القلم، دمشق، سوریة، الطبعة الأولی (1412) هـ (1919) م.
6- سنن النسائی: للإمام أبی عبدالرحمن أحمد بن شعیب بن علی النسائی، المتوفی (303) هـ، دار البشائر الإسلامیة، بیروت، لبنان، الطبعة الثالثة (1409) هـ (1988) م.
7- شرح معانی الآثار: للإمام أبی جعفر أحمد بن محمد الطحاوی، المتوفی (321) هـ، دار الکتب العلمیة، بیروت، لبنان، الطبعة الثانیة، (1407) هـ (1987) م.
8- صحیح البخاری: للإمام أبی عبدالله محمد بن إسماعیل البخاری، المتوفی (256) هـ، (مع فتح الباری)، دار الریان للتراث، القاهرة، مصر، الطبعة الأولی، (1407) هـ (1986) م.
9- صحیح مسلم: للإمام مسلم بن الحجاج القشیری النیسابوری، المتوفی (261) هـ، مع شرح النووی، الطبعة الأولی 01414) هـ (1994) م، دار الخیر، دمشق، سوریة.
10- المقاصد الحسنة: للعلامة محمد عبدالرحمن السخاوی، المتوفی (902) هـ، دار الکتاب العربی، بیروت، لبنان، الطبعظ الثانیة (1414) هـ (1994) م.
11- المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج، للإمام محی الدین دبی زکریا یحیی بن شرف النووی، المتوفی (676) هـ، الطبعة الأولی، (1414) هـ (1994) م، دار الخیر، دمشق، سوریة.
12- منهج النقد فی علوم الحدیث: للدکتور نور الدین عتر، دمشق سوریة، الطبعظ الثالثة (1401) هت 01981) م.
13- نیل الأوطار شرح منتقی الأخبار: للإمام محممد بن علی بن محمد الشوکانی، المتوفی (1255) هـ، دار الحدیث القاهرة، الطبعة الأولی، (1413) هـ (1993) م.
1- بدائع الصنائع: للإمام علاء الدین أبی بکر بن مسعود الکاسانی الحنفی، المتوفی (587) هـ، دار الکتاب العربی، بیروت، لبنان، الطبعة الثانی، (1402) هـ، (1982) م.
2- تنویر المقالة: لأبی عبدالله محمد بن إبراهیم المالکی، المتوفی (942) هـ، الطبعة الدولی (1409) هـ (1988) م.
3- درر الحکام شرح مجلة الأحکام: لعلی حیدر، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان.
4- رد المحتار علی در المختار: للعلامة محمد أمین، الشهیر بابن عابدین الحنفی، دارالفکر، بیروت، لبنان، الطبعة الثانیة (1386) هـ (1966) م.
5- فقه السنة: للسید سابق، مکتبة دار التراث، القاهرة، مصر العربیة.
6- المبسوط: للإمام شمس الدین محمد بن محمد أبی سهل السرخسی، المتوفی (490) هـ، دار المعرفة، بیروت، لبنان، (1409) هـ (1989) م.
7- المغنی: للإم موفق الدین أبی محمد عبدالله بن أحمد بن قدامة، المتوفی (620) هـ، هجر، القاهرة، مصر العربیة، الطبعة الأولی (1406) هـ، (1986) م.
8- نیل الأوطار: للإمام محمد بن علی بن محمد الشوکانی، المتوفی (1255) هـ، دار الحدیث، القاهرة، مصر العربیة، الطبعة الأولی (1413) هـ (1993) م.
1- الأحکام فی أصول الأحکام: للإمام علی بن محمد الآمدی، المکتب الأسلامی، بیروت، لبنان، الطبعة الثانیة، (14-2) هـ.
2- إرشاد الفحول ألی تحقیق الحق من علم الأصول: للإمام محمد بن علی الشوکانی، المتوفی (1255) هـ، دار المعرفة، بیروت، لبنان، (1399) هـ (1979) م.
3- الأشباه والنظائر: للإمام جال الدین عبدالرحمن السیوطی، المنوفی (911) هـ، مکتبة نزار مصطفی الباز، مکة المکرمة، السعودیة، الطبعة الأولی، (1416) هت (1996) م.
4- أصول السرخسی: للإمام أبی بکر محمد بن أحمد السرخسی، المتوفی (490) هـ، دار المعرفة، بیروت، لبنان، (1393) هت (1973) م.
5- أصول الشاشی: للإمام نظام الدین أحمد بن محمد الشاشی الحنفی، المتوفی (344) هـ، دار الکتاب العربی، بیروت، لبنان، (1402) هـ (1982) م.
6- أعلام الموقعین: عن رب العلمین: للإمام أبی عبدالله محمد بن دبی بکر الدمشقی، المعروف بابن القیم الجوزیة، المتوفی (751) هـ، مطابع الفاروق الحدیثة، القاهرة، مصر العربیة، الطبعة الأولی، (1417) هت (1996) م.
7- البحر المحیط: للعلامة بدر الدین محمد بن بهادر الزرکشی، المتوفی (794) هـ، دار الصفوة بالغردقة، الطبعة الثانیة، (1413) هـ (1992) م.
8- تیسیر الوصو إلی علم الأصول: للدکتور عبدالرحیم یعقوب (فیروز) مکتبة العبیکان، الریاض، السعودیة، الطبعة الأولی (1424) هـ (2003) م.
9- الحسامی: الإمام حسام الدین محمد بن محمد بن محمد الإخسیکثی، المتوفی (644) هـ، أصح المطابع، آرام باف، کراتشی، باکستان.
10- شرح التلویح علی التوضیح: للعلامة سعد الدین مسعود بن عمر التفتازانی الحنفی، المتوفی (792) هـ، مکتبة محمد علی صبیح وأولاده، القاهرة، جمهوریة مصر العربیة.
11- شرح الکوکب المنیر: للعلامة محمد بن دحمد المعروف بابن النجار، المتوفی (972) هـ، مکتبة العبیکان، الریاض، السعودیة، (1418) هـ (1997) م.
12- غمز عیون البصائر: لمولانا زین العابدین السید أحمد بن محمد الحنفی الحموی، المتوفی (1098) م.
13- کشف الأسرار: للإمام علاء الدین عبدالعزیز البخاری، المتوفی (730) هـ، دارلکتاب العربی، بیروت، لبنان، الطبعة الدولی، (1411) هـ (1991) م.
14- المحصول فی علم أصول الفقه: للإمام فخر الدین محمد بن عمر الرازی، المتوفی (606) هـ، مؤسسة الرسالة، بیروت، لبنان، الطبعة الثانیة (1412) هـ (1992) م.
15- المستصفی من علم الأصول: للإمام حجة الإسلام دبی حامد محمد بن محمد بن محمد الغزالی المتوفی (505) هـ، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، الطبعة الثالثة، (1414) هـ (1993) م.
16- الموفقات فی أصول الشریعة: للإمام أبی إسحاق أبراهیم بن موسی الشاطبی، المتوفی 790) هـ، دار المعرفة، بیروت، لبنان، الطبعة الثانیة (1416) هـ، 1996) م.
1- أسد الغابة فی معرفة الصحابة: للعلامة عز الدین دبی الحسن علی بن دبی الکرم محمد بن محمد بن عبدالکریم الشیبانی، المعروف بابن الأثیر، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان.
2- الدایة والنهایة: للحافظ عماد الدین ابی الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی الدمشقی، دار هجر للطباعة والنشر والتوزیع، القاهرة، جیزه، الطبعة الأولی، (1418) هـ (1998) م.
3- القاموس المحیط: للعلامة مجد الدین محمد بن یعقوب الفیروز ابادی، المتوفی (817) هـ، مؤسسة الرسالة، بیروت، لبنان، الطبعة الثانیة (1407) هـ، (1987) م.
4- لسان العرب: للإمام محمد بن مکرم المعروف بابن منظور، المتوفی (711) هـ، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، الطبعة الأولی (1416) هـ (1996) م.
5- مختار الصحاح: للإمام محمد بن دبی بکر بن عبد القادر الرازی، مکتبة لبنان، بیروت، لبنان (1986) م.
6- المصباح المنیر: للعلامة أحمد بن محمد بن علی الفیومی المقرئ، مکتبة بیروت، لبنان، بیروت، (1987) م.
7- المنجد (ترجمة إلی اللغة الفارسیة): ترجمة: محمد بندر ریکی، انتشارات ایران، تهران، إیران.
8- النهایة فی غریب الحدیث والإثر: للإمام أبی السعادات المبارک بن محمد الجزری، المعروف بابن الدثیر، المتوفی (707] هـ، المکتبة العلمیة، بیروت، لبنان.
9- المعجم الوسیط: لعدد من اللغویین، المکتبة الإسلامیة، استانبول، ترکیا.
[1]- قابل تذکر است که امام نووی در این شرح خود تنها کتاب (بدء وحی) و کتاب (ایمان را شرح نمود، و متأسفانه پیش از تکمیل کردن آن وفات یافت.
[2]- وطوری که در مقدمه هم گفتیم (عمدة القاری) و (فتح الباری) از بهترین، و شامل‌ترین، و کامل‌ترین شروح (صحیح البخاری می‌باشد، و برای حاصل کردن معلومات بیشتر در مورد این دو کتاب بسیار با ارج، به مقدمة این کتاب (فیض الباری) مراعه کنید.
[3]- وقابل تذکر است که برایک تاب (صحیح البخاری) شروح و تعلیقات بسیار دیگری نیز هست که بعضی از آنها چاب گردیده و در دسترس طلاب علم قرار گرفته است، و عدۀ از آن ها هنوز مخطوط بوده و در رفوف بعضی از کتابخانه‌ها و یا طاق‌های موزیم‌ها قرار دارد، و امید است کسانی از اهل علم و قلم دامن همت بر کمر زده، و با خدمات علمی مناسب و شایسته، این کتب با اهمیت را چاپ و نشر نمایند، والله من وراء القصد.
|
1- |
ابراهیمس بن محمد ج |
|
|
2- |
ابی بن کعبس |
|
|
3- |
اسامه بن زیدس |
|
|
4- |
اسید بن حضیرس |
|
|
5- |
اشعتس |
|
|
6- |
اقرع بن حابس |
|
|
7- |
امیه بن صلتس |
|
|
8- |
انس بن مالکس |
|
|
9- |
براء بن عازبس |
|
|
10- |
ثابت ضحاکس |
|
|
11- |
ثابت بن قیسس |
|
|
12- |
جابر بن سمرهس |
|
|
13- |
جابر بن عبداللهس |
|
|
14- |
جریر بن عبدالله |
|
|
15- |
جبیر بن مطعمس |
|
|
16- |
جعفر بن ابی طالبس |
|
|
17- |
جندب بن عبداللهس |
|
|
18- |
جندب بن سفیانس |
|
|
19- |
حارث بن هشامس |
|
|
20- |
حارثه بن وهبس |
|
|
21- |
حذیفه بن یمانس |
|
|
22- |
حسان بن ثابتس |
|
|
23- |
حسن بن علیس |
|
|
24- |
حسین بن علیس |
|
|
25- |
حکیم بن حزامس |
|
|
26- |
حویصه بن مسعودس |
|
|
27- |
خالد بن ولیدس |
|
|
28- |
حباب بن ارتس |
|
|
29- |
خزیمة انصاریس |
|
|
30- |
دحیة کلبیس |
|
|
31- |
رفاعه بن رافع زرقیس |
|
|
32- |
زبیر بن عوامس |
|
|
33- |
زید بن ارقمس |
|
|
34- |
زید بن ثابتس |
|
|
35- |
زید بن حارثهس |
|
|
36- |
زید بن خالد جهنیس |
|
|
37- |
زید بن عمروس |
|
|
38- |
سراقه بن مالکس |
|
|
39- |
سعد بن عبادهس |
|
|
40- |
سعد بن معاذس |
|
|
41- |
سعد بن ابی وقاصس |
|
|
42- |
سعید بن زیدس |
|
|
43- |
سفیان بن ابی زهیرس |
|
|
44- |
سلمان بن عامرس |
|
|
45- |
سلمان فارسیس |
|
|
46- |
سلمه بن اکوعس |
|
|
47- |
سلیمان بن صردس |
|
|
48- |
سمره بن جندبس |
|
|
49- |
سهل بن ابی حثمهس |
|
|
50- |
سهل بن سعدس |
|
|
51- |
سوید بن نعمانس |
|
|
52- |
صعب بن جثامهس |
|
|
53- |
طفیل بن عمروس |
|
|
54- |
طلحه بن عبیداللهس |
|
|
55- |
عامر بن ربیعهس |
|
|
56- |
عباده بن صامتس |
|
|
57- |
عبدالرحمن بن عوفس |
|
|
58- |
عبدالله بن ابی اوفیس |
|
|
59- |
عبدالله بن ابی منافق |
|
|
60- |
عبدالله بن بحینهس |
|
|
61- |
عبدالله بن بسرس |
|
|
62- |
عبدالله بن جبیرس |
|
|
63- |
عبدالله بن جعفرس |
|
|
64- |
عبدالله بن حنظلهس |
|
|
65- |
عبدالله بن رواحهس |
|
|
66- |
عبدالله بن زبیرس |
|
|
67- |
عبدالله بن زمعهس |
|
|
68- |
عبدالله بن زیدس |
|
|
69- |
عبدالله بن سلامس |
|
|
70- |
عبدالله بن عباسس |
|
|
71- |
عبدالله بن عبدالله بن ابیس |
|
|
72- |
عبدالله بن عمروس |
|
|
73- |
عبدالله بن مالکس |
|
|
74- |
عبدالله مزنیس |
|
|
75- |
عبدالله بن مسعودس |
|
|
76- |
عبدالله بن مغفلس |
|
|
77- |
عبدالله بن هشامس |
|
|
78- |
عبدالله بن یزیدس |
|
|
79- |
عبیدالله بن عدیس |
|
|
80- |
عتبان بن مالکس |
|
|
81- |
عتبه بن ابی وقاصس |
|
|
82- |
عثمان بن طلحهس |
|
|
83- |
عثمان بن عفانس |
|
|
84- |
عثمان بن مظعونس |
|
|
85- |
عدی بن حاتمس |
|
|
86- |
عروة بارقیس |
|
|
87- |
عقبه بن حارثس |
|
|
88- |
عقبه بن عامرس |
|
|
89- |
عقبه بن عمروس |
|
|
90- |
علاء بن حضرمیس |
|
|
91- |
علی بن ابی طالبس |
|
|
92- |
عمار بن یاسرس |
|
|
93- |
عمر بن خطابس |
|
|
94- |
عمر بن ابی سلمهس |
|
|
95- |
عمران بن حصینس |
|
|
96- |
عمرو بن تغلبس |
|
|
97- |
عمرو بن سلمهس |
|
|
98- |
عیینة فرازیس |
|
|
99- |
عضل بن عباسس |
|
|
100- |
قیصر |
|
|
101- |
کعب بن عجرهس |
|
|
102- |
کعب بن مالکس |
|
|
103- |
لبیدس |
|
|
104- |
مالک بن اوسس |
|
|
105- |
مالک بن صعصهس |
|
|
106- |
محمود بن ربیعس |
|
|
107- |
محیصه بن مسعودس |
|
|
108- |
مرداس اسلمیس |
|
|
109- |
مروان بن حکم/ |
|
|
110- |
مسیب بن حزنس |
|
|
111- |
مسور بن مخرمهس |
|
|
112- |
معاذ بن جبلس |
|
|
113- |
معاویهس |
|
|
114- |
معقل بن یسارس |
|
|
115- |
معن بن یزیدس |
|
|
116- |
معیقب بن ابی فاطمه |
|
|
117- |
مغیره بن شعبهس |
|
|
118- |
مقداد بن عمروس |
|
|
119- |
مقدام بن معدی کربس |
|
|
120- |
موسی_ |
|
|
121- |
نجاشی/ |
|
|
122- |
نعمان بن بشیرس |
|
|
123- |
نعیم بن عبداللهس |
|
|
124- |
واثله بن اسقعس |
|
|
125- |
ورقه بن نوفل |
|
|
126- |
یعلی بن امیهس |
|
|
127- |
ابو اسیدس |
|
|
128- |
ابو ایوب انصاریس |
|
|
129- |
ابو بردة انصاریس |
|
|
130- |
ابو برزهس |
|
|
131- |
ابو بشیرس |
|
|
132- |
ابوبکر صدیقس |
|
|
133- |
ابوبکرهس |
|
|
134- |
ابو ثعلبة خشنیس |
|
|
135- |
ابو جهمس |
|
|
136- |
ابو جُهیمس |
|
|
137- |
ابو جُهیم بن حارثس |
|
|
138- |
ابو حمید ساعدیس |
|
|
139- |
ابو الدرداءس |
|
|
140- |
ابو ذرس |
|
|
141- |
ابو رافعس |
|
|
142- |
ابو سعید خدریس |
|
|
143- |
ابو سعید بن معلیس |
|
|
144- |
ابو سفیان بن حربس |
|
|
145- |
ابو شریحس |
|
|
146- |
ابو طالب |
|
|
147- |
ابو طلحهس |
|
|
148- |
ابو طیبهس |
|
|
149- |
ابو العاص بن ربیعس |
|
|
150- |
ابو عامر اشعریس |
|
|
151- |
ابو عبسس |
|
|
152- |
ابو عبیده بن جراحس |
|
|
153- |
ابو قتادة سلمیس |
|
|
154- |
ابو قتادة انصاریس |
|
|
155- |
ابو موسی اشعریس |
|
|
156- |
ابو قحافهس |
|
|
157- |
ابو هریرهس |
|
|
158- |
ابو واقد لیثی ابو هریرهس |
|
|
159- |
ابن جمیلس |
|
|
160- |
ابن خطل |
|
|
161- |
آجر (هاجر)ل |
|
|
162- |
اسماء بنت ابوبکرل |
|
|
163- |
جویریهل |
|
|
164- |
حفصهل |
|
|
165- |
خدیجه بنت خویلدل |
|
|
166- |
خولة انصاریل |
|
|
167- |
ربَیِّع بنت معوذل |
|
|
168- |
زینب بنت جحشل |
|
|
169- |
سارهل |
|
|
170- |
سوده بنت زمعهل |
|
|
171- |
صفیه بنت حییل |
|
|
172- |
عائشة صدیقهل |
|
|
173- |
فاطمة زهراءل |
|
|
174- |
میمونه بنت حارثل |
|
|
175- |
هند بنت عتبهل |
|
|
176- |
ام حبیبهل |
|
|
177- |
ام حرامل |
|
|
178- |
ام خالدل |
|
|
179- |
ام سلمهل |
|
|
180- |
ام سلیمل |
|
|
181- |
ام عطیهل |
|
|
182- |
ام علاءل |
|
|
183- |
ام قیسل |
|
|
184- |
ام کلثومل |
|
|
185- |
ام هانئل |
|
کتاب [88]- توحید (ورد بر جهمیه و غیر آنها)([1])
1- باب: مَا جَاءَ فِی دُعَاءِ النَّبِیِّ ج أُمَّتَهُ إِلى تَوْحِیدِ الله
باب [1]: دعوت پیامبر خدا ج امت خود را به سوی توحید
2220- عَنْ عَائِشَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا زَوْجِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بَعَثَ رَجُلًا عَلَى سَرِیَّةٍ، وَکَانَ یَقْرَأُ لِأَصْحَابِهِ فِی صَلاَتِهِمْ فَیَخْتِمُ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، فَلَمَّا رَجَعُوا ذَکَرُوا ذَلِکَ لِلنَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ: «سَلُوهُ لِأَیِّ شَیْءٍ یَصْنَعُ ذَلِکَ؟»، فَسَأَلُوهُ، فَقَالَ: لِأَنَّهَا صِفَةُ الرَّحْمَنِ، وَأَنَا أُحِبُّ أَنْ أَقْرَأَ بِهَا، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «أَخْبِرُوهُ أَنَّ اللَّهَ یُحِبُّهُ» [رواه البخاری: 7375].
2220- از عائشهل همسر پیامبر خدا ج روایت است که: پیامبر خدا ج شخصی را در یکی از گروه‌های که به جهاد می‌رفتند، به حیث امیر مقرر نمودند، این شخص در نماز قراءت را به ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ﴾ ختم می‌کرد.
هنگامی که برگشتند این چیز را برای پیامبر خدا ج گفتند، فرمودند: «از وی بپرسید که چرا چنین می‌کرد»؟
از وی پرسیدند، گفت: چون این سوره صفت رحمن است، از این سبب خوشم می‌آید که آن را قراءت کنم.
پیامبر خدا ج فرمودند: «برایش خبر دهید که خدا هم او را دوست می‌دارد»([2]).
2- باب: قَوْلِه تَعَالى: ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو القُوَّةِ المَتِینُ﴾
باب [2]: قوله تعالی: ﴿خدا رزق دهندۀ با قوت و متین است﴾
2221- عَنْ أَبِی مُوسَى الأَشْعَرِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قالَ: قالَ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «مَا أَحَدٌ أَصْبَرُ عَلَى أَذًى سَمِعَهُ مِنَ اللَّهِ، یَدَّعُونَ لَهُ الوَلَدَ، ثُمَّ یُعَافِیهِمْ وَیَرْزُقُهُمْ» [رواه البخاری: 7378].
2221- از ابو موسی اشعریس روایت است که گفت: پیامبر خدا ج فرمودند: «هیچکس صابرتر در مقابل اذیتی که می‌شنود، از خدا نیست، [کفار] به وی نسبت فرزند داشتن را می‌دهند، و او برای آنها تندرستی می‌بخشد و رزق می‌دهد»([3]).
3- باب: قَوْلِه تَعَالَى: ﴿وَهُوَ العَزِیزُ الحَکِیمُ﴾ وَقَوله: ﴿سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ العِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ﴾ وَقَوله: ﴿وَلِلَّهِ العِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ﴾
باب [3]: قوله تعالی: ﴿و او عزیز حکیم است﴾ و ﴿پروردگارت با عزت است، و از آنچه و صفش کنند منزه است﴾، و ﴿عزت برای خدا و رسول او است﴾
2222- عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، کَانَ یَقُولُ: «أَعُوذُ بِعِزَّتِکَ، الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الَّذِی لاَ یَمُوتُ، وَالجِنُّ وَالإِنْسُ یَمُوتُونَ» [رواه البخاری: 7383].
2222- از ابن عباسب روایت است که پیامبر خدا ج می‌فرمودند: «پناه می‌جویم به عزت تو، و توآن ذاتی هستی که خدای جز تو نیست، و آن ذاتی هستی که نخواهی مرد و جن و انس می‌میرند»([4]).
4- باب: قَوْلِه تَعَالى: ﴿وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ﴾ وقَولَ الله تَعَالى: ﴿تَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِی وَلاَ أَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِکَ﴾
باب [4]: قوله تعالی: ﴿و شما را از خویش بر حذر می‌دارد﴾ و ﴿تو آنچه را که در ضمیر من است می‌دانی و من آنچه را که در ذات تو است نمی‌دانم﴾
2223- عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: «لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الخَلْقَ کَتَبَ فِی کِتَابِهِ وَهُوَ یَکْتُبُ عَلَى نَفْسِهِ وَهُوَ وَضْعٌ عِنْدَهُ عَلَى العَرْشِ إِنَّ رَحْمَتِی تَغْلِبُ غَضَبِی» [رواه البخاری: 7404].
2223- از ابو هریرهس از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند: «چون خدا جهانیان را خلق نمود، در کتابی که برای خود نوشت و بر عرش در نزدش نهاده است، چنین نوشت که: (رحمت من بر غضب من غالب است»([5]).
2224- عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِی بِی، وَأَنَا مَعَهُ إِذَا ذَکَرَنِی، فَإِنْ ذَکَرَنِی فِی نَفْسِهِ ذَکَرْتُهُ فِی نَفْسِی، وَإِنْ ذَکَرَنِی فِی مَلَإٍ ذَکَرْتُهُ فِی مَلَإٍ خَیْرٍ مِنْهُمْ، وَإِنْ تَقَرَّبَ إِلَیَّ بِشِبْرٍ تَقَرَّبْتُ إِلَیْهِ ذِرَاعًا، وَإِنْ تَقَرَّبَ إِلَیَّ ذِرَاعًا تَقَرَّبْتُ إِلَیْهِ بَاعًا، وَإِنْ أَتَانِی یَمْشِی أَتَیْتُهُ هَرْوَلَةً» [رواه البخاری: 7405].
2224- و از ابو هریرهس روایت است که گفت: پیامبر خدا ج فرمودند: «خداوند متعال میفرماید: من با بنده‌ام طوری هستم که به من گمان می‌برد، و وقتی که مرا یاد کند با او هستم، اگر مرا در نفس خود یاد کند، او را در نفس خود یاد می‌کنم، اگر مرا در نزد مردم یاد کند، او را در نزد کسان بهتری یاد می‌کنم».
«اگر یک وجب به من نزدیک شود،یک ذرع به او نزدیک می‌شوم، یک (باغ) به او نزدیک می‌شوم، اگر او به طرفم قدم بردارد، من به طرفش دویده می‌روم»([6]).
5- باب: قَوْل الله تَعَالى: ﴿یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلاَمَ اللَّهِ﴾
باب [5]: قوله تعالی: ﴿می‌خواهند کلام خدا را تبدیل نمایند﴾
2225-وعَنْهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «یَقُولُ اللَّهُ: إِذَا أَرَادَ عَبْدِی أَنْ یَعْمَلَ سَیِّئَةً، فَلاَ تَکْتُبُوهَا عَلَیْهِ حَتَّى یَعْمَلَهَا، فَإِنْ عَمِلَهَا فَاکْتُبُوهَا بِمِثْلِهَا، وَإِنْ تَرَکَهَا مِنْ أَجْلِی فَاکْتُبُوهَا لَهُ حَسَنَةً، وَإِذَا أَرَادَ أَنْ یَعْمَلَ حَسَنَةً فَلَمْ یَعْمَلْهَا فَاکْتُبُوهَا لَهُ حَسَنَةً، فَإِنْ عَمِلَهَا فَاکْتُبُوهَا لَهُ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا إِلَى سَبْعِ مِائَةِ [رواه البخاری: 7501].
2225- و از ابو هریرهس روایت است که پیامبر خدا ج فرمودند:
«خداوند متعال [برای ملائکه] می‌گوید: اگر بنده‌ام ارادۀ کار بدی را نمود، آن را تا وقتی که عملی نمی‌سازد، بر او ننویسید، اگر آن را عملی ساخت گناه همان کار بد را برایش بنویسید، و اگر آن را به جهت من ترک کرده بود، آن را برایش یک حسنه بنویسید».
«و اگر ارادۀ کرد که کار نیکی انجام دهد، اگر چه آن را عملی نکرد آن را برایش یک حسنه بنویسید، و اگر به آن کار نیک عمل کرد، آن را ده چند تا هفتاد چند برایش بنویسید»([7]).
2226- وعَنْهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «إِنَّ عَبْدًا أَصَابَ ذَنْبًا - وَرُبَّمَا قَالَ أَذْنَبَ ذَنْبًا - فَقَالَ: رَبِّ أَذْنَبْتُ - وَرُبَّمَا قَالَ: أَصَبْتُ - فَاغْفِرْ لِی، فَقَالَ رَبُّهُ: أَعَلِمَ عَبْدِی أَنَّ لَهُ رَبًّا یَغْفِرُ الذَّنْبَ وَیَأْخُذُ بِهِ؟ غَفَرْتُ لِعَبْدِی، ثُمَّ مَکَثَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ أَصَابَ ذَنْبًا، أَوْ أَذْنَبَ ذَنْبًا، فَقَالَ: رَبِّ أَذْنَبْتُ - أَوْ أَصَبْتُ - آخَرَ، فَاغْفِرْهُ؟ فَقَالَ: أَعَلِمَ عَبْدِی أَنَّ لَهُ رَبًّا یَغْفِرُ الذَّنْبَ وَیَأْخُذُ بِهِ؟ غَفَرْتُ لِعَبْدِی، ثُمَّ مَکَثَ مَا شَاءَ اللَّهُ، ثُمَّ أَذْنَبَ ذَنْبًا، وَرُبَّمَا قَالَ: أَصَابَ ذَنْبًا، قَالَ: قَالَ: رَبِّ أَصَبْتُ - أَوْ قَالَ أَذْنَبْتُ - آخَرَ، فَاغْفِرْهُ لِی، فَقَالَ: أَعَلِمَ عَبْدِی أَنَّ لَهُ رَبًّا یَغْفِرُ الذَّنْبَ وَیَأْخُذُ بِهِ؟ غَفَرْتُ لِعَبْدِی ثَلاَثًا، فَلْیَعْمَلْ مَا شَاءَ» [رواه البخاری: 7507].
2226- و از ابو هریرهس روایت است که گفت: از پیامبر خدا ج شنیدم که فرمودند:
«بندۀ مرتکب گناهی گردیده و گفت: پروردگارا! مرتکب گناهی شده‌ام، آن را برایم ببخش، پروردگارش گفت: آیا بنده‌ام دانست که پروردگاری دارد که گناهش را برایش می‌بخشد و یا او را مورد مؤاخذه قرار می‌دهد؟ [گناه بنده‌ام را] برایش بخشیدم.
مدتی از گناه خودداری نمود، باز دوباره مرتکب گناه گردید، و گفت: پروردگارا! مرتکب گناهی گردیده‌ام، آن را برایم بیامرز، خداوند گفت: آیا بنده‌ام دانست که برایش پروردگاری است که گناهش را برایش می‌بخشد و یا او را مورد مؤاخذه قرار می‌دهد؟ برای بنده‌ام بخشیدم.
مدتی [از گناه] خودداری نمود، و باز مرتکب گناه گردید و گفت: پروردگارا! مرتکب گناه دیگری گردیده‌ام آن را برایم بیامرز، [خداوند متعال] می‌گوید: آیا بنده‌ام دانست که برایش پروردگاری است که گناهش را می‌آمرزد و یا او را مورد مؤاخذه قرار می‌دهد؟ گناه بنده‌ام را بخشیدم، و این را سه بار گفت: پس هرچه که می‌خواهد بکند»([8]).
6- باب: کَلاَمِ الرَّبِّ تَعَالى یَومَ الْقِیَامَةِ مَعَ الأَنْبِیَاءِ وَغَیْرِهِم
باب [6]: کلام رب العالمین در روز قیامت با پیامبران و غیر آنها
2227- عَنْ أَنَسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقُولُ: «إِذَا کَانَ یَوْمُ القِیَامَةِ شُفِّعْتُ، فَقُلْتُ: یَا رَبِّ أَدْخِلِ الجَنَّةَ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ خَرْدَلَةٌ فَیَدْخُلُونَ، ثُمَّ أَقُولُ أَدْخِلِ الجَنَّةَ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ أَدْنَى شَیْءٍ "، فَقَالَ أَنَسٌ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَى أَصَابِعِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ [رواه البخاری: 7509].
2227- از انسس روایت است که گفت: پیامبر خدا ج را شنیدم که می‌فرمودند: «روز قیامت شفاعت به من سپرده می‌شود، و من می‌گویم: پروردگارا! کسی که در دلش یک ذرۀ از ایمان وجود داشته باشد، او را به بهشت ببر، و [چنین اشخاصی] به بهشت می‌روند».
باز می‌گویم: خدایا! کسی که در قلبش کم‌ترین چیزی از ایمان وجود دارد او را به بهشت ببر».
انس گفت: گویا همین اکنون به طرف انگشتان پیامبر خدا ج نگاه می‌کنم، [شاید پیامبر خدا ج همان کم‌ترین چیز را به انگشتان خود تمثیل می‌کردند].
2228- وعَنْهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قالَ: مِنْ حَدِیثِ الشَّفَاعَةِ وقَدْ مُطَوَّلًا مِنْ رِوایَةِ أَبی هُرَیْرَة، وزادَ هنا فی آخِرِهِ: فَیَأْتُونَ عِیسى فَیَقُولُ: لَسْتُ لَهَا، وَلکِنْ عَلَیْکُمْ بِمُحَمَّدٍ مُحَمَّدٌ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَیَأْتُونَنِی. فَأَقُولُ: أَنَا لَهَا، فَأَسْتَأْذِنُ عَلَى رَبِّی، فَیُؤْذَنُ لِی، وَیُلْهِمُنِی مَحَامِدَ أَحْمَدُهُ بِهَا لاَ تَحْضُرُنِی الآنَ، فَأَحْمَدُهُ بِتِلْکَ المَحَامِدِ، وَأَخِرُّ لَهُ سَاجِدًا، فَیَقُولُ: یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ، وَقُلْ یُسْمَعْ لَکَ، وَسَلْ تُعْطَ، وَاشْفَعْ تُشَفَّعْ، فَأَقُولُ: یَا رَبِّ، أُمَّتِی أُمَّتِی، فَیَقُولُ: انْطَلِقْ فَأَخْرِجْ مِنْهَا مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ شَعِیرَةٍ مِنْ إِیمَانٍ، فَأَنْطَلِقُ فَأَفْعَلُ، ثُمَّ أَعُودُ، فَأَحْمَدُهُ بِتِلْکَ المَحَامِدِ، ثُمَّ أَخِرُّ لَهُ سَاجِدًا، فَیُقَالُ: یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ، وَقُلْ یُسْمَعْ لَکَ، وَسَلْ تُعْطَ، وَاشْفَعْ تُشَفَّعْ، فَأَقُولُ: یَا رَبِّ، أُمَّتِی أُمَّتِی، فَیَقُولُ: انْطَلِقْ فَأَخْرِجْ مِنْهَا مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ - أَوْ خَرْدَلَةٍ - مِنْ إِیمَانٍ فَأَخْرِجْهُ، فَأَنْطَلِقُ، فَأَفْعَلُ، ثُمَّ أَعُودُ فَأَحْمَدُهُ بِتِلْکَ المَحَامِدِ، ثُمَّ أَخِرُّ لَهُ سَاجِدًا، فَیَقُولُ: یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ، وَقُلْ یُسْمَعْ لَکَ، وَسَلْ تُعْطَ، وَاشْفَعْ تُشَفَّعْ، فَأَقُولُ: یَا رَبِّ أُمَّتِی أُمَّتِی، فَیَقُولُ: انْطَلِقْ فَأَخْرِجْ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ أَدْنَى أَدْنَى أَدْنَى مِثْقَالِ حَبَّةِ خَرْدَلٍ مِنْ إِیمَانٍ، فَأَخْرِجْهُ مِنَ النَّارِ، فَأَنْطَلِقُ فَأَفْعَلُ [رواه البخاری: 7510].
2228- و از انسس روایت است که گفت: [حدیث شفاعت به روای ابو هریرهس قبلا گذشت، و در این روایت در آخر آن حدیث آمده است که]:... نزد عیسی÷ می‌آیند، و او می‌گوید: من اهل شفاعت نیستم»، نزد محمد ج بروید، آنها نزد من می‌آیند.
می‌گویم: من اهل آن هستم، و از پروردگارم اجازه می‌گیرم و برایم اجازه داده می‌شود، و [خداوند متعال] برای من حمد و ثنایی را الهام می‌کند که با آن، حمد و ثنایش را بگویم و اکنون به خاطرم نیست، و به آن حمد و ثنا حمدش را می‌گویم و برایش به سجده می‌افتم.
گفته می‌شود، یا محمد! سرت را بالا کن! بگو سخنت شنیده می‌شود، بخواه برایت داده می‌شود، شفاعت کن شفاعتت قبول می‌گردد و من می‌گویم، پروردگارا! امت من، امت من.
گفته می‌شود: برو! و کسی را که در قلبش به و زن یک جو از ایمان وجود داشته است از [دوزخ] بیرون کن، من می‌روم و چنین می‌کنم.
باز بر می‌گردم و با همان حمد و ثنا، حمد خداوند متعال را می‌گویم و برایش به سجده می‌افتم.
باز گفته می‌شود: یا محمد! سرت را بالا کن! بگو سخنت شنیده می‌شود، بخواه برایت داده می‌شود، شفاعت کن شفاعتت قبول می‌گردد، و من می‌گویم: پروردگارا! امت من، امت من.
گفته می‌شود: برو! و کسی را که در قلبش ذرۀ از ایمان و یا اندکی از ایمان وجود داشته است، از [دوزخ] بیرون کن، من می‌روم و چنین می‌کنم.
باز بر می‌گردم و با همان حمد و ثنا، حمد خداوند متعال را می‌گویم و برایش به سجده می‌افتم.
باز گفته می‌شود: یا محمد! سرت را بالا کن! بگو سخنت شنیده می‌شود، بخواه برایت داده می‌شود، شفاعت کن شفاعتت قبول می‌گردد، و من می‌گویم: پروردگارا! امت من، امت من.
[خداوند] می‌گوید: برو! کسی را که در قلبش کم‌ترین کم‌ترین کم‌ترین اندازۀ از ایمان وجود داشته است، از دوزخ بیرون کن، من می‌روم و چنین می‌کنم».
2229- وَفِی رِوَایةٍ عَنْهُ قَالَ: ثُمَّ أَخِرُّ لَهُ سَاجِدًا، فَیُقَالُ: یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ، وَقُلْ یُسْمَعْ، وَسَلْ تُعْطَهْ، وَاشْفَعْ تُشَفَّعْ، فَأَقُولُ: یَا رَبِّ ائْذَنْ لِی فِیمَنْ قَالَ: لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، فَیَقُولُ: وَعِزَّتِی وَجَلاَلِی، وَکِبْرِیَائِی وَعَظَمَتِی لَأُخْرِجَنَّ مِنْهَا مَنْ قَالَ لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» [رواه البخاری: 7510].
2229- و در روایت دیگری از انس بن مالکس روایت است که گفت: پیامبر خداج فرمودند: «باز برای بار چهارم می‌آیم و با همان حمد و ثنا، حمد خداوند متعال را می‌گویم و برایش به سجده می‌افتم.
باز گفته می‌شود: یا محمد! سرت را بالا کن! بگوی سخنت شنیده می‌شود، بخواه برایت داده می‌شود، شفاعت کن شفاعتت قبول می‌گردد.
و من می‌گویم: پروردگار! برایم اجازه بده تا هر کسی را که (لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ) گفته است [از دوزخ خارج نمایم].
می‌گوید: به عزت و جلال و کبریا و عظمتم سوگند، هر کسی که (لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ) گفته باشد او را از دوزخ نجات می‌دهم».
7- باب: مِیزَانُ الأَعْمَالِ والأَقْوَالِ یَوْمَ القِیَامَةِ
باب [7]: میزان اعمال و اقوال در روز قیامت
2230- عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «کَلِمَتَانِ حَبِیبَتَانِ إِلَى الرَّحْمَنِ، خَفِیفَتَانِ عَلَى اللِّسَانِ، ثَقِیلَتَانِ فِی المِیزَانِ: سُبْحَانَ اللَّهِ وَبِحَمْدِهِ، سُبْحَانَ اللَّهِ العَظِیمِ» [رواه البخاری: 7563].
2230- از ابو هریرهس روایت است که گفت: پیامبر خدا ج فرمودند: «دو کلمه است که محبوب در نزد رحمان، سبک بر زبان، و سنگین در میزان است: (سُبْحَانَ اللَّهِ وَبِحَمْدِهِ، سُبْحَانَ اللَّهِ العَظِیمِ).
اللَّهُمَّ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ العَلِیمُ
وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا إِنَّکَ أَنْتَ الغَفُورُ الرَّحِیمُ
وآخِرُ دَعْوَانَا أَنِ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِیْنَ.
ریاض پایتخت عربستان سعودی
روز شنبه (22) جوزای 1383 هـ.ش
24 ربیع الثانی 1425 هـ.ق
دکتور عبدالرحیم فیروز هروی
فهارس فیض الباری
1- فهرست اشخاص،
2- فهرست مراجع،
3- فهرست کتب.
[1]- (جهمیه): گروهی از مبتدعه است که اکثر صفات خداوندأ را نفی می‌کنند، استاد ابو منصور عبدالقاهر ابن طاهر بغدادی در کتاب (الفرق بین الفرق) می‌گوید: جهمیه پیروان جهم بن صفوان هستند که قائل به جبر اعمال است، یعنی: هرکس هرچه که می‌کند، مجبور است، و می‌گوید: هر فعلی که هست از خدا است، و به بنده مجازا نسبت داده می‌شود، و گمانش این است که علم خدا حادث است، و اینکه خدا به شئ، یا حی، یا عالم، و یا مرید و صف شود، ممنوع می‌داند، و می‌گوید: خدا را به صفتی که اطلاق آن بر غیر او جواز دارد وصف نمی‌کنم، بلکه به صفتی وصف می‌کنم که خاص برای او است، مانند: خالق، محیی، ممیت، و به همین عقیده و نظر ادامه داد، تا اینکه سَلَم بن احوذ او را کشت.
[2]- معین اینکه این شخص در نماز قراءت را به ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ﴾ ختم می‌کرد، این است که: در هر رکعت بعد از اینکه سورۀ فاتحه و سورۀ دیگری را قراءت می‌کرد، در اخیر ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ﴾ را هم می‌خواند.
[3]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:
ابن بطال/ می‌گوید: این باب متضمن دو صفت از صفات خداوند متعال است، یکی صفت ذات و دیگری صفت فعل، زیرا (رزق) فعلی از افعال خدا است، و از این سبب از صفات فعل است که (رازق) اقتضای مرزوق را دارد، و البته خداوند متعال بود، و مرزوقی وجود نداشت، و هرچیزی که نبوده باشد، و بعد از آن بوجود بیاید، حادث است، و خداوند پیش از آنکه مخلوق را خلق کند، خود را به این صفت وصف نموده بود، به این معنی که در وقت خلق کردن مخلوق، آنها را رزق می‌دهد، و (قوه) از صفات ذات است، وقوه به معنی قدرت است، و همیشه خداوند دارای قوت و قدرت بوده و هت، و خواهد بود، و (متین) به معین قوی است.
[4]- بعضی از علماء به استناد بر این حدیث نبوی شریف گفته‌اند که: ملائکه نمی‌میرند، زیرا خداوند نسبت مرگ را تنها به انس وجن داده است، و این دلالت بر این دارد که ملائکه نمی‌میرند، و البته این نظر صحیح نیست، زیرا دلالت حدیث نبوی شریف بر نمردن ملائکه از طریق مفهوم مخالف است، و مفهوم مخالف در نزد بسیاری از علماء حجت نیست، و حتی اگر حجت باشد، جچت بودنش در وقتی است که بدون معارض قوی‌تر از خود باشد، و در اینجا منطوق آیۀ کریمه که ﴿کُلُّ نَفۡسٖ ذَآئِقَةُ ٱلۡمَوۡتِۗ﴾ باشد، معارض آن است، و طوری که معلوم است، منطوق به اتفاق علماء بر مفهوم مقدم است، و علاوه بر آن مانعی نیست که ملائکه در مسمس جن داخل شوند، زیرا هردو گروه در اینکه از چشم مردم پوشیده می‌باشند، باهم وجه مشترک دارند، پس از خود حدیث نبوی شریف دانسته می‌شود که همان طوری که انس و جن می‌میرند، ملائکه نیز می‌میرند.
[5]- اینکه خداوند متعال این چیز را نوشت، سببش آن نیست که آن را فراموش نکند، بلکه سبب نوشتن، آن بود که این چیز برای ملائکۀ که مسؤول احوال مکلفین می‌باشند، معلوم باشد.
[6]- از مسائل و احکام و متعلق به این حدیث آنکه:
1) مراد از (ذرع): فاصلۀ بین انگشت و سطی تا نوک آرنج است، و مراد از (باغ): فاصلۀ سر انگشت‌ها وسط دو دست است در وقتی که به طور افقی از هم باز شوند.
2) امام ابن حجر، و امام عینی/ در این حدیث به تفصیل سخن گفته‌اند، و خلاصۀ آنچه که گفته‌اند این است که: معنی این قول خداوند متعال که من در نزد گمان بندۀ خود می‌باشم... این است که: اگر گمانش نسبت به من این باشد که او را می‌امرزم، او را می‌آمرزم، و اگر گمانش این باشد که او را مؤاخذه و عقاب می‌کنم، او را مؤاخذه و عقاب می‌کنم، و البته این به آن معنی نیست که همۀ طاعات و عبادات را ترک کرده و بگوید که به خدا گمان عفو و رحمت دارم، بلکه باید بنده جانب اعتدال را مراعات نماید، یعنی: قدر امکان در طاعت و عبادت بکوشد، و به این امید باشد که خداوند اعمال نیکش را قبول نموده و خطاها و لغزش‌هایش را از لطف و مهربانی خود می‌بخشد.
3) مراد از اینکه: اگر مرا در نزد خود ذکر کند، او را در نزد خود ذکر می‌کنم، این است که: اگر مرا به تنزیه و تقدیس آهسته ذکر کند، او را آهسته به ثواب و رحمت ذکر می‌کنم، و مراد از اینکه: اگر مرا در نزد مردم ذکر کند، او را در نزد مردم بهتری ذکر می‌کنم این است که: او را در نزد ملائکه ذکر می‌کنم.
4) ابن بطال می‌گوید: این حدیث دلالت بر این دارد که ملائکه بر بنی آدم فضیلت دارند، و شواهدی را از قرآن کریم در این زمینه می‌آورد، از آن جمله این قول خداوند متعال که میفرماید: ﴿مَا نَهَىٰکُمَا رَبُّکُمَا عَنۡ هَٰذِهِ ٱلشَّجَرَةِ إِلَّآ أَن تَکُونَا مَلَکَیۡنِ أَوۡ تَکُونَا مِنَ ٱلۡخَٰلِدِینَ﴾، ولی امام عینی/ این سخنش را رد نموده و می‌گوید: راجع تفصیلی است که در مذهب ما حنفی‌ها است، و آن این است که: خواص بنی‌آدم بهتر از خواص ملائکه است، و عوام بنی‌آدم بهتر از عوام ملائکه است، ولی خواص ملائکه بهتر از عوام بنی‌آدم است، و از این حدیث چنین جواب می‌دهد که: شاید مراد از (مردم بهتر)، انبیاء الله و یا اهل فردوس باشند.
5) اطلاق بسیاری از مفاهیم وارده در این حدیث نسبت به ذات باری تعالی بر سبیل مجاز است، زیرا دلائل عقلی قاطعی ثابت شده است که تعلق این چیزها نسبت به ذات باری تعالی محال است، پس مراد از این مفاهیم این است که: اگر کسی به طاعت اندکی به من تقرب جوید، ثواب بسیاری برایش می‌دهم، و هر اندازه که به طات بیفزاید، به اندازۀ بیشتری به ثواب دادنش می‌افزایم، اگر طاعت و عبادتش به تأنی و آرامی باشد، ثواب دادنم برایش به سرعت است، پس اطلاق لفظ (نفس) و (نزدیک شدن) و (دویدن) از باب مشاکله، و یا استعاره، و یا از نگاه قصد ارادۀ لوازم آنها است، و این حدیث از احادیث قدسی است که دلالت بر کَرَم أکرم الأکرمین، و رحمت أرحم الراحمین دارد.
[7]- یعنی: هر قدر اخلاصش در انجام دادن آن عمل بیشتر باشد، به همان اندازه ثواب بیشتری را برایش بنویسید.
[8]- یعنی: هرگناهی که بکند و باز از آن گناه توبه نماید، آن گناه را برایش می‌بخشم، و البته باید توبه از صمیم قلب باشد، یعنی: تصمیم کامل داشته باشد که دیگر مرتکب آن گناه نمی‌گردد، و با این هم اگر مرتکب آن گناه شد و توبه کرد، خداوند متعال توبه‌اش را می‌پذیرد، ولی کسی که تصمیم به کار بد دارد، چنین کسی اگر صد بار به زبان خود (توبه) (توبه) بگوید، این توبه‌اش استهزاء و شوخی با مقام ربوبیت بوده و نه تنها آنکه سبب آمرزش گناه برایش نمی‌شود، بلکه گناه دیگری نیز بروی محسوب می‌گردد.
کتاب [87]- عمل کردن به کتاب و سنت
1- باب: الاقْتِدَاءِ بِسُنَنِ رَسُولِ الله ج
باب [1]: اقتدا به سنت‌های پیامبر خدا ج
2212- عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: «کُلُّ أُمَّتِی یَدْخُلُونَ الجَنَّةَ إِلَّا مَنْ أَبَى»، قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ، وَمَنْ یَأْبَى؟ قَالَ: «مَنْ أَطَاعَنِی دَخَلَ الجَنَّةَ وَمَنْ عَصَانِی فَقَدْ أَبَى» [رواه البخاری: 7280].
2212- از ابو هریرهس روایت است که پیامبر خدا ج فرمودند: «همۀ امت من
به بهشت می‌روند مگر کسی که ابا بورزد»
گفتند: یا رسول الله! کیست که ابا بورزد؟
فرمودند: «کسی که از من اطاعت نماید به بهشت می‌رود، و کسی که از من نافرمانی کند، کسی است که از بهشت رفتن ابا ورزیده است»([1]).
2213- عَنْ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: «جَاءَتْ مَلاَئِکَةٌ إِلَى النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَهُوَ نَائِمٌ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّهُ نَائِمٌ، وَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّ العَیْنَ نَائِمَةٌ، وَالقَلْبَ یَقْظَانُ، فَقَالُوا: إِنَّ لِصَاحِبِکُمْ هَذَا مَثَلًا، فَاضْرِبُوا لَهُ مَثَلًا، فَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّهُ نَائِمٌ، وَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّ العَیْنَ نَائِمَةٌ، وَالقَلْبَ یَقْظَانُ، فَقَالُوا: مَثَلُهُ کَمَثَلِ رَجُلٍ بَنَى دَارًا، وَجَعَلَ فِیهَا مَأْدُبَةً وَبَعَثَ دَاعِیًا، فَمَنْ أَجَابَ الدَّاعِیَ دَخَلَ الدَّارَ وَأَکَلَ مِنَ المَأْدُبَةِ، وَمَنْ لَمْ یُجِبِ الدَّاعِیَ لَمْ یَدْخُلِ الدَّارَ وَلَمْ یَأْکُلْ مِنَ المَأْدُبَةِ، فَقَالُوا: أَوِّلُوهَا لَهُ یَفْقَهْهَا، فَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّهُ نَائِمٌ، وَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّ العَیْنَ نَائِمَةٌ، وَالقَلْبَ یَقْظَانُ، فَقَالُوا: فَالدَّارُ الجَنَّةُ، وَالدَّاعِی مُحَمَّدٌ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَمَنْ أَطَاعَ مُحَمَّدًا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ، وَمَنْ عَصَى مُحَمَّدًا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَقَدْ عَصَى اللَّهَ، وَمُحَمَّدٌ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَرْقٌ بَیْنَ النَّاسِ» [رواه البخاری: 7281].
2213- از جابر بن عبداللهب روایت است که گفت: فرشتگانی نزد پیامبر خداج آمدند، و ایشان خواب بودند، بعضی از آنها گفتند که خواب است، و بعضی از آنها گفتند که: چشمش خواب ولی دلش بیدار است، سپس با خود گفتند که برای او مثلی است، آن مثل را برایش بیان می‌کنیم، باز بعضی از آنها گفتند که او خواب است، و بعضی از آنها گفتند که چشمش خواب وقلبش بیدار است.
[و آن مثل را بیان داشته] و گفتند: مثل وی مانند کسی است که خانۀ را بنا نهاده و سفرۀ را در آن گسترده و مردم را دعوت نموده است، کسی که دعوت را پذیرفته باشد، به خانه داخل می‌گردد، و از آن دستر خوان طعام می‌خورد، و کسی که دعوت را نپذیرفته باشد، نه به خانه داخل می‌شود، و نه از آن دسترخوان چیزی می‌خورد.
با خود گفتند: تاویل این مثل را بگوئید تا مقصود را بفهمد، باز بعضی از آنها گفتند که خواب است، و بعض دیگری از آنها گفتند که چشمش خواب و دلش بیدار است.
گفتند: خانه عبارت از بهشت است، و میزبان محمد ج است، کسی که از محمد ج اطاعت نماید در واقع از خداوند اطاعت کرده است، و کسی که از محمد ج نافرمانی کند در واقع نافرمانی خدا را کرده است، و محمد ج است که بین مردم [مطیع و عاصی] فرق نموده است([2]).
2- باب: مَا یُکْرَهُ مِنْ کَثْرَةِ السُّؤَالِ وَمَنْ تَکَلَّفَ مَا لاَ یَعْنِیهِ
باب [2]: کراهت سؤال بسیار، و کسی که در آنچه که مربوط به او نیست، تکلف کرده است
2214- عَنْ أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «لَنْ یَبْرَحَ النَّاسُ یَتَسَاءَلُونَ حَتَّى یَقُولُوا: هَذَا اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ، فَمَنْ خَلَقَ اللَّهَ» [رواه البخاری: 7296].
2214- از انس بن مالکس روایت است که گفت: پیامبر خدا ج فرمودند: «مردم تا جایی به سؤال کردن ادامه می‌دهند که می‌گویند: هر چیز را خدا پیدا کرده است، پس خدا را چه کسی پیدا کرده است»([3]).
3- باب: مَا یُذْکَرُ مِنْ ذَمِّ الرَّأیِ وَتَکَلُّفِ القِیَاسِ
باب [3]: مذمت رأی و تکلف در قیاس
2215- عَنْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرٍو رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا قالَ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقُولُ: «إِنَّ اللَّهَ لاَ یَنْزِعُ العِلْمَ بَعْدَ أَنْ أَعْطَاکُمُوهُ انْتِزَاعًا، وَلَکِنْ یَنْتَزِعُهُ مِنْهُمْ مَعَ قَبْضِ العُلَمَاءِ بِعِلْمِهِمْ، فَیَبْقَى نَاسٌ جُهَّالٌ، یُسْتَفْتَوْنَ فَیُفْتُونَ بِرَأْیِهِمْ، فَیُضِلُّونَ وَیَضِلُّونَ» [رواه البخاری: 7307].
2215- از عبدالله بن عمروب روایت است که گفت: از پیامبر خدا ج شنیدم که می‌فرمودند: «خداوند بعد از اینکه علم را برای مردم عطا کرد، آن را به یکبارگی از بین نمی‌برد، بلکه آن را از بین آنها به مرگ علماء با علم‌شان از بین می‌برد».
«و بعد از مردان علماء، مردم جاهلی باقی می‌مانند که از آنها فتوی خواسته می‌شود، و آنها به (رأی) خود فتوی می‌دهند، و سبب گمراهی دیگران و گمراهی خود می‌شوند»([4]).
4- باب: قَوْلِ النَّبِیِّ ج: «لَتَتبَعُنَّ سُنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ»
باب [4]: این قول پیامبر خدا ج که: «حتما از روش گذشتگان پیروی می‌کنید»
2216- عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: «لاَ تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى تَأْخُذَ أُمَّتِی بِأَخْذِ القُرُونِ قَبْلَهَا، شِبْرًا بِشِبْرٍ وَذِرَاعًا بِذِرَاعٍ» فَقِیلَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، کَفَارِسَ وَالرُّومِ؟ فَقَالَ: «وَمَنِ النَّاسُ إِلَّا أُولَئِکَ» [رواه البخاری: 7319].
2216- از ابو هریرهس از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند: «تا آن وقت قیامت نمی‌شود که امت من از [مردم] قرون گذشته وجب به وجب و گز به گز متابعت کنند».
کسی گفت: یا رسول الله مانند فارس و روم؟
فرمودند: «مگر غیر از این‌ها مردم دیگری هم وجود دارد»([5])؟.
5- باب: الرَّجم للمُحْصَن
2217- عَنْ عُمَرَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قالَ: «إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّدًا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بِالحَقِّ، وَأَنْزَلَ عَلَیْهِ الکِتَابَ، فَکَانَ فِیمَا أُنْزِلَ آیَةُ الرَّجْمِ» [رواه البخاری: 7323].
2217- از عمرس روایت است که گفت: خداوند متعال محمد ج را به دین حق خود مبعوث نمود، و قرآن را بر او نازل ساخت، و از چیزهایی که نازل کرد، آیۀ رجم بود([6]).
6- باب: أَجْرِ الحَاکِم إِذَا اجتَهدَ فَأَصَابَ أَو أَخْطَأ
باب [6]: ثواب حاکمی که اجتهاد کند و به صواب برسد و یا خطا کند
2218- عَنْ عَمْرِو بْنِ العَاصِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقُولُ: «إِذَا حَکَمَ الحَاکِمُ فَاجْتَهَدَ ثُمَّ أَصَابَ فَلَهُ أَجْرَانِ، وَإِذَا حَکَمَ فَاجْتَهَدَ ثُمَّ أَخْطَأَ فَلَهُ أَجْرٌ» [رواه البخاری: 7352].
2218- از عمرو بن عاصس روایت است که وی از پیامبر خدا ج شنیده است که می‌فرمودند: «وقتی که حاکم حکم کند و اجتهاد نماید، و بعد از آن به صواب برسد، برایش دو مزد است، و وقتی که حکم کند و اجتهاد نماید، و به خطاء برود، برایش یک مزد است»([7]).
7- باب: مَنْ رَأَى تَرْکَ النَّکِیرِ مِنَ النَّبِیِّ حُجَّةً لاَ مِن غَیْرِه
باب [7]: کسی که ترک انکار را از پیامبر حجت می‌داند نه از دیگران
2219- عَنْ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا أَنَّهُ کانَ یَحْلِفُ بِاللَّهِ: أَنَّ ابْنَ الصَّائِدِ الدَّجَّالُ، قُلْتُ: تَحْلِفُ بِاللَّهِ؟ قَالَ: «إِنِّی سَمِعْتُ عُمَرَ یَحْلِفُ عَلَى ذَلِکَ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَلَمْ یُنْکِرْهُ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ» [رواه البخاری: 7355].
2219- از جابر بن عبداللهب روایت است که وی سوگند می‌خورد که (ابن صیاد) دجال است، گفتم: به خدا سوگند می‌خوری؟
گفت: من عمرس را شنیدم که به این چیز در نزد پیامبر خدا ج سوگند خورد، و پیامبر خدا ج برایش بد نگفتند([8]).
88-
کِتَابُ التَّوحِیدِ
(والرد على الجهمیة وغیرهم)
[1]- یعنی: کسی که نافرمانی امر خدا و رسولش را می‌کند، در واقع کسی است که خودش راه نرسیدن به بهشت را برای خود انتخاب کرده است، پس اسا رفتن و نرفتن به بهشت، فرمان برداری از اوامر خدا و رسولش، و نافرمانی از اوامر خدا و رسولش می‌باشد، و این چیزی است که هرکس خودش یکی از این دو راه را برای خود انتخاب می‌کند.
[2]- یعنی: بین مسلمان و کافر، و بین نکوکار و بدکار، وبین خوب و بد فرق گذاشته است، به طوری که خوب را خوب گفته و برایش وعدۀ بهشت داده است، و بد را بد گفته و برایش وعدۀ دوزخ داده است.
[3]- و در روایت دیگری آمده است که پیامبر خدا ج فرمودند که: «چون به این سرحد رسید، به خدا پناه بجوید، و به همین حد اکتفاء کند»، و در روایت مسلم آمده است که فرمودند: «و بگوید که آمنت بالله».
[4]- از مسائل و احکام متعلق به این حدیث آنکه:
1) زمانی می‌آید که عالمی به معنی حقیقی آن وجود نمی‌داشته باشد، و اینکه این حالت در چه وقت است، نظریات مختلفی وجود دارد، و نظر امام ابن حجر/ این است که: این حالت در آخر زمان است، و در این مورد بعد از تفصیل بسیاری می‌گوید: (و لایق آن است که این کار در وقت خروج دجال و یا بعد از موت عیسی÷ صورت بگیرد، و در این وقت است که: جهان از کسی که منسوب به علم باشد، خالی می‌ماند، بعد از مطلق مسلمان نیز خالی می‌شود، چه رسد به علماء، و کسانی باقی مانند که بدترین مردمان هستند، و در زمان این‌ها است که قیامت برپا می‌شود، والله أعلم).
2) در مرحلۀ که علم و علماء از بین می‌روند، کتاب‌های علمی از قرآن و سنت و کتاب‌های دیگر وجود دارند، ولی چون عالمی نمی‌ماند، و کسی به آنها عمل نمی‌کند، فائدۀ از وجود آنها نیست، در حدیث ابی امامه در بقیۀ این حدیث آمده است که: شخص بادیه نشینی برای پیامبر خدا ج گفت: یا رسول الله! چگونه علم از بین ما برداشته می‌شود، حالانکه قرآن در پیش ما است، و محتویات آن را آموخته‌ایم، و به فرزندان خود نیز تعلیم داده‌ایم؟ پیامبر خدا ج سرشان را بالا کرده و در حال غضب فرمودند: «مگر همین یهود و نصاری مصاحف در بین آنها نیست؟ و با این هم به یک حرفی از آنچه که پیامبر آنها برای آنها آورده‌اند عمل نکردند».
امام ابن حجر/ می‌گوید: این حدیث دلالت بر این دارد که شخص جاهل نباید به ریاست انتخاب شود، زیرا سبب مفاصد بسیاری می‌شود، و این حدیث دلیل برای کسانی است که خلافت اشخاص جاهل را جواز نمی‌دهند، ولو آنکه این جاهل عفیف و عاقل باشد، ولی اگر به قدرت رسید، و انتخاب بین یکی از این دو که: عالم فاسق، و جاهل پرهیزگار باشد، حتمی بود، جاهل پرهیز گار بهتر است، زیرا ورعش او را مانع می‌شود که بدون علم حکم کند، و پرهیزگاری‌اش باعث می‌شود که از دیگران سؤال کند.
[5]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:
1) از ابو سعید خدریس روایت است که پیامبر خدا ج فرمودند: «روش گذشتگان را وجب به وجب، و گز به گز متابعت خواهید کرد، تا جائی گه اگر به سوراخ سوسماری داخل شوند، شما هم پشت سر آنها داخل می‌شوید، گفتیم: یا رسول الله! مقصد شما یهود و نصاری هستند؟ فرمودند: پس غیر از این‌ها کیست؟
2) اینکه: در حدیث ابو هریرهس ذکر فارس و روم، و در حدیث ابو سعیدس ذکر یهود و نصاری آمده است، دلالت بر این دارد که مقصود، پیروی و متابعت از غیر مسلمانان است، چه اهل کتاب باشند، مانند: یهود و نصاری، و چه اهل کتاب نباشند مانند: اهل فارس و روم، از انسس روایت است که: کسی گفت: یا رسول الله! امر به معروف و نهی از منکر چه وقت ترک می‌شود؟ فرمودند: «وقتی که نیکان شما به آرایش سر وروی خود مشغول شوند، و اشرار شما به فحشاء، اشخاص بی قدر به قدرت برسند، و اشخاص فرو مایه به فقاهت».
[6]- مراد از آیۀ رجم این است که: (الشیخ والشیخة إذا زنیا فارجموهما)، یعنی: اگر مرد و زن محصن زنا کردند، آنها را رجم کنید، و علماء بر این نظراند که حکم این آیت باقی است، اگر چه لفظ آن نسخ شده است.
[7]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:
البته در هردو صورت، یعنی در صورت اجتهاد کردن و به صواب رسیدن، و در صورت اجتهاد کردن و به خطا رفتن، وقتی برایش دو مزد و یا یک مزد است که این شخص مجتهد باشد و اهلیت اجتهاد را داشته باشد، نه آنکه هرکس و ناکسی در احکام دین خدا، نظر داده و اجتهاد نماید، و به این طریق سبب گمراهی خود و دیگران گردد، و بگوید که اگر به صواب رسیدم برایم دو مزد است، و اگر خطا کردم یک مزد، زیرا چنین کسی ولو آنکه به صواب هم برسد گنه‌کار است، چه جای آنکه راه خطا را پیموده باشد خداوند متعال میفرماید: ﴿وَلَا تَقُولُواْ لِمَا تَصِفُ أَلۡسِنَتُکُمُ ٱلۡکَذِبَ هَٰذَا حَلَٰلٞ وَهَٰذَا حَرَامٞ لِّتَفۡتَرُواْ عَلَى ٱللَّهِ ٱلۡکَذِبَۚ إِنَّ ٱلَّذِینَ یَفۡتَرُونَ عَلَى ٱللَّهِ ٱلۡکَذِبَ لَا یُفۡلِحُونَ﴾.
[8]- از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه:
عنوان باب دلالت بر این دارد که: اگر پیامبر خدا ج ببینند، و یا بشنوند که کسی کاری را انجام می‌دهد، و یا انجام داده است، و ایشان او را از آن کار منع نکنند، این ترک ممانعت دلیل بر این است که آن کار مشروع است، و انجام دادن آن جواز دارد، ورنه امکان ندارد که پیامبر خدا ج که در مقام تشریع قرار دارند، کار خلاف شرعی را ببینند، و یا از آن خبر شوند، و از آن ممانعت به عمل نیاورند.