ترهیب از امامت دادن کسی که مردم از امامت دادن او راضی نیستند
663-256- (1) (ضعیف) عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ عُمَرَ ب أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج کَانَ یَقُولُ: «ثَلَاثَةٌ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُمْ صَلَاةً: مَنْ تَقَدَّمَ قَوْمًا وَهُمْ لَهُ کَارِهُونَ، وَرَجُلٌ یَأتی الصَّلَاةَ دِبَارًا - وَالدِّبَارُ: أَنْ یَأْتِیَهَا بَعْدَ أَنْ تَفُوتَهُ - وَرَجُلٌ اعْتَبَدَ مُحَرَّرَاً»([1]).
رواه أبو داود وابن ماجه؛ کلاهما من روایة عبد الرحمن بن زیاد الإفریقی.
از عبدالله بن عمر ب روایت است که رسول خدا ج می‌فرمود: «سه نفر هستند که خداوند متعال نماز آنها را قبول نمی‌کند: کسی که قومی را امامت می‌دهد و آنها از امامت وی راضی نیستند و کسی که بعد از تمام شدن نماز، می‌آید و کسی که آزاده‌ای را به بردگی گیرد».
664-484- (1) (حسن لغیره) وَعَنْ طَلْحَةَ بن عُبَید([2]) الله: أَنَّهُ صَلَّى بِقَوْمٍ، فَلَمَّا انْصَرَفَ، قَالَ: نَسِیتُ أَنْ أَسْتَأْمِرَکُمْ قَبْلَ أَنْ أَتَقَدَّمَ، أَرِضِیتُمْ بِصَلَاتِی؟ قَالُوا: نَعَمْ، وَمَنْ یَکْرَهُ ذَلِکَ یَا حَوَارِیَّ رَسُولِ اللهِ ج؟ قَالَ: إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ ج یَقُولُ: «أَیُّمَا رَجُلٍ أَمَّ قَوْمًا وَهُمْ لَهُ کَارِهُونَ، لَمْ تجَاوِزْ صَلَاتُهُ أُذُنَیه».
رواه الطبرانی فی "الکبیر" من روایة سلیمان بن([3]) أیوب، وهو الطلحی الکوفی، قیل فیه: "له مناکیر".
از طلحه بن عبید الله روایت است که او برای گروهی نماز خواند. هنگامی که نماز تمام شد گفت: فراموش کردم برای پیشنمازی با شما مشورت کنم، آیا از نماز خواندن من راضی هستید؟ گفتند: بله! ای حواری رسول الله ج! چه کسی از نماز خواندن تو ناراضی می‌شود. گفت: من از رسول الله ج شنیدم که فرمود: «اگر مردی پیشنماز گروهی شود، درحالیکه آنها از پیشنمازی او راضی نیستند، نمازش از دو گوشش بالاتر نمی‌رود».
665-485- (2) (صحیح لغیره) وَعَنْ عَطَاءِ بْنِ دِینَارٍ الْهُذَلِیِّ س([4]) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «ثَلَاثَةٌ لَا یَقْبَلُ اللهُ مِنْهُمْ صَلَاةٌ، وَلَا تَصْعَدُ إِلَى السَّمَاءِ، وَلَا تُجَاوِزُ رُءُوسَهُمْ: رَجُلٌ أَمَّ قَوْمًا وَهُمْ لَهُ کَارِهُونَ، وَرَجُلٌ صَلَّى عَلَى جَنَازَةٍ وَلَمْ یُؤْمَرْ، وَامْرَأَةٌ دَعَاهَا زَوْجُهَا مِنَ اللَّیْلِ فَأَبَتْ عَلَیْهِ».
رواه ابن خزیمة فی "صحیحه" هکذا مرسلاً.
از عطاء بن دینار هذلی س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «خداوند نماز سه گروه را قبول نمی‌کند و نمازشان به آسمان بالا نرفته و از سرهای‌شان تجاوز نمی‌کند. مردی که امامت قومی را بر عهده گرفته است، درحالیکه از پیشنمازی او راضی نیستند. و مردی که بر جنازه‌ای نماز بخواند، درحالیکه به او امر نشده است. و زنی که همسرش او را در شب به نزدش فرا بخواند و او خودداری کند».
0-486- (3) (حسن صحیح) وَرَوی له سنداً آخر إلى أنس یرفعه.
666-257- (2) (ضعیف) وَعَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ ب عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ج قَالَ: «ثَلَاثَةٌ لَا تُرْفَعُ صَلَاتُهُمْ فَوْقَ رُءُوسِهِمْ شِبْرًا: رَجُلٌ أَمَّ قَوْمًا وَهُمْ لَهُ کَارِهُونَ، وَامْرَأَةٌ بَاتَتْ وَزَوْجُهَا عَلَیْهَا سَاخِطٌ، وَأَخَوَانِ مُتَصَارِمَانِ([5])».
رواه ابن ماجه، وابن حبان فی "صحیحه" ولفظه: قَالَ رَسُولُ الله ج: «ثَلَاثَةٌ لَا یُقْبَلُ مِنهُم صَلَاةً: إِمَامُ قَوْمٍ وَهُمْ لَهُ کَارِهُونَ، وَامْرَأَةٌ بَاتَتْ وَزَوْجُهَا عَلَیْهَا غَضْبَانُ، وَأَخَوَانِ مُتَصَارِمَانِ».
و از ابن عباس ب روایت است که رسول خدا ج فرمودند: «سه نفر چنان‌اند که نمازشان یک وجب هم از سرشان بالاتر نمی‌رود: مردی که قومی را امامت دهد و آنها از امامت وی راضی نیستند و زنی که بخوابد و شوهرش از وی خشمگین باشد و دو برادری که با یکدیگر (بیش از سه روز) قطع رابطه کنند».
این حدیث را ابن ماجه و ابن حبان در صحیحش روایت کرده و روایت ابن حبان چنین است: رسول خدا ج فرمودند: «خداوند متعال نماز سه نفر را قبول نمی‌کند: امام قومی که آنها از امامت وی راضی نیستند. زنی که بخوابد و شوهرش از وی خشمگین باشد و دو برادری که با یکدیگر قطع رابطه کنند».
667-487- (4) (حسن) وَعَن أَبِی أُمَامَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «ثَلَاثَةٌ لَا تُجَاوِزُ صَلَاتُهُمْ آذَانَهُمْ: العَبْدُ الآبِقُ حَتَّى یَرْجِعَ، وَامْرَأَةٌ بَاتَتْ وَزَوْجُهَا عَلَیْهَا سَاخِطٌ، وَإِمَامُ قَوْمٍ وَهُمْ لَهُ کَارِهُونَ».
رواه الترمذی، وقال: "حدیث حسن غریب".
از ابو امامه س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «سه گروه نمازشان از گوش‌های‌شان بالاتر نمی‌رود: برده‌ی فراری تا زمانی که برگردد و زنی که بخوابد درحالیکه همسرش بر او خشمگین است و مردی که امامت قومی را بر عهده گرفته است درحالیکه از پیشنمازی او راضی نیستند».
29- (الترغیب فی الصف الأول وما جاء فی تسویة الصفوف والتراص فیها وفضل میامنها، ومن صلى فی الصف المؤخر مخافة إیذاء غیره لو تقدم)
([1]) یعنی او را به بردگی بگیرد یا با کتمان آزادی وی یا با زور و اجبار بعد از آزادی‌اش، با وجود نارضایتی وی، او را به خدمت بگیرد.
([2]) فی الأصل ومطبوعة عمارة: "عبْد" مکبراً، وهو خطأ، وهو طلحة بِن عبید الله أحد العشرة المبشرین بالجنة، استشهد یوم الجمل سنة (36)، وعند عمارة أیضاً زیادة: "رضی الله عنهما" وهذا خطأ آخر، فإن والد طلحة، لا ذکْر له فی الصحابة.
([3]) الأصل: (أبی أیوب)، والتصحیح من "الطبرانی" (1/ 74/ 210) وکتب الرجال، وقال الحافظ: "صدوق یخطئ". فإعلاله بأبیه وجده أولى؛ فإنهما مجهولان، لکن یشهد له ما بعده.
([4]) عطاء هذا تابعی صغیر، فالتَّرضی عنه خلاف المصطلح علیه عند العلماء؛ کما سبق ذکره أکثر من مرة، فتنبه!
([5]) یعنی بیش از سه روز با یکدیگر قطع رابطه کنند و منظور قطع ارتباطی است که از نگاه دینی جایز نیست.
659-482- (1) (حسن صحیح) عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْمِصْرِیِّ قَالَ: سَافَرْنَا مَعَ عُقْبَةَ بْنِ عَامِرٍ الْجُهَنِیِّ س فَحَضَرَتْنَا الصَّلَاةُ، فَأَرَدْنَا أَنْ یَتَقَدَّمَنَا، فَقَالَ: إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ج یَقُولُ: «مَنْ أَمَّ قَوْمًا، فَإِنْ أَتَمَّ، فَلَهُ التَّمَامُ، وَلَهُمُ التَّمَامُ، وَإِنْ لَمْ یُتِمَّ، فَلَهُمُ التَّمَامُ، وَعَلَیْهِ الْإِثْمُ».
ابو علی مصری می‌گوید: با عقبه بن عامر جهنی س سفر کردیم. وقت نماز شد و خواستیم که او را پیش‌نمازمان قرار دهیم؛ گفت: از رسول الله ج شنیدم که فرمود: «اگر کسی امامت قومی را به عهده گرفت و درست و صحیح نماز خواند به او و آنها پاداش کامل داده می‌شود و اگر نمازش را به صورت کامل به جا نیاورد، پس آنها پاداش کامل خود را دریافت کرده و گناه بر او خواهد بود».
رواه أحمد - واللفظ له- وأبو داود، وابن ماجه، والحاکم، وصححه، وابن خزیمة وابن حبان فی "صحیحیهما" ولفظهما: «مَنْ أَمَّ النَّاسَ فَأَصَابَ الْوَقْتَ، وَأَتَمَّ الصَّلَاةَ، فَلَهُ وَلَهُمْ، وَمَنْ انْتَقَصَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئًا، فَعَلَیْهِ وَلَا عَلَیْهِمْ».
متن ابن خزیمه و ابن حبان چنین است: «کسی که امامت قومی را به عهده داشت و سر وقت، درست و صحیح نماز خواند، به او و به آنان پاداش داده می‌شود. و اگر در در این موارد کوتاهی داشته باشد، گناه آن متوجه وی بوده و بر آنان گناهی نخواهد بود».
(قال الحافظ): "هو عندهم من روایة عبد الرحمن بن حرملة عن أبی علی المصری، وعبد الرحمن یأتی الکلام علیه".
660-254- (1) (ضعیف) وَعَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ عُمَرَ ب أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «مَنْ أَمَّ قَوْمًا فَلْیَتَّقِ اللَّهَ، وَلِیَعْلَمْ أَنَّهُ ضَامِنٌ مَسْئُولٌ کَمَا ضَمِنَ، وَإِنْ أَحْسَنَ کَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ صَلَّى خَلْفَهُ، مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْئًا، وَمَا کَانَ مِنْ نَقْصٍ فَهُوَ عَلَیْهِ».
رواه الطبرانی فی "الأوسط" من روایة معارک بن عباد.
و از عبدالله بن عمر ب روایت است که رسول خدا ج فرمودند: «هرکس قومی را امامت می‌دهد باید تقوای الهی را پیشه کند و بداند که وی ضامن و مسئول امری است که ضمانت آن‌را به عهده گرفته است. اگر نماز را به خوبی ادا نماید پاداش وی چون اجر تمام کسانی است که پشت سر وی نماز می‌خوانند بدون اینکه از اجر و پاداش آنان چیزی کاسته شود و چون نقصی در نماز وی باشد به عهده خود او خواهد بود».
661-483- (2) (صحیح لغیره) وَعَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ س أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «یُصَلُّونَ لَکُمْ، فَإِنْ أَصَابُوا فَلَکُمْ([1])، وَإِنْ أَخْطَئُوا فَلَکُمْ وَعَلَیْهِمْ» رواه البخاری وغیره.
از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «(امامان) برای شما نماز می‌خوانند، اگر نماز را درست و صحیح به جا آوردند، پس شما پاداش آن را دریافت خواهید کرد. ولی اگر در نمازشان اشکالی وجود داشته باشد، شما پاداش خود را دریافت می‌کنید و گناه و کوتاهی متوجه آنان خواهد بود».
(حسن صحیح) وابن حبان فی "صحیحه" ولفظه: «سَیَأْتِی، أَوْ سَیَکُونُ أَقْوَامٌ یُصَلُّونَ الصَّلاةَ، فَإِنْ أَتَمُّوا فلکم [وَلَهُم]، وَإِنِ انتَقصوا فَعَلَیْهِم، وَلکم».
و در حدیثی که ابن حبان روایت نموده آمده است: «اقوامی خواهند آمد که برای شما نماز می‌خوانند، اگر نماز را به صورت کامل و صحیح به جا آوردند پس شما و ایشان پاداش آن را دریافت خواهید کرد و اگر اشکالی در نمازشان باشد، گناه آن متوجه آنان خواهد بود و شما پاداش خود را دریافت خواهید کرد».
662-255- (2) (ضعیف) وَعَنْ ابْنِ عُمَرَ ب أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج: «ثَلَاثَةٌ عَلَى کُثْبَانِ المِسْکِ - أُرَاهُ قَالَ: یَوْمَ القِیَامَةِ -، عَبْدٌ أَدَّى حَقَّ اللَّهِ وَحَقَّ مَوَالِیهِ، وَرَجُلٌ أَمَّ قَوْمًا وَهُمْ بِهِ رَاضُونَ، وَرَجُلٌ یُنَادِی بِالصَّلَوَاتِ الخَمْسِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَلَیْلَةٍ».
رواه أحمد والترمذی وقال: "حدیث حسن".
و از عبدالله بن عمر ب روایت است که رسول خدا ج فرمودند: «سه نفر بر تپه‌ای از مشک خواهند بود – به نظرم گفت در روز قیامت – بنده‌ای که حق الله و سرپرستش را ادا نماید و کسی که قومی را امامت می‌کند و آنها از وی راضی هستند و کسی که در هر شبانه روز برای نمازهای پنجگانه اذان می‌دهد».
(ضعیف) ورواه الطبرانی فی "الصغیر" و"الأوسط" بإسناد لا بأس به ولفظه: قَالَ رَسُولَ الله ج: «ثَلَاثَةٌ لَا یَهُولُهُمُ الْفَزَعُ الأَکبَرُ، وَلَا ینَالُهُمُ الْحِسَابُ، وَهُم عَلَى کَثِیبٍ مِنْ مِسْکٍ، حَتَّى یُفْرَغَ اللَّهُ مِنْ حِسَابِ الْخَلَائِق: رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ، وَأَمَّ بِهِ قَوْمًا وَهُمْ بِهِ رَاضُونَ» الحدیث. [وقد مضى فی الباب الأول برقم 5].
وفی الباب أحادیث: «الإِمَامَ ضَامِنٌ، وَالمُؤَذِّنَ مُؤْتَمَنٌ» وغیرها، وتقدم فی "الأذان"، [هنا/1- باب]
و طبرانی این حدیث را در «الصغیر» و «الأوسط» با اسنادی که اشکالی در آنها نیست روایت کرده و متن آن چنین است: رسول خدا ج فرمودند: «سه نفر هستند که ترس بزرگ آنان را هراسان نمی‌کند و حسابرسی نخواهند داشت و بر تپه‌ای از مشک هستند تا اینکه حسابرسی مردم به پایان می‌رسد: کسی که برای کسب رضای خدا قرآن می‌خواند و امامت قومی را برعهده دارد و آنها از وی راضی هستند».
28- (الترهیب من إمامة الرجل القوم وهم له کارهون)
([1]) زاد أحمد: "ولهم"، وهی فی بعض نسخ البخاری، وعند أبی یعلى أیضاً فی "مسنده" (5843) من طریق آخر عن أبی هریرة، وعنه ابن حبان (375)، وسنده حسن، وسکت عنه الحافظ فی "الفتح" (2/ 187)، وبه قوى روایة البخاری التی قبل هذه، فإنه أعلها بـ (عبد الرحمن بن عبد الله بن دینار) منبهاً بقوله: "وفیه مقال، وقد ذکرنا له شاهداً عند ابن حبان". والزیادة منه.
ترهیب از فوت شدن نماز عصر بدون عذر
655-478- (1) (صحیح) عَن بُرَیدَة س قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ ج: «مَنْ تَرَکَ صَلاَةَ العَصْرِ، فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ»([1]).
رواه البخاری والنسائی.
از بریده س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که نماز عصر را ترک کند، عملش از بین می‌رود».
0-253- (1) (ضعیف) وابن ماجه ولفظه قال: «بَکِّرُوا بِالصَّلَاةِ فِی یَوْمِ الْغَیْمِ، فَإِنَّهُ مَنْ فَاتَتْهُ صَلَاةُ الْعَصْرِ حَبِطَ عَمَلُهُ»([2]).
و ابن ماجه آن‌را روایت نموده و متن آن چنین است: «در روز ابری نماز را زودتر بخوانید چراکه هرکس نماز عصر وی فوت شود، عملش باطل می‌گردد».
656-479- (2) (صحیح) وَعَن أَبِی الدَّرْدَاءِ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ تَرَکَ صَلَاةَ الْعَصْرِ مُتَعَمِّدًا فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ».
رواه أحمد بإسناد صحیح.
از ابودرداء س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که نماز عصر را از روی عمد ترک کند، عملش از بین می‌رود».
657-480- (3) (صحیح) وَعَنْ ابْنِ عُمَرَ ب عَنِ النَّبِیِّ ج قَالَ: «الَّذِی تَفُوتُهُ صَلاَةُ العَصْرِ، کَأَنَّمَا وُتِرَ أَهْلَهُ وَمَالَهُ».
رواه مالک والبخاری ومسلم، وأبو داود، والترمذی، والنسائی، وابن ماجه، وابن خزیمة فی "صحیحه" وزاد فی آخره: "قال مالک: تفسیره ذهاب الوقت".
از ابن عمر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که نماز عصر از وی فوت شود، مانند این است که اهل و مالش را از دست داده باشد».
و در پایان روایت ابن خزیمه آمده است: «مالک می‌گوید: تفسیر آن از بین رفتن وقتش می‌باشد».
658-481- (4) (صحیح) وَعَنْ نَوْفَلَ بْنَ مُعَاوِیَةَ س أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ ج یَقُولُ: «مَنْ فَاتَتْهُ صَلَاةٌ([3]) فَکَأَنَّمَا وُتِرَ أَهْلَهُ وَمَالَهُ».
از نَوفَل بن معاویه س روایت است که از رسول الله ج شنید که می‌فرمود: «کسی که نماز عصر از وی فوت شود، مانند این است که اهل و مالش را از دست داده باشد».
(صحیح) وفی روایة: قال نوفل: «صَلَاةٌ مَنْ فَاتَتْهُ فَکَأَنَّمَا وُتِرَ أَهْلَهُ وَمَالَهُ». قَالَ ابْنُ عُمَرَ ب: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «هِیَ الْعَصْرِ».
رواه النسائی([4]).
و در روایتی آمده که نوفل می‌گوید: «نمازی است که از هرکی فوت شود مانند این است که اهل و مالش را از دست داده باشد». ابن عمر ب می‌گوید: رسول الله ج فرمود: «آن نماز عصر است».
27- (الترغیب فی الإمامة مع الإتمام والإحسان، والترهیب منها عند عدمهما)
([1]) یعنی عملش باطل می‌گردد. الدمیری مصداق این روایت را کسی دانسته که ترک نماز را حلال بداند، یا ترک نماز از سوی وی تکرار گردد یا آن‌را بر نابودی اجر و پاداش نماز حمل کرده است. مناوی این مساله را ذکر می‌کند. و قول اخیر آشکارتر است (به صواب نزدیک‌تر است). و سندی می‌گوید: «گفته شده: منظور از آن بزرگ شمردن معصیت است نه حقیقت لفظ؛ و این از باب مجاز تشبیه است. می‌گویم: و این تاویل بر این مبنا است که چیزی جز کفر عمل انسان را نابود نمی‌کند اما ظاهر کلام الهی در این آیه: «لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ» بیانگر این مساله است که گاهی به سبب برخی از گناهان، عمل انسان حبط و نابود می‌گردد. و امکان دارد ترک عمدی نماز عصر یکی از این گناهان باشد. والله اعلم
[در مورد حبط جزئی و کلی اعمال به کتاب «الصلاة وحکم تارکها» نوشته‌ی امام ابن قیم جوزی مراجعه گردد. مصحح].
([2]) إنما أوردته هنا من أجل شطره الأول، فإنه شاذ، والمحفوظ أنه من قول بریدة نفسه رضی الله عنه کما بینته فی "التعلیق الرغیب"، وأما شطره الثانی فصحیح، رواه البخاری وغیره عن بریدة وغیره.
([3]) فی الأصل والمخطوطة وطبعة عمارة والمعلقین الثلاثة زیادة: "العصر" ولا أصل لها عند النسائی، وکذلک روایة ابن حبان کما سیأتی فی الکتاب (40- باب الترهیب من ترک الصلاة تعمداً. .). وهو من روایة عراک بن مالک: أنّ نوفل بن معاویة حدَّثه بالروایة الأولى، وتمامها: قال عراک: فأخبرنی عبد الله بن عمر أنه سمع رسول الله ج یقول: "من فاتته صلاة العصر فکأنما. . " الحدیث، فلو أنَّ المصنف ساقها بتمامها لما وقع منه الزیادة، ولاستغنى بحدیث ابن عمر.
([4]) ورواه الشیخان وغیرهما بلفظ: "مِنَ الصلاة صلاة من فاتته فکأنما وُتِر أهلَه وماله". زاد الطیالسی عن أبی بکر بن عبد الرحمن: فذکرت ذلک لسالم، فقال: حدثنی أبی أنَّ رسول الله ج قال: "من ترک صلاة العصر". وإسناده صحیح.
ترغیب به اذکاری که بعد از نماز صبح وعصر و مغرب خوانده می‌شود
647-472- (1) (حسن لغیره) عَنْ أَبِی ذَرٍّ س أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «مَنْ قَالَ فِی دُبُرِ صَلَاةِ الفَجْرِ - وَهُوَ ثَانٍ رِجْلَیْهِ - قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ: (لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ المُلْکُ، وَلَهُ الحَمْدُ، یُحْیِی وَیُمِیتُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ - عَشْرَ مَرَّاتٍ -)، کُتِبَتْ لَهُ عَشْرُ حَسَنَاتٍ، وَمَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ، وَرُفِعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ، وَکَانَ یَوْمَهُ ذَلِکَ کُلَّهُ فِی حِرْزٍ مِنْ کُلِّ مَکْرُوهٍ، وَحُرِسَ مِنَ الشَّیْطَانِ، وَلَمْ یَنْبَغِ لِذَنْبٍ أَنْ یُدْرِکَهُ فِی ذَلِکَ الیَوْمِ إِلَّا الشِّرْکَ بِاللَّهِ».
رواه الترمذی، واللفظ له، وقال: "حدیث حسن غریب صحیح"([1]). والنسائی، وزاد فیه: «بِیَدِهِ الْخَیْرُ». وزاد فیه أیضاً: «کَانَ لَهُ بِکُلِّ وَاحِدَةٍ قَالَهَا عَتَقُ رَقَبَةٍ مُومِنةٍ».
از ابوذر س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرکس بعد از نماز صبح درحالیکه بر روی دو پایش نشسته (به حالت تشهد) قبل از صحبت کردن، ده بار بگوید: «لا إله إلا الله وحده .. خداوند برای او ده حسنه می‌نویسد و ده گناه را از او پاک می‌کند و ده درجه او را بالا می‌برد و در آن روز از هر کار مکروه و ناخوشایند و از شر شیطان در امان می‌ماند و جایز و حلال نیست که در آن روز هیچ گناهی جز شرک به الله سبب هلاکت وی و نابودی اعمالش گردد».
و در متن نسائی علاوه بر این آمده است: «خیر به دست اوست». «و برای او در برابر هر بار گفتن آن به اندازه‌ی آزاد کردن یک برده‌ی مؤمن ثواب خواهد بود».
(حسن لغیره) ورواه النسائی أیضا من حدیث معاذ([2])، وزاد فیه: «وَمَنْ قَالَهُنَّ حِینَ یَنْصَرِفُ مِنْ صَلَاةِ الْعَصْرِ، أُعْطِیَ مِثْلَ ذَلِکَ فِی لَیْلَتِهِ».
و در روایت نسائی از طریق معاذ با این متن روایت شده است: «و هرکس آنها را بعد از نماز عصر بگوید، چنان پاداشی در آن شب به او داده خواده شد».
648-250- (1) (ضعیف) وَعَنْ الْحَارِثِ بْنِ مُسْلِمٍ التَّیمِیِّ س قَالَ: قَالَ لِیَ النَّبِیُّ ج: «إِذَا صَلَّیْتَ الصُّبْحَ فَقُلْ قَبْلَ أَنْ تَتَکَلَّمَ: (اللهُمَّ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ -سَبْعَ مَرَّاتٍ-)، فَإِنَّکَ إنْ مُتَّ مِنْ یَوْمِکَ، کَتَبَ اللهُ لَکَ جِوَارًا مِنَ النَّارِ، فَإِذَا صَلَّیْتَ الْمَغْرِبَ فَقُلْ قَبْلَ أَنْ تَتَکَلَّمَ: (اللهُمَّ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ -سَبْعَ مَرَّاتٍ-)، فَإِنَّکَ إنْ مُتَّ مِنْ لَیْلَتِکَ، کَتَبَ اللهُ لَکَ جِوَارًا مِنَ النَّارِ».
رواه النسائی وهذا لفظه، وأبو داود عن الحارث بن مسلم عن أبیه مسلم بن الحارث. (قال الحافظ): "وهو الصواب لأن الحارث بن مسلم تابعی، قاله أبو زرعة وأبو حاتم الرازی".
و از حارث بن مسلم تیمی روایت است: رسول خدا ج به من گفت: «چون نماز صبح را خواندی قبل از اینکه سخن بگویی هفت مرتبه بگو: (اللهم أجرنی من النار) «پروردگارا مرا از آتش دوزخ در امان دار» در این‌صورت اگر در آن روز بمیری خداوند متعال برای تو دوری از آتش را می‌نویسد. و چون نماز مغرب را خواندی قبل از اینکه سخن بگویی، هفت مرتبه بگو: (اللهم أجرنی من النار) اگر در آن شب بمیری خداوند دوری از آتش را برای تو می‌نویسد».
649-473- (2) (حسن لغیره) وَعَنْ عُمَارَةَ بْنِ شَبِیبٍ السَّبَائِیِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ قَالَ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ المُلْکُ، وَلَهُ الحَمْدُ، یُحْیِی وَیُمِیتُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ - عَشْرَ مَرَّاتٍ - عَلَى إِثْرِ المَغْرِبِ، بَعَثَ اللَّهُ لَهُ مَسْلَحَةً یَحْفَظُونَهُ مِنَ الشَّیْطَانِ حَتَّى یُصْبِحَ، وَکَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِهَا عَشْرَ حَسَنَاتٍ مُوجِبَاتٍ، وَمَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ مُوبِقَاتٍ، وَکَانَتْ لَهُ بِعَدْلِ عَشْرِ رَقَبَاتٍ مُؤْمِنَاتٍ».
رواه النسائی، والترمذی وقال: "حدیث حسن، لا نعرفه إلا من حدیث لیث بن سعد، ولا نعرف لعُمارة سماعاً من النبی ج".
از عماره بن شبیب السَّبائی روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که بعد از مغرب ده بار بگوید: «لا إله إلا الله وحده لا شریک له .. خداوند برای او محافظانی از فرشتگان می‌فرستد که از او در برابر شیطان محافظت می‌کنند، تا وقتی که صبح شود. و خداوند برای او ده حسنه که موجب رفتن او به بهشت می‌شود، می‌نویسد و ده گناه هلاک‌کننده را از او پاک می‌کند. و به اندازه‌ی آزاد کردن ده برده‌ی زن مؤمن، به او ثواب داده می‌شود».
650-474- (3) (حسن صحیح) وَعَنْ أَبِی أَیُّوبَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ قَالَ إِذَا أَصْبَحَ([3]): لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ - عَشْرَ مَرَّاتٍ - کَتَبَ اللهُ لَهُ بِهِنَّ عَشْرُ حَسَنَاتٍ، وَمَحَا بِهِنَّ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ، وَرُفِعَ لَهُ بِهِنَّ عَشْرَ دَرَجَاتٍ، وَکُنَّ لَهُ عِدْلَ عَتَاقَةِ أَرْبَعِ رِقَابٍ، وَکُنَّ لَهُ حَرَسًا حَتَّى یُمْسِیَ، وَمَنْ قَالَهُنَّ إِذَا صَلَّى الْمَغْرِبَ دُبُرَ صَلَاتِهِ، فَمِثْلُ ذَلِکَ حَتَّى یُصْبِحَ».
رواه أحمد والنسائی، وابن حبان فی "صحیحه" وهذا لفظه.
از ابو ایوب س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرکس پس از خواندن نماز صبح ده بار بگوید: لا إله إلا الله وحده لا شریک له ..، خداوند متعال برای او ده حسنه می‌نویسد و ده گناه را از او پاک می‌کند و ده درجه او را بالا می‌برد و به او به اندازه‌ی آزاد کردن چهار برده ثواب می‌دهد. و تا فرارسیدن شب نگهبانی برای او می‌شود؛ و کسی که نماز مغرب را بخواند و بعد از نماز این کلمات را بگوید، به همان صورت تا صبح به او پاداش داده می‌شود».
(حسن صحیح) وفی روایة له([4]): «وکُنَّ له عِدْل عَشرِ رِقابٍ».
و در روایتی از او آمده است: «و برای او به اندازه‌ی آزاد کردن ده برده پاداش خواهد بود».
651-475- (4) (حسن لغیره) وَعَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: «مَنْ قَالَ حِینَ یَنْصَرِفُ مَنْ صَلَاةِ الْغَدَاةِ: (لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، بِیَدِهِ الْخَیْرُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) عَشَرَ مَرَّاتٍ، أُعْطِیَ بِهِنَّ سَبْعًا: کُتِبَ لَهُ بِهِنَّ عَشَرُ حَسَنَاتٍ، وَمَحَا عَنْهُ بِهِنَّ عَشَرُ سَیِّئَاتٍ، وَرُفِعَ لَهُ بِهِنَّ عَشَرُ دَرَجَاتٍ، وَکُنَّ لَهُ عِدْلَ عَشْرِ نَسَمَاتٍ، وَکُنَّ لَهُ حِفْظًا مِنَ الشَّیْطَانِ، وَحِرْزًا مِنَ الْمَکْرُوهِ، وَلَمْ یَلْحَقْهُ فِی ذَلِکَ الیَوْمِ ذَنْبٌ إِلَّا الشِّرْکَ بِاللهِ، وَمَنْ قَالَهُنَّ حِینَ یَنْصَرِفُ مِنْ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ، أُعْطِیَ مِثْلَ ذَلِکَ لَیلَتِه».
رواه ابن أبی الدنیا والطبرانی بإسناد حسن، واللفظ له([5]).
از معاذ بن جبل س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که بعد از نماز صبح ده بار بگوید: (لا إله إلا الله وحده لا شریک له ..)، هفت (فضیلت) به او داده می‌شود: خداوند متعال در برابر آنها ده حسنه برای او می‌نویسد و ده گناه را از او پاک می‌کند؛ ده درجه او را بالا می‌برد و به او به اندازه‌ی آزاد کردن ده برده ثواب می‌دهد. و در آن روز او را از شر شیطان در امان نگه می‌دارد و برای او سپری در مقابل هر امر مکروه و ناخوشایندی می‌شود و در آن روز گناهی به حسابش نمی‌رود، مگر شرک به خدا؛ و کسی که آنها را بعد از نماز مغرب بگوید، در آن شب به همین ترتیب به او پاداش داده می‌شود».
(العِدل) به کسر و فتح عین به معنای مثل و مانند می‌باشد؛ و برخی گفته‌اند: (العِدل) به کسر عبارت است از آنچه از جنس چیزی که با آن برابر است و به فتح عین (العَدل) به معنای آنچه با چیزی برابر است و از جنس آن نیست.
652-476- (5) (حسن) وَعَنْ أَبِی أُمَامَةَ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ قَالَ دُبُرَ صَلَاةِ الْغَدَاةِ: (لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، یُحْیِی وَیُمِیتُ، بِیَدِهِ الْخَیْرُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ - مِائَةَ مَرَّةٍ -)، قَبْلَ أَنْ یَثْنِیَ رِجْلَیْهِ، کَانَ یَوْمَئِذٍ أَفْضَلَ أَهْلِ الْأَرْضِ عَمَلًا، إِلَّا مَنْ قَالَ مِثْلَ مَا قَال، أَوْ زَادَ عَلَى مَا قَالَ».
رواه الطبرانی فی "الأوسط" بإسناد جید.
از ابو امامه س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «هرکس بعد از نماز صبح قبل از اینکه پاهایش را از حالت تشهد تغییر دهد، صد بار بگوید: (لا إله إلا الله وحده لا شریک له ..)، در آن روز از برترین انسان‌ها‌ی روی زمین از نظر عمل می‌باشد، مگر اینکه کسی مثل او یا بیش از او بگوید».
0-251- (2) (موضوع) ورواه فیه وفی "الکبیر" أیضاً من حدیث أبی الدرداء ولفظه: «مَنْ قَالَ بَعْدَ صَلَاةِ الصُّبْحِ، وَهُوَ ثَانٍ رِجْلَیه، قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ: (لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، یُحْیِی وَیُمِیتُ، بِیَدِهِ الْخَیْرُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٍ - عَشْرَ مَرَّاتٍ -) کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکُلِّ مَرَّةٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ، وَمَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ، وَرُفِعَ لَهُ عَشَرَ دَرَجَاتٍ، وَکُنَّ لَهُ فِی یَوْمِهِ ذَلِکَ حِرْزًا مِنْ کُلِّ مَکْرُوهٍ، وَحِرْساً مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم، وَکَانَ لَهُ بِکُلِّ مَرَّةٍ عِتْقُ رَقَبَةٍ مِنْ وَلَدِ إِسْمَاعِیلَ، ثَمَنُ کُلِّ رَقَبَةٍ اثْنَا عَشَرَ أَلْفًا، وَلَمْ یَلْحَقْهُ یَوْمَئِذٍ ذَنْبٌ إِلَّا الشِّرْکَ بِاللَّهِ، وَمَنْ قَالَ ذَلِکَ بَعْدَ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ کَانَ لَهُ مِثْلُ ذَلِکَ».
و در «معجم الأوسط» و همچنین «الکبیر» از طریق ابودرداء چنین روایت شده است: «هرکس پس از نماز صبح در همان حالت تشهد، قبل از اینکه سخن بگوید ده مرتبه بگوید: (لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، یُحْیِی وَیُمِیتُ، بِیَدِهِ الْخَیْرُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٍ) خداوند متعال در برابر هر مرتبه، ده نیکی برای او می‌نویسد و ده بدی از پرونده اعمال وی محو می‌کند و جایگاه وی را ده درجه می‌افزاید و این ذکر (به این تعداد) در آن روز، وی را در برابر هر امر ناپسندی نگهبان بوده و در برابر شیطان رجیم از او پاسداری می‌کند. و برای وی در برابر هر مرتبه، پاداش آزاد کردن یک برده از فرزندان اسماعیل که بهای هر‌یک از آنها دوازده هزار است، می‌باشد. و در آن روز گناهی جز شرک برای او نوشته نمی‌شود. و هرکس آن‌را پس از نماز مغرب بگوید، چنین اجر و پاداشی دارد».
653-477- (6) (حسن لغیره) وَعَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ غَنْمٍ س عَنِ النَّبِیِّ ج أَنَّهُ قَالَ: «مَنْ قَالَ قَبْلَ أَنْ یَنْصَرِفَ وَیَثْنِیَ رِجْلَیه مِنْ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ وَالصُّبْحِ: (لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، بِیَدِهِ الْخَیْرُ، یُحْیِی وَیُمِیتُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ - عَشْرَ مَرَّاتٍ -)، کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکُلِّ وَاحِدَةٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ، وَمَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ، وَرَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ، وَکَانَتْ حِرْزًا مِنْ کُلِّ مَکْرُوهٍ، وَحِرْزًا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ، وَلَمْ یَحِلَّ لِذَنْبٍ یُدْرِکُهُ إِلَّا الشِّرْکُ، وَکَانَ مِنْ أَفْضَلِ النَّاسِ عَمَلًا، إِلَّا رَجُلًا یَفْضُلُهُ، یَقُولُ: أَفْضَلَ مِمَّا قَالَ».
رواه أحمد ورجاله رجال "الصحیح" غیر شهر بن حوشب([6])، وعبد الرحمن بن غَنم مختلف فی صحبته. وقد رُوی هذا الحدیث عن جماعة من الصحابة ش.
از عبد الرحمن بن غَنم س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که قبل از بلند شدن از جایش و تغییر دادن پاهایش از حالت تشهد، بعد از نماز مغرب و صبح ده بار بگوید: (لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، بِیَدِهِ الْخَیْرُ، یُحْیِی وَیُمِیتُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)، خداوند متعال در مقابل هر بار گفتن این کلمات، برای او ده حسنه می‌نویسد و ده گناه را از او پاک می‌کند و ده درجه او را بالا می‌برد و برای او سپری در هر امر مکروه و ناخوشایندی می‌شود و او را از شر شیطان در امان نگه می‌دارد؛ و در آن روز گناهی به حسابش نمی‌رود مگر شرک به خداوند؛ در آن روز از برترین انسان‌ها‌ی روی زمین از جهت عمل می‌باشد مگر کسی که با اضافه گفتن این کلمات، بر او برتری بیابد».
654-252- (3) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنْ مُعَاذ بنِ جَبَل س قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ج یَقُولُ: «مَنْ قَالَ بَعْدَ الْفَجْرِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، وَبَعْدَ الْعَصْرِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ: (أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیَّ الْقَیُّومَ، وَأَتُوبُ إِلَیْهِ)، کُفِّرَتْ عَنْهُ ذُنُوبُهُ، وَإِنْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ».
رواه ابن السنی فی "کتابه"([7]). قال الحافظ: "وأما ما یقوله دبر الصلوات، إذا أصبح، وإذا أمسى، فلکل منهما باب یأتی إن شاء الله تعالى. [فی (6- النوافل/14و14- الذکر/11]".
و از معاذ بن جبل س روایت است که از رسول خدا ج شنیدم که فرمودند: «هرکس بعد از نماز صبح سه مرتبه و بعد از نماز عصر سه مرتبه بگوید: (أَسْتَغْفِرُ اللهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیَّ الْقَیُّومَ، وَأَتُوبُ إِلَیْهِ) گناهان وی بخشیده می‌شود هرچند به اندازه کف دریا باشند».
(ضعیف) وتقدم فی "باب الرحلة فی طلب العلم" رقم [3- العلم/2] حدیث قبیصة، وفیه أن النبی ج قال له: یَا قَبِیصَةُ! إِذَا صَلَّیْتَ الْصُّبحَ، فَقُلْ ثَلَاثاً: (سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ وَبِحَمْدِهِ)، تُعَافَى مِنَ الْعَمَى، وَالْجُذَامِ، وَالْفَالِجِ»([8]).
رواه أحمد.
پیش‌تر در باب «الرحلة فی طلب العلم» رقم [3- العلم/2] حدیث قَبیصه گذشت که در آن رسول خدا ج به وی فرمودند: «ای قبیصه، چون نماز صبح را خواندی سه بار بگو: (سبحان الله العظیم وبحمده) تو را از کوری و جذام و فلج شدن در امان خواهد داشت».
26- (الترهیب من فوات العصر بغیر عذر)
([1]) قلت: کذا قال! وفیه شهر بن حوشب، وقد اضطرب فی إسناده کثیراً، فمرة جعله: عن أبی ذر کما هنا، وأخرى عن (معاذ) کما یأتی بعد حدیثین، وثالثة، عن عبد الحمن بن غنم کما فی آخر الباب، لکنه حسن شواهده کما قال الحافظ.
([2]) وهو الآتی بعد حدیثین.
([3]) أی: إذا صلى الصبح، ففی حدیث أبی هریرة: "بعدما یصلّی الغداة" عند الحسن بن عرفة والخطیب بسند صحیح، ویؤیده قوله الآتی فی الحدیث: ". . . ومن قالهن إذا صلَّى المغرب. . ".
([4]) قلت: وهی فی روایة لأحمد، وإسناه صحیح، کما فی "الصحیحة" (2563).
([5]) أخرجه فی "المعجم الکبیر" (20/ 65/ 19)، وفی "الدعاء" أیضاً (2/ 1124/ 706). وفاته عزوه للنسائی فی "السنن الکبرى" (6/ 37/ 9954)، وعن ابن السنی فی "الیوم واللیلة" (49/ 137)، وفیه (شهر بن حوشب) کما تقدم بیانه فی الحدیث الأول.
([6]) قلت: وفیه ضعف من قِبَل حفظه، وقد اضطرب فی إسناده ومتنه، کما تقدم، لکنه بهذا اللفظ حسن لغیره، یشهد له ما قبله.
([7]) یعنی "عمل الیوم واللیلة" رقم (123).
([8]) (الجذام): بضم الجیم داء معروف عافانا الله منه. و (الفالج): مرض یحدث فی أحد شقی البدن طولاً فیبطل إحساسه، وحرکته، وربما کان فی الشقین ویحدث بغتة، نسأل الله الحمایة منه.
ترغیب به نشستن فرد در محل نمازش بعد از نماز صبح و عصر
636-464- (1) (حسن لغیره) عَنْ أَنَس بنِ مَالِکٍ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ صَلَّى الصُّبحَ فِی جَمَاعَةٍ، ثُمَّ قَعَدَ یَذْکُرُ اللَّهَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، ثُمَّ صَلَّى رَکْعَتَیْنِ، کَانَتْ لَهُ کَأَجْرِ حَجَّةٍ وَعُمْرَةٍ». قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «تَامَّةٍ تَامَّةٍ تَامَّةٍ».
رواه الترمذی وقال: "حدیث حسن غریب".
از انس بن مالک س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که نماز صبح را با جماعت به جا آورده و سپس نشسته و تا طلوع خورشید به ذکر و یاد خداوند مشغول شود، سپس دو رکعت نماز بخواند، به اندازه‌ی ثواب حج و عمره به او پاداش داده می‌شود». انس س گفت: رسول الله ج فرمودند: «(حج و عمره‌ای) کامل، کامل، کامل».
637-465- (2) (حسن) وَعَنهُ س قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «لَأَنْ أَقْعُدَ مَعَ قَوْمٍ یَذْکُرُونَ اللَّهَ، مِنْ صَلَاةِ الْغَدَاةِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَعْتِقَ أَرْبَعَةً مِنْ وَلَدِ إِسْمَاعِیلَ، وَلَأَنْ أَقْعُدَ مَعَ قَوْمٍ یَذْکُرُونَ اللَّهَ مِنْ صَلَاةِ الْعَصْرِ إِلَى أَنْ تَغْرُبَ الشَّمْسُ، أَحَبُّ إِلَیَّ مَنْ أَنْ أَعْتِقَ أَرْبَعَةً».
رواه أبو داود([1]).
از انس س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «اگر با گروهی که خدا را از نماز صبح تا طلوع خورشید یاد می‌کنند، بنشینم، برایم دوستداشتنیتر است از اینکه چهار برده از فرزندان اسماعیل را آزاد کنم. و اگر با گروهی بنشینم که از نماز عصر تا غروب خورشید خدا را یاد می‌کنند، برای من دوستداشتنیتر است از اینکه چهار برده را آزاد کنم».
638-242- (1) (ضعیف) وَعَنْ سَهْلِ بْنِ مُعَاذِ عَنْ أَبِیهِ س أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ «مَنْ قَعَدَ فِی مُصَلَّاهُ حِینَ یَنْصَرِفُ مِنْ صَلَاةِ الصُّبْحِ حَتَّى یُسَبِّحَ رَکْعَتَیِ الضُّحَى، لَا یَقُولُ إِلَّا خَیْرًا، غُفِرَ لَهُ خَطَایَاهُ، وَإِنْ کَانَتْ أَکْثَرَ مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ»([2]).
رواه أحمد وأبو داود وأبو یعلى ولفظه([3]) قال: «مَنْ صَلَّى صَلَاةَ الْفَجْرِ، ثُمَّ قَعَدَ یُذْکُرُ اللَّهَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ».
(قال الحافظ): "رواه الثلاثة من طریق زبان بن فائد عن سهل، وقد حُسِّنَت؛ وصححها بعضهم".
و از سهل بن معاذ از پدرش س روایت است که رسول خدا ج فرمودند: «هرکس پس از نماز صبح در محل نمازش بنشیند تا اینکه دو رکعت نماز ضحی را بخواند و در این مدت جز خیر نگوید، گناهان وی بخشیده می‌شود هرچند بیشتر از کف دریا باشند».
این حدیث را احمد و ابوداود و ابویعلی روایت کرده‌اند و لفظ ابویلعی چنین است: «هرکس نماز صبح را بخواند سپس تا طلوع خورشید بنشیند و ذکر خدا گوید، بهشت بر او واجب می‌شود».
639-243- (2) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ س قَالَ: «مَنْ صَلَّى الْفَجرَ، ثُمَّ ذَکَرَ اللهَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، لَمْ تَمَسَّ جِلْدَهُ النَّارُ أَبَداً».
رواه أبن أبی الدنیا.
و از ابوامامه س روایت است که می‌گوید: «هرکس نماز صبح را بخواند و تا طلوع خورشید به ذکر خداوند مشغول باشد، آتش پوست او را لمس نخواهد کرد».
0-244- (3) (موضوع) وَرُوِیَ عَنِ الحَسَن بنِ عَلِیًّ ب قَالَ: سَمِعتُ رَسُولَ الله ج قَالَ: «مَنْ صَلَّى الْغَدَاةَ ثُمَّ ذَکَرَ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، ثُمَّ صَلَّى رَکْعَتَیْنِ أَوْ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ لَمْ تَمَسَّ جِلْدَهُ النَّارُ». وَأَخَذَ الْحَسَنُ بِجِلْدِهِ فَمَدَّهُ.
رواه البیهقی.
و از حسن بن علی ب روایت است که می‌گوید: از رسول خدا ج شنیدم که فرمودند: «هرکس نماز صبح را بخواند سپس تا طلوع خورشید به ذکر خدا مشغول باشد و پس از آن دو یا چهار رکعت نماز بخواند، آتش پوست او را لمس نخواهد کرد». حسن پوست خود را گرفت و کشید.
640-466- (3) (حسن لغیره) وَعَنْ أَبِی أُمَامَةَ س أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: «لَأَنْ أَقْعُدَ أَذْکُرُ اللَّهَ تَعَالَى، وَأُکَبِّرُهُ، وَأَحْمَدَهُ، وَأُسَبِّحُهُ، وَأُهَلِّلُهُ، حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَعْتِقَ رَقَبَتَیْنِ، [أَوْ أَکْثَرَ]([4]) مِنْ وَلَدِ إِسْمَاعِیلَ، وَمِنْ([5]) بَعْدِ الْعَصْرِ حَتَّى تَغْرُبَ الشَّمْسُ، أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُعْتِقَ أَرْبَعَ [رِقَابٍ]([6]) مِنْ وَلَدِ إِسْمَاعِیلَ».
رواه أحمد بإسناد حسن.
از ابوامامه س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «اگر نشسته و خدا را یاد کرده و تکبیر گفته و او را حمد و ستایش کرده و لا اله الا الله بگویم تا خورشید طلوع کند، برای من از آزاد کردن دو برده از فرزندان اسماعیل دوست داشتنی‌تر است. و اگر بعد از نماز عصر تا غروب خورشید بنشینم برای من دوستداشتنیتر است از اینکه چهار برده از فرزندان اسماعیل را آزاد کنم».
641-467- (4) (حسن صحیح) وَعَنهُ س قَالَ قَالَ رَسُولُ الله ج: «مَنْ صَلَّى صَلَاةَ الْغَدَاةِ فِی جَمَاعَةٍ، ثُمَّ جَلَسَ یَذْکُرُ اللهَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ، انْقَلَبَ بِأَجْرِ حَجَّةٍ وَعُمْرَةٍ».
رواه الطبرانی، وإسناده جید([7]).
از ابو امامه س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که نماز صبح را در جماعت بخواند سپس برای ذکر خدا بنشیند تا خورشید طلوع کند، سپس بایستد و دو رکعت نماز بخواند، درحالیکه اجر حج و عمره‌ای به او داده شده برمی‌گردد».
642-245- (4) (منکر) وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ ب قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ج «إِذَا صَلَّى الْفَجْرَ لَمْ یَقُمْ مِنْ مَجْلِسِهِ حَتَّى تُمْکِنَهُ الصَّلَاةُ».
و از ابن عمر ب روایت است که می‌گوید: چون رسول خدا ج نماز صبح را می‌خواند از جایش برنمی‌خاست تا اینکه امکان خواندن نماز فرارسد.
0-468- (5) (صحیح لغیره) وَقَالَ: «مَنْ صَلَّى الصُّبْحَ، ثُمَّ جَلَسَ فِی مَجْلِسِهِ حَتَّى تُمْکِنَهُ الصَّلَاةُ، کَانَتْ بِمَنْزِلَةِ عَمْرَةٍ وَحَجَّةٍ مُتَقَبَّلَتَیْنِ».
رواه الطبرانی فی "الأوسط" ورواته ثقات إلا الفضل بن الموفَّق، ففیه کلام([8]).
از ابن عمر ب روایت است که رسول الله ج فرمودند: «کسی که نماز صبح را بخواند وسپس در جایش بنشیند تا زمانی که امکان خواندن نماز فرا برسد، برای او به منزله‌ی حج و عمره مقبول، محسوب می‌شود».
643-469- (6) (حسن لغیره) وَعَن عَبْدُاللهِ بْنُ غَابِرٍ، أَنَّ أَبَا أُمَامَةَ، وَعُتْبَةَ بْنَ عَبْدٍ، حَدَّثَاهُ، عَنْ رَسُولِ اللهِ ج قَالَ: «مَنْ صَلَّى صَلَاةَ الصُّبْحِ فِی جَمَاعَةٍ، ثُمّ ثَبَتَ حَتَّی یُسَبِّحَ للهِ سُبْحَةَ الضُّحَى، کَانَ لَهُ کَأَجْرِ حَاجٍّ وَمُعْتَمِرٍ، تَامًّا لَهُ حَجُّهُ وَعُمْرَتُهُ».
رواه الطبرانی، وبعض رواته مختلف فیه، وللحدیث شواهد کثیرة.
از عبد الله بن غابر روایت است که ابو امامه و عتبه بن عبد ب از رسول الله ج روایت می‌کنند که فرمود: «کسی که نماز صبح را در جماعت بخواند، سپس صبر کند تا نماز ضحی را به جا آورد، به او به اندازه‌ی اجر حج‌کننده و عمره گذرانده‌ای که به صورت کامل حج و عمره‌اش را به جای آورده، اجر و ثواب داده می‌شود».
644-246- (5) (ضعیف) وَرُوِیَ عَن عَمْرَةَ ل قَالَت: سَمِعْتُ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ –تِعنی عائشة ل - تَقُولُ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ج یَقُولُ: «مَنْ صَلَّى الْفَجْرَ - أَوْ قَالَ الْغَدَاةَ - فَقَعَدَ فِی مَقْعَدِهِ، فَلَمْ یَلْغُ بِشَیْءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا، وَیَذْکُرُ اللَّهَ حَتَّى یُصَلِّیَ الضُّحَى أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ، خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمِ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ لَا ذَنْبَ لَهُ».
رواه أبو یعلى واللفظ له، والطبرانی.
و از عمره ل روایت است که می‌گوید: از ام المومنین عایشه ل شنیدم که فرمود: از رسول خدا ج شنیدم که فرمودند: «هرکس نماز صبح را بخواند و در محل نمازش بنشیند و متوجه امر دنیا نشود و مشغول ذکر خداوند شود تا اینکه چهار رکعت نماز ضحی را بخواند، چنان گناهان وی بخشیده می‌شود مانند روزی که از مادر به دنیا آمده و گناهی نداشته است».
645-247- (6) (ضعیف) وَرُوِیَ عَنْ عُمَرَ بْنِ الخَطَّابِ س أَنَّ النَّبِیَّ ج بَعَثَ بَعْثًا قِبَلَ نَجْدٍ، فَغَنِمُوا غَنَائِمَ کَثِیرَةً، وَأَسْرَعُوا الرَّجْعَةَ، فَقَالَ رَجَلٌ مِنَّا لَمْ یَخْرُجْ: مَا رَأَیْنَا بَعْثًا أَسْرَعَ رَجْعَةً، وَلَا أَفْضَلَ غَنِیمَةً مِنْ هَذَا البَعْثِ! فَقَالَ النَّبِیُّ ج: «أَلَا أَدُلُّکُمْ عَلَى قَوْمٍ أَفْضَلُ غَنِیمَةً وَأَسْرَعَ رَجْعَةً؟ قَوْمٌ شَهِدُوا صَلَاةَ الصُّبْحِ، ثُمَّ جَلَسُوا یَذْکُرُونَ اللَّهَ حَتَّى طَلَعَتِ الشَّمْسُ، أُولَئِکَ أَسْرَعُ رَجْعَةً، وَأَفْضَلَ غَنِیمَةً».
رواه الترمذی فی «الدعوات» من «جامعه».
و از عمر بن خطاب س روایت است: رسول خدا ج سریه‌ای را به سوی نجد فرستاد که غنایم زیادی به دست آورده و به سرعت بازگشتند. پس کسی از ما که برای سریه خارج نشده بود گفت: هیچ سریه‌ای ندیدم که به این سرعت بازگردند و غنیمتی بهتر از این به دست آورده باشند. پس رسول خدا ج فرمودند: «آیا شما را از کسانی خبر ندهم که غنیمتی برتر از این و بازگشتی سریع‌تر از این دارند؟ عده‌ای که در نماز صبح شرکت دارند سپس تا طلوع خورشید نشسته و به ذکر خدا مشغول هستند؛ آنان سریع‌ترین بازگشت و برترین غنیمت را دارا هستند».
0-470- (7) (حسن صحیح) ورواه البزّار وأبو یعلى وابن حبان فی "صحیحه" من حدیث أبی هریرة بنحوه([9]).
0-248- (7) (ضعیف) وذکر البزار فیه أن القائل: "مَا رَأَینَا..." هُوَ أَبُو بَکر س. وَقَالَ فِی آخِره: فَقَالَ النَّبِیُّ ج یَا أَبَا بَکر! أَلَا أَدُلُّکَ عَلَى مَا هُوَ أَسرَعُ إِیَاباً، وَأَفضَلُ مغنماً؟ مَن صَلَّى الغَدَاةَ فِی جَمَاعَةٍ ثُمَّ ذَکَرَ اللهَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ».
و بزار ذکر نموده گوینده این سخن: «ما ندیدیم...» ابوبکر صدیق س بوده است. و در پایان روایت می‌گوید: پس رسول خدا ج فرمود: «ای ابوبکر، آیا تو را از کسانی که بازگشت‌شان سریع‌تر و غنیمت‌شان برتر است، آگاه نکنم؟ هرکس نماز صبح را با جماعت بخواند سپس تا طلوع خورشید به ذکر و یاد خداوند مشغول باشد».
646-471- (8) (صحیح) وَعَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ س قَالَ: «کَانَ النَّبِیُّ ج إِذَا صَلَّى الْفَجْرَ تَرَبَّعَ فِی مَجْلِسِهِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ حَسَناً»([10]).
رواه مسلم([11]) وأبو داود والترمذی والنسائی.
از جابر بن سمره س روایت است که هرگاه رسول الله ج نماز صبح را می‌خواند در محل نمازش چهار زانو می‌نشست، تا زمانی که خورشید خوب طلوع می‌کرد.
0-249- (8) (ضعیف) والطبرانی([12])، ولفظه: «کَانَ إِذَا صَلَّى الصُّبْحَ جَلَسَ یَذکُرُ اللهَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ».
و طبرانی این حدیث را روایت نموده و لفظ آن چنین است: «وی چون نماز صبح را می‌خواند نشسته و تا طلوع خورشید به ذکر خدا مشغول بود».
وابن خزیمة فی "صحیحه" ولفظه: «قَالَ: عَنْ سِمَاکٍ، أَنَّهُ سَأَلَ جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ: کَیْفَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ج یَصْنَعُ إِذَا صَلَّى الصُّبْحَ؟ قَالَ: «کَانَ یَقْعُدُ فِی مُصَلَّاهُ إِذَا صَلَّى الصُّبْحَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ».
و ابن خزیمه این حدیث را با این متن در صحیحش روایت نموده است: «و سماک از جابر بن سَمُره سؤال کرد: رسول الله ج بعد از خواندن نماز صبح چه کار می‌کرد؟ گفت: هرگاه نماز صبح را می‌خواند در مکان نمازش می‌نشست تا خورشید طلوع کند».
25- (الترغیب فی أذکار یقولها بعد صلاة الصبح والعصر والمغرب)
([1]) هنا فی الأصل: "وأبو یعلى، قال فی الموضعین: "أحب إلی من أن أعتق أربعة من ولد إسماعیل، دیة کل منهم اثنا عشر ألفاً". ورواه ابن أبی الدنیا بالشطر الأول؛ إلا أنه قال: "أحب إلی مما طلعت علیه الشمس"، وهو بهذا اللفظ منکر کما هو مبین فی تخریج اللفظ الذی قبله فی "الصحیحة" (2916).
([2]) (الزَّبَد): -بفتحتین- من البحر وغیره کالرغوة.
([3]) فی الأصل ومطبوعة عمارة: (وأظنه)، والتصویب من المخطوطة.
([4]) زیادة من "المسند".
([5]) الأصل: (ومن قعد)، والتصویب من "المسند".
([6]) زیادة من "المسند".
([7]) وکذا قال الهیثمی، وهو کما قالا، وبیانه فی "الصحیحة" (3403).
([8]) قلت: وقد اتهم بالوضع، وحدیثه هذا منکر للحدیث الصحیح المذکور فى آخر هذا الباب فی الکتاب الآخر "الصحیح"، وبیان ذلک فی "الضعیفة" (6726).
([9]) قلت: وسیأتی لفظه فی (6- النوافل/ 16- صلاة الضحی/ الحدیث 6).
([10]) هو بفتح السین وبالتنوین، أی: طلوعاً حسناً، أی: مرتفعة.
([11]) قال الناجی (69): "لفظ مسلم: جلس فی مصلاَّه إلى آخره". وهو کما قال. وزاد فی روایة (2/ 132): "فإذا طلعت الشمس قام، وکانوا یتحدثون ویأخذون فی أمر الجاهلیة فیضحکون ویتبسَّم"، وإنما رواه بلفظ: "التربُّع" أبو داود (1850)، وهو فی "صحیحه" برقم (1171).
([12]) لفظ الطبرانی فیه نکارة، ولذا أوعدناه فی «الضعیف». [قلت: وما بعده: وابن خزیمه ..، یتبع رقم (471-(8) وهو صحیح]. [ش].