1- قرآن کریم.
2- ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن ابو حاتم محمّد بن ادریس رازی، الجرح و التعدیل، بیروت، دارأحیاء التراث العربی، اوّل، 1371 هـ.
3- ابن أبی خیثمه، أبو بکر أحمد بن أبی خیثمة زهیر بن حرب، التاریخ الکبیر، دار الفاروق، بیتا.
4- ابن ابــی شیبــه، عبدالله بن محمّد بن ابی شیبــه، المصنّف، تعلیق: سعید اللّحام، بیروت، دارالفـــکر، 1409 هـ ..
5- ابن أبی عاصم، احمد بن عمرو بن أبی عاصم الضحاک الشیبانی، السنة، تحقیق: محمّد ناصر الدین الألبانی، بیروت، المکتب الإسلامی، اوّل، 1400 هـ ..
6- ابن ابی عاصم، أحمد بن عمرو بن أبی عاصم الشیبانی أبو بکر، الزهد، تحقیق : عبد العلی عبد الحمید حامد، دار الریان للتراث – القاهرة، دوّم، 1408هـ ...
7- ابن اعرابی، ابوسعید احمد بن محمّد بن زیاد بن بشر، المعجم، تحقیق: عبدالمحسن بن ابراهیم بن احمد، جدّة، دار ابن جوزی، 1418 هـ ...
8- ابن تیمیه، تقی الدین احمد بن عبد الحلیم، مجموع الفتاوی، تحقیق: انور الباز و عامر الجزار، دارالوفاء، الطبعة الثالثه، 1426 هـ ...
9- ابن جارود، عبدالله بن علی بن الجارود النیشابوری، المنتقی من السنن المسنده، تحقیق: عبدالله عمر البارودی، بیروت، مؤسسة الکتاب الثقافیه، اوّل، 1386هـ .
10- ابن حبان، محمّد بن حبان بن أحمد البستی، صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، تحقیق: شعیب ارناؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، دوّم، 1414 هـ .
11- ابن حبان، محمّد بن حبان بن أحمد البستی، الثقات، تحقیق: سید شرف الدین أحمد، دارالفکر، اوّل، 1395 هـ .
12- ابن حبان، محمّد بن حبان بن أحمد البستی، المجروحین، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، حلب، دار الوعی، بیتا.
13- ابن حجر، أحمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی، تعریف اهل التقدیس بمراتب الموصوفین بالتدلیس، تحقیق: عاصم بن عبد الله القریونی، مکتبة المنار، اوّل، بیتا.
14- ابن حجر، أحمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی، تهذیب التهذیب، هند، دائره المعارف النظامیه، اوّل، 1326 هـ ...
15- ابن حجر، أحمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی، فتح الباری، تحقیق : عبد العزیز بن عبد الله بن باز ومحب الدین الخطیب، دارالفکر ( مصور عن الطبعة السلفیة )، بیتا.
16- ابن حجر، أحمد بن علی بن محمّد ابن حجر العسقلانی، تقریب التهذیب، حلب، طبعة دار الرشید، اوّل، 1406هـ .. .
17- ابن حجر، أحمد بن علی بن محمّد ابن حجر العسقلانی، التلخیص الحبیر فی تخریج أحادیث الرافعی الکبیر، دار الکتب العلمیة، اوّل، 1419 هـ .
18- ابن حجر، أحمد بن علی بن محمّد ابن حجر العسقلانی، لسان المیزان، تحقیق: دائرة المعرف النظامیة الهند، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، سوّم، 1406 هـ .
19- ابن حزم، علی بن احمد بن سعید، المحلّی، بیروت، دارالفکر، بیتا.
20- ابن حیان، عبدالله بن محمّد بن جعفر انصاری، طبقات المحدثین بأصبهان، تحقیق: عبدالغفور عبدالحق حسین بلوشی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1412 هـ .
21- ابن خزیمه، محمّد بن اسحاق، صحیح، تحقیق: محمّد مصطفی اعظمی، بیروت، المکتب الإسلامی، 1390هـ ..
22- ابن راهویه، اسحاق بن ابراهیم بن مخلد الحنظلی، المسند، تحقیق: عبدالغفور بن عبدالحق البلوشی، المدینه، مکتبه الایمان، اوّل، 1412 هـ ..
23- ابن سعد، محمّد بن سعد بن منیع، طبقـات الکبری، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دارصـادر، 1968 م.
24- ابن شاهین، ابو حفص عمر بن أحمد بن عثمان بن شاهین، تاریخ أسماء الثقات، تحقیق: صبحی السامرائی، الدار السلفیة، الکویت، اوّل، 1404هـ ..
25- ابن شاهین، ابو حفص عمر بن أحمد بن عثمان بن شاهین، ناسخ الحدیث ومنسوخه، تحقیق : سمیر بن أمین الزهیری، مکتبة المنار، الزرقاء، اوّل، 1408هـ ..
26- ابن عبد البر، أبو عمر یوسف بن عبد الله بن عبد البر النمری، الاستذکار، تحقیق: سالم محمّد عطا، محمّد علی معوض، دار الکتب العلمیة - بیروت، اوّل، 1421 هـ ..
27- ابن عبد البر، أبو عمر یوسف بن عبد الله بن عبد البر النمری، التمهید لما فی الموطأ من المعانی والأسانید، تحقیق: مصطفى بن أحمد العلوی و محمّد عبد الکبیر البکری، المغرب، وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامیة، 1387 هـ ...
28- ابن عدی، عبدالله بن عدی بن عبدالله بن محمّد الجرجانی، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، بیروت، دارالفکر، دوّم، 1409 هـ ...
29- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، بیروت، دارالفکر، اوّل، 1419 هـ ...
30- ابن عساکر، علی بن حسن، معجم الشیوخ، تحقیق: وفاء تقی الدین، دمشق، دارالبشائر، بیتا.
31- ابن العماد، عبد الحی بن أحمد العکری الدمشقی، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، بیروت، دار الکتب العلمیة، بیتا.
32- ابن الجعد، علی بن الجعد بن عبید أبو الحسن الجوهری، المسند، تحقیق : عامر أحمد حیدر، مؤسسة نادر – بیروت، اوّل، 1410 هـ .
33- ابن الجوزی، عبد الرحمن بن علی بن محمّد بن الجوزی أبو الفرج، التحقیق فی أحادیث الخلاف، تحقیق مسعد عبد الحمید محمّد السعدنی، دار الکتب العلمیة،بیروت، 1415هـ ...
34- ابن ماجه، محمّد بن یزید القزوینی، سنن، تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقی، بیروت، لبنان، دارالفکر، بیتا.
35- ابن مقری، ابوبکر محمّد بن ابراهیم بن علی اصفهانی، معجم، تحقیق: سعد عبدالحمید السعدنی و محمّد حسن محمّد حسن اسماعیل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424 هـ ...
36- ابن الملقن، سراج الدین أبو حفص عمر بن علی بن أحمد الشافعی، البدر المنیر فی تخریج الأحادیث والأثار الواقعة فی الشرح الکبیر، المحقق : مصطفى أبو الغیط و عبدالله بن سلیمان ویاسر بن کمال، دار الهجرة للنشر والتوزیع - الریاض-السعودیة، اوّل، 1425هـ ...
37- ابوبکرالنصیبی، أبو بکر أحمد بن یوسف بن خلاد العطار النصیبی، الفوائد، مخطوط نُشر فی برنامج جوامع الکلم المجانی التابع لموقع الشبکة الإسلامیة، اوّل، 2004هـ ...
38- ابوداود، سلیمان بن اشعث سجستانی، سنن، بیروت، دارالکتب العربی، بیتا.
39- ابوزرعه، عبید الله بن عبد الکریم بن یزید الرازی أبو زرعة، الضعفاء وأجوبة أبی زرعة الرازی على سؤالات البرذعی، المحقق: د. سعدی الهاشمی، المدینه المنورة، الجامعه الاسلامیة، الطبعة: الأولى، 1402هـ ..
40- ابوعروبه، أبو عروبة الحسین بن أبی معشر محمّد بن مودود الحرانی، الاوائل، تحقیق مشعل بن بانی الجبرین المطیری، دار ابن حزم، بیروت، 1424هـ ...
41- ابوعوانة، یعقوب بن اسحاق اسفرائینی، المسند، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
42- ابونعیم، أحمد بن عبدالله إصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، دارالکتاب العربی، 1405 هـ ...
43- ابونعیم، أحمد بن عبدالله إصفهانی، الضعفاء، تحقیق: فاروق حمادة، دار الثقافة-الدار البیضاء، اوّل، 1405 هـ ...
44- ابونعیم، أحمد بن عبد الله بن أحمد بن إسحاق بن موسى بن مهران الهرانی الأصبهانی، المسند المستخرج على صحیح الإمام مسلم، تحقیق: محمّد حسن محمّد حسن إسماعیل الشافعی، دار الکتب العلمیة، بیروت، لبنان، اوّل، 1417 هـ ...
45- ابونعیم، أحمد بن عبد الله بن أحمد بن إسحاق بن موسى بن مهران الهرانی الأصبهانی، معرفة الصحابة، تحقیق: عادل بن یوسف العزازی، ریاض، دار الوطن للنشر، اوّل، 1419 هـ ...
46- ابو یعلی، أحمد بن علی بن المثنی الموصلی، المسند، تحقیق: حسین سلیم أسد، دمشق، دارالمأمون للتراث، اوّل، 1404 هـ.
47- ابویوسف، یعقوب بن إبراهیم الأنصاری، الآثار، تحقیق أبو الوفا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1355هـ ...
48- أحمد حنبل، أحمد بن محمّد بن حنبل بن هلال الشیبانی، سؤالات أبی داود للإمام أحمد بن حنبل فی جرح الرواة وتعدیلهم، تحقیق: زیاد محمّد منصور، مدینة، مکتبة العلوم والحکم، 1414 هـ ...
49- أحمد حنبل، أحمد بن محمّد بن حنبل بن هلال الشیبانی، المسند، تحقیق: شعیب ارنؤوط و آخرون، مؤسسة الرسالة، دوّم، 1420 هـ .
50- أحمد حنبل، أحمد بن محمّد بن حنبل بن هلال الشیبانی، العلل و معرفه الرجال، تحقیق:وحی الله بن محمّد عباس، بیروت-ریاض، المکتب الاسلامی-دارخانی، اوّل، 1408 هـ ...
51- ازرقی، محمّد بن عبدالله بن احمد، اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، تحقیق: علی عمر، مکتبه الثقافه الدینیه، اوّل، بیتا.
52- بخاری، محمّد بن اسماعیل، ادب المفرد، تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالبشائر الاسلامیة، 1409 هـ ...
53- بخاری، محمّد بن اسماعیل، التاریخ الصغیر، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، حلب- القاهرة، دار الوعی- مکتبة دار التراث، اوّل، 1397 هـ ...
54- بخاری، محمّد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، تحقیق: سید هاشم ندوی، دارالفکر، بیتا.
55- بخاری، محمّد بن اسماعیل، الجامع المسند الصحیح، تحقیق: محمّد زهیر بن ناصر الناصر، دار طوق النجاه، اول، 1422 هـ.
56- بخاری، محمّد بن اسماعیل، الضعفاء، مکتبة ابن عباس، اوّل، 1426هـ ...
57- بزار، ابوبکر أحمد بن عمرو بن عبدالخالق، المسند، تحقیق: محفوظ الرحمن زین الله،بیروت- المدینه، المؤسسة علوم القرآن و مکتبه العلوم و الحکم، 1409 هـ ...
58- بغوی، محیی السنة ، أبو محمّد الحسین بن مسعود البغوی، معالم التنزیل، المحقق: حققه وخرج أحادیثه محمّد عبد الله النمر - عثمان جمعة ضمیریة - سلیمان مسلم الحرش، دار طیبة للنشر والتوزیع، چهارم، 1417هـ ..
59- بغوی، ابوالقاسم، حدیث مصعب بن عبد الله الزبیری، تحقیق صالح عثمان اللحام، اردن، الناشر الدار العثمانیة، 1424هـ ...
60- بیهقی، ابوبکر أحمد بن الحسین، دلائل النبوة، تحقیق وثق أصوله وخرج أحادیثه وعلق علیه: الدکتور عبد المعطى قلعجى، دار الکتب العلمیة ـ ودار الریان للتراث، اوّل، 1408هـ ...
61- بیهقی، ابوبکر أحمد بن الحسین، السنن الکبری و فی ذیله الجوهر النقی، حیدرآباد هند، مجلس دائره المعارف النظامیه الکائنه، اوّل، 1344 هـ ...
62- بیهقی، ابوبکر أحمد بن الحسین، شعب الایمان، تحقیق: محمّد السعید بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیة، اوّل، 1410 هـ ...
63- بیهقی، ابوبکر أحمد بن الحسین، معرفه السنن و الآثار، تحقیق: عبدالمعطی أمین قلعجی، دارالوعی -دارالوفاء-دارقتیبه-جامع الدراسات الإسلامیة، اوّل، 1412 هـ ...
64- ترمذی، محمّد بن عیسی الترمذی، الجامع الصحیح السنن، تحقیق: أحمد محمّد شاکر و آخرون، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بیتا.
65- جرجانی، حمزة بن یوسف أبو القاسم الجرجانی، تاریخ جرجان، تحقیق: محمّد عبد المعید خان، بیروت، عالم الکتب، 1401 هـ ...
66- حاکم النیشابوری، محمّد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی
67- حمیدی، عبدالله بن الزبیر أبو بکر الحمیدی، المسند، تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت , القاهرة، دار الکتب العلمیة , مکتبة المتنبی، بیتا.
68- خطیب بغدادی، أبو بکر أحمد بن علی بن ثابت بن أحمد بن مهدی، الفقیه والمتفقه، المحقق : عادل بن یوسف العزازی، دار ابن الجوزی بالسعودیة، سنة 1417هـ ...
69- خطیب بغدادی، ابوبکر أحمد بن علی بن ثابت، المتفق و المفترق، تحقیق: محمّد صادق الحامدی، دمشق، دارالقاری، 1408 هـ ...
70- خطیب بغدادی، ابوبکر أحمد بن علی بن ثابت، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیة، بیتا.
71- دارقطنی، علی بن عمر البغدادی، السنن، تحقیق: سید عبدالله هاشم یمان، بیروت، دارالمعرفه، 1386 هـ ...
72- دارقطنی، علی بن عمر أبو الحسن الدارقطنی البغدادی، سؤالات البرقانی للدارقطنی، تحقیق: د. عبدالرحیم محمّد أحمد القشقری، کتب خانه جمیلی، باکستان، اوّل، 1404هـ ...
73- دارقطنی، علی بن عمر البغدادی، سؤالات الحاکم النیسابوری للدارقطنی، تحقیق: موفق بن عبدالله بن عبدالقادر، الریاض، مکتبة المعارف، اوّل، 1404 هـ ...
74- دارقطنی، علی بن عمر البغدادی، العلل الواردة فی الأحادیث النبویة، تحقیق: محفوظ الرحمن زین الله السلفی، الریاض، دارطیبة، اوّل، 1405 هـ .
75- دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن، تحقیق: فواز أحمد زمرلی و خالد السبع العلمی، بیروت، دارالکتاب العربی، اوّل، 1407 هـ ...
76- ذهبی، شمس الدین محمّد بن أحمد بن عثمان، تنقیح فی أحادیث التعلیق، تحقیق: مصطفى أبو الغیط عبد الحی عجیب، ریاض، دار الوطن، 1421هـ ...
77- ذهبی، شمس الدین محمّد بن أحمد، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: مجموعه محققین بإشراف شعیب الإرناؤوط، مؤسسة الرسالة، بیتا.
78- ذهبی، شمس الدین محمّد بن أحمد، الکاشف فی معرفة من له روایه فی الکتب الستة، دار القبلة للثقافة الاسلامیة، مؤسسة علوم القرآن جدة، اوّل، 1413 هـ ...
79- ذهبی، شمس الدین محمّد بن أحمد، العبر فی خبر من غبر، تحقیق: صلاح الدین المنجد، الناشر مطبعة حکومة الکویت، 1984 هـ ...
80- ذهبی، شمس الدین محمّد بن أحمد، الموقظة فی علم مصطلح الحدیث، الملتقى أهل الحدیث، بیتا.
81- ذهبی، شمس الدین محمّد بن أحمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمّد البجاوی المجلد الاول، بیروت، دار المعرفة، بیتا.
82- رویانی، ابوبکر محمّد بن هارون، المسند، تحقیق: ایمن علی ابو یمانی، قاهرة، مؤسسة قرطبة، 1416 هـ ...
83- زیلعی، عبدالله بن یوسف، نصب الرایه، تحقیق: محمّد یوسف بنوری، مصر، دارالحدیث، 1357 هـ ...
84- سعید بن منصور، سعید بن منصــور بن شعبة الخراسانی، السنــن، تحقیق: حبیب الرحـــمن الأعظــمی، بیروت، دارالکتب العلمیة، بیتا.
85- سمعانی، ابی سعد عبد الکریم بن محمّد بن منصور التمیمی، الانساب، تعلیق: عبد الله عمر البارودی مرکز الخدمات والابحاث الثقافیة الجزء الاول، بیروت، دار الجنان، اوّل، 1408 هـ ...
86- سیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، تحقیق: عبد الوهاب عبد اللطیف، الریاض، مکتبة الریاض الحدیثة، بیتا.
87- شاشی، هیثم بن کلیب، المسند، تحقیق: محفوظ الرحمن زین الله، مدینه، مکتب العلوم و الحکم، 1410 هـ ...
88- شافعی، محمّد بن ادریس، الاُمّ، تحقیق: علی محمّد وعادل احمد، بیروت، دارالأحیاءالتراث العربی، 1422 هـ ...
89- شافعی، محمّد بن ادریس، المسند، بیروت، دارالکتب العلمیة، بیتا.
90- شافعی، ابوبکر محمّد بن عبدالله بن ابراهیم، الفوائد (الغیلانیات)، تحقیق: حلمی کامل أسعد عبدالهادی، ریاض، دار ابن جوزی، 1417 هـ ...
91- شاموخی، أبو علی الحسن بن علی الشاموخی، احادیث الشاموخی، رره وخرج أحادیثه: ابومحمّد الالفی، قید النشر: بدارالصفا و المروه بالاسکندریه، بیتا.
92- شریف حاتم عونی، شریف بن حاتم العونی، المرسل الخفی و علاقته بالتدلیس، دارالنجده، المملکة العربیة السعودیة، اوّل، 1418هـ ...
93- شوکانی، محمّد بن علی بن محمّد، نیـل الأوطارمن أسرار منتقی الأخبار، اداره الطبـاعه المنیریه، بیتا.
94- شیبانی، محمّد بن حسن، الآثار، تعلیق: ابوالوفاء الافغانی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1413 هـ ...
95- شیبانی، محمّد بن الحسن بن فرقد الشیبانی، الأصل المعروف بالمبسوط، تحقیق أبو الوفا الأفغانی، کراتشی، الناشر إدارة القرآن والعلوم الإسلامیة، بیتا.
96- شیبانی، محمّد بن الحسن بن فرقد الشیبانی، الحجة على أهل المدینة، تحقیق: مهدی حسن الکیلانی القادری، بیروت، عالم الکتب، 1403هـ ...
97- الصیداوی، محمّد بن احمد بن الجمیع، معجم الشیوخ، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت-ترابلس، مؤسسة الرسالة-دارالایمان، 1405 هـ .
98- ضیاء المقدسی، محمّد بن عبدالواحد بن أحمد، أحادیث المختاره، تحقیق: عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، دوّم، 1420 هـ .
99- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الأوسط، تحقیق: طارق بن عوض الله بن محمّد و عبدالمحسن بن ابراهیم الحسینی، القاهره، دارالحرمین، 1414 هـ.
100-طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، تحقیق: محمّد شکور و محمود الحاج أمریر،بیروت، دارعمار و المکتب الإسلامی، اوّل، 1405 هـ .
101-طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، الموصل، مکتبه العلوم و الحکم، دوّم، 1404 هـ .
102-طبری، محمّد بن جریر، جامع البیان فی تأویـل القرآن، تحقیق: احمد محمّد شاکر، مؤسسة الرسالة، اوّل،1420 هـ .
103-طحاوی، أحمد بن محمّد بن سلامه بن عبدالملک بن سلمه، شرح مشکل الآثار، تحقیق: شعیب ارنووط، دار نشر، بیتا.
104-طحاوی، أحمد بن محمّد بن سلامه بن عبدالملک بن سلمه، شرح معانی الآثار، تحقیق: محمّد زهری النجار، بیروت، دارالکتب العلمیة، اوّل، 1399 هـ .
105-طیالیسی، سلیمان بن داود بن الجارود، المسند، تحقیق: محمّد بن عبدالمحسن ترکی، دارهجر، اوّل، 1419 هـ .
106-عبدالرزاق، ابوبکر بن عبدالرزاق بن همام الصنعانی، مصنف، تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت، المکتب الإسلامی، دوّم، 1403 هـ .
107-عبد الله بن أحمد بن حنبل الشیبانی، السنة، تحقیق : د. محمّد سعید سالم القحطانی، دار ابن القیم – الدمام، اوّل، 1406هـ .
108-عبدالله بن مبارک، عبد الله بن المبارک بن واضح، المسند، مکتبة المعارف، الریاض، اوّل، 1407هـ .
109-عبد بن حمید، ابو محمّد عبد بن حمید بن نصر، المسند، تحقیق: صبحی البدری السامرایی و محمود محمّد خلیل الصعیدی، قاهره، مکتبة السنة، 1408 هـ .
110-عجلی، أحمد بن عبد الله بن صالح أبو الحسن العجلی الکوفی، معرفة الثقات، تحقیق: عبد العلیم عبد العظیم البستوی، المدینة المنورة ، مکتبة الدار، اوّل، 1405 هـ .
111-عراقی، زین الدین ابوالفضل عبدالرحیم بن الحسین، ذیل میزان الاعتدال، تحقیق: علی محمّد عوض و عادل أحمد عبدالموجود،بیروت، درالکتب العلمیة، 1416 هـ .
112-عقیلی، الضعفاء الکبیر، محمّد بن عمر بن موسی، تحقیق: عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، دارالمکتبة العلمیة، اوّل، 1404 هـ .
113-الفسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفه و التاریخ، تحقیق: اکــرم العمری، بیروت، مؤسسة الرسالة، اوّل، 1981 م.
114-کوسج، إسحاق بن منصور بن بهرام الکوسج أبو یعقوب التمیمی المروزی، مسائل الإمام أحمد بن حنبل وابن راهویه، تحقیق: خالد بن محمود الرباط و وئام الحوشی و جمعة فتح، الریاض، دار الهجرة، 1425 هـ .
115-مالک بن أنس، الموطأ، روایت یحیی اللیثی، تحقیق: محمّد فؤاد عبد الباقی، مصر، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
116-مالک بن أنس، الموطأ، روایت یحیی اللیثی، تحقیق: محمّد مصطفی الأعظمی، مؤسسة زاید بن سلطان آل نهیان، اوّل، 1425 هـ .
117-مالک بن أنس، الموطأ، روایت حسن الشیبــانی، تحقیق: تقی الدین ندوی، دمشق، دارالقلـم، اوّل، 1413 هـ .
118-مروزی، محمّد بن نصر بن الحجاج، تعظیم قدرالصلاة، تحقیق: عبدالرحمن بن عبدالجبار الفریوائی، المدینة، مکتبة الدار، 1406 هـ .
119-مروزی، محمّد بن نصر بن الحجاج المروزی أبو عبد الله، السنة، تحقیق : سالم أحمد السلفی، مؤسسة الکتب الثقافیة – بیروت، اوّل ، 1408هـ .
120-مزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج المزی، تهذیب الکمال، تحقیق: د. بشار عواد معروف، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1400هـ .
121-المحاملی، حسین بن اسماعیل الضبی، أمالی بروایه ابن یحیی البیع، تحقیق:ابراهیم القیسی، عمان، المکتبة الإسلامیة-دار ابن قیم، 1412 هـ .
122-مسلم، مسلم بن الحجاج بن مسلم القشیری، الجامع الصحیح، بیروت، دارالجیل و دارالآفاق الجدیده، بیتا.
123-مناوی، عبد الرؤوف المناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، تعلیقات یسیرة لماجد الحموی، المکتبة التجاریة الکبرى، مصر، اوّل، 1356هـ .
124-نحاس، أحمد بن محمّد بن إسماعیل المرادی النحاس أبو جعفر، الناسخ والمنسوخ، تحقیق: د. محمّد عبد السلام محمّد، مکتبة الفلاح، الکویت، اوّل، 1408هـ .
125-نسایی، أحمد بن شعیب، الضعفاء والمتروکین، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، حلب، دار الوعی، اوّل، 1369 هـ .
126-نسایی، أحمد بن شعیب، المجتبی من السنن، تحقیق: عبدالفتاح ابوغدة، حلب، مکتب المطبوعات الإسلامیة، دوّم، 1406 هـ .
127-نسایی، أحمد بن شعیب، سنن کبری، تحقیق: عبدالغفار سلیمان البنداری و سید کسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، اوّل، 1411 هـ .
128-نووی، یحیی بن شرف بن مری، تهذیب الأسماء واللغات، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، بی جا، بیتا.
129-هیثمی، نورالدین، بغیة الحارث عن زوائد مسند الحارث، مدینة، مرکز خدمة السنة و السیرة النبویة، تحقیق:حسین احمد صالح الباکری، اوّل، 1413 هـ .
130-هیثمی، نور الدین علی بن أبی بکر الهیثمی، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، دار الفکر، بیروت، 1412 هـ .
131-یحیی بن معین، معرفة الرجال عن یحیى بن معین وفیه عن علی بن المدینی وأبی بکر بن أبی شیبة ومحمّد بن عبد الله بن نمیر وغیرهم/ روایة أحمد بن محمّد بن القاسم بن محرز، المحقق: الجزء الأول: محمّدکامل القصار، الناشر: مجمع اللغة العربیة، دمشق، اوّل، 1405هـ .
132-وزارة الاوقاف و الشئون الإسلامیة، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، الاجزاء 1-23 الطبعة الثانیة دارالسلاسل فی الکویت و الاجزاء 24-38 الطبعة الاولی مطابع دار الصفوة فی مصر و الاجزاء 39-45 الطبعة الثانیة طبع الوزارة، (1404-1427 هـ)
133-نرم افزار المکتبة الشاملة 3.45.
134-نرم افزار جوامع الکلم 4.50.
جابر بن عبدالله س روایت کرده است: «قَالَ رَسُولُ اللهِ ج: خَیْرُ صُفُوفِ الرِّجَالِ الْمُقَدَّمُ، وَشَرُّهَا الْمُؤَخَّرُ، وَشَرُّ صُفُوفِ النِّسَاءِ الْمُقَدَّمُ، وَخَیْرُهَا الْمُؤَخَّرُ، ثُمَّ قَالَ: یَا مَعْشَرَ النِّسَاءِ، إِذَا سَجَدَ الرِّجَالُ فَاغْضُضْنَ أَبْصَارَکُنَّ، لَا تَرَیْنَ عَوْرَاتِ الرِّجَالِ مِنْ ضِیقِ الْأُزُرِ»[1]. «پیامبر خدا ج فرمودند: بهترین صفهای مردان جلوی (آن) میباشد، و بدترین آن آخر (آن) است، و بدترین صفهای زنان جلو و بدترین آخر (آن) است، سپس فرمودند: ای جماعت زنان! هرگاه مردان سجده بردند، چشمان خود را (از نامحرمان) فرو گیرید، تا عورات مردان را بخاطر تنگی شلوار‌شان نبینید».
منظور از «خیر» کسب بهترین و برترین ثواب و منظور از «شرّ» کسب کمترین درجه ثواب میباشد. این حدیث اشاره به حالتی دارد که مردان و زنان در یک مکان باهم نماز میخوانند و در این حال صفهای جلوتر خصوصاً صفِّ اوّل برای مردان از فضیلت و خیر زیاد و خاص برخوردار است و برای زنان آخرین صف چنین فضیلتی دارد؛ چراکه میزان اختلاط و نگاه و توجّه به غیر را به حدّاقل میرساند و چشم و دل متمرکز نماز میشوند ولی در حالتی که مردان و زنان در مکانهای مجزّا نماز میخوانند بهترین و برترین مکان ایستادن برای همه، صفهای جلوتر میباشد[2].
پس در صورتیکه جماعت ترکیبی از مردان و زنان و کودکان باشد، مردان و کودکان در صف اوّل و زنان صف دوّم قرار میگیرند. در صورت تعدّد، مردان و کودکان در جلو و زنان در پشت آنها قرار میگیرند. البته مستحب بوده که بالغان به امام نزدیک باشند. البته این در مواردی میباشد که فضای آنها جدا نبوده و در یک فضای واحد نماز بخوانند که در این حال بهتر آن است که زنان بهگونهای در عقب قرار گیرند که در صورت آمدن مردان در معرض دید و یا عبور آنها قرار نگیرند.
- أنس بن مالک س روایت کرده است: «أَنَّ جَدَّتَهُ مُلَیْکَةَ دَعَتْ رَسُولَ اللَّهِ ج لِطَعَامٍ صَنَعَتْهُ لَهُ فَأَکَلَ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ قُومُوا فَلِأُصَلِّ لَکُمْ قَالَ أَنَسٌ فَقُمْتُ إِلَى حَصِیرٍ لَنَا قَدْ اسْوَدَّ مِنْ طُولِ مَا لُبِسَ فَنَضَحْتُهُ بِمَاءٍ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ ج وَصَفَفْتُ وَالْیَتِیمَ وَرَاءَهُ وَالْعَجُوزُ مِنْ وَرَائِنَا فَصَلَّى لَنَا رَسُولُ اللَّهِ ج رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ انْصَرَفَ»[3]. «مادر بزرگم –ملیکه- رسول الله ج را به صرف غذایی که برای ای‌شان ج تهیه کرده بود، دعوت نمود. رسول الله ج پس از صرف غذا، فرمود: بلند شوید تا برای شما نماز بخوانم. أنس میگوید: بلند شدم و بسوی یکی از حصیرهایمان که از کثرت استعمال، سیاه شده بود، رفتم و مقداری آب روی آن، پاشیدم. رسول الله ج روی آن ایستاد. من و کودکی یتیم، پشت سر آنحضرت ج صف بستیم. و پیر زن، پشت سر ما ایستاد. رسول اکرم ج دو رکعت نماز، برای ما خواند و تشریف برد».
- همچنین جهت مرتب بودن صف جماعت باید مراتب سنّی رعایت شود که این عمل نه تنها نوعی ادب به بزرگسالان و عالمان میباشد بلکه در نظم و ترتیب صفها نیز تأثیرگذار میباشد. ابومسعود انصاری س روایت کرده است: «قال رسول الله ج: لِیَلِنِى مِنْکُمْ اوّلو الأَحْلاَمِ وَالنُّهَى ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ»[4] «پیامبر ج فرمودند: بالغان و کاملمردان و عالمان و خردمندان پشت سر من بایستند، سپس کسانی که از لحاظ سن، پشت سر آنها هستند و سپس کسان دیگر قرار گیرند». همچنین ابومسعود أنصاری س روایت کرده است: «کَانَ رَسُولُ اللهِ ج یَمْسَحُ مَنَاکِبَنَا فِی الصَّلَاةِ، وَیَقُولُ: اسْتَوُوا وَلَا تَخْتَلِفُوا فَتَخْتَلِفَ قُلُوبُکُمْ لِیَلِنِی مِنْکُمْ اوّلو الْأَحْلَامِ وَالنُّهَى ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ، ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ». قَالَ أَبُو مَسْعُودٍ: «فَأَنْتُمُ الْیَوْمَ أَشَدُّ اخْتِلَافًا»[5]. «رَسُولُ الله ج هنگام نماز (دست‌های‌شان را روی) شانههای ما میگذاشت. و میفرمود: راست بایستید و کج نایستید که قلب‌هایتان کج و جدا میشود. بالغان و بزرگان شما نزدیک من بیاستند و سپس کسانی که از نظر سنی بعد آنها قرار دارند و سپس کسانی که از نظر سنی بعد آنها قرار دارند». ابن مسعود گفت: «امروز شما بیشترین اختلاف را دارید».
[1]- (صحیح): احمد، المسند (ش15161و14123)/ ابونعیم، حلیة الاولیاء (ج9ص23)/ ابن ابی شیبه، المصنف (ج1ص504)/ ابن حزم، المحلی (ج3ص131) از طریق (عبدالرحمن بن مهدی وعبدالصمد بن عبدالوارث وابوسعید عبدالرحمن بن عبدالله وحسین بن علی) روایت کردهاند: «ثنا زائدة بن قدامة عن عبدالله بن محمد بن عقیل عن جابر قال قال رسول الله ج: ...».
وزائدة بن قدامة هم متابعه شده و ابن ابی شیبه، المصنف (ج1ص415)/ ابن ماجه (ش1001)/ احمد، المسند (ش14451) از طریق (وکیع بن الجراح وأبو أحمد وعبدالله بن الولید) روایت کردهاند: «عن سفیان (الثوری) ...». ورجال احمد «رجال صحیحین» بوده جز عبدالله بن محمد بن عقیل که مختلف فیه بوده واحادیثش نزد ما «حسن» میباشد؛ چنانکه امامان بخاری واحمد بن حنبل وابن راهویه وحمیدی وترمذی وحاکم وذهبی وعجلی وابن عبدالبر وساجی هم احادیثش را «مقبول و مقارب» دانسته‌اند و امامان یحیی قطان وعبدالرحمن بن مهدی هم از وی روایت کرده و آنان جز از «ثقات» روایت نمی‌کرده‌اند لذا امام ابن حجر در تقریب میگوید: «صدوقً فی حدیثه لین ویقال تغیر بأخرة» و امام ذهبی هم احادیثش را در درجه‌ی «حسن» دانسته و میگوید: احادیثش به درجه صحت نمی‌رسد. [ابن حجر، تهذیب التهذیب (ج6ص13)/ ابن حجر، تقریب التهذیب (ش3592) و لسان المیزان (ج1ص14)/ ذهبی، المغنی فی الضعفاء (ش3337)/ ذهبی، سیر اعلام النبلاء (ج6ص205)/ عجلی، معرفة الثقات (ج2ص57)].
اما متابعه‌ای هم دارد وابن الاعرابی (ش2063) روایت کرده است: «أبو قلابة (عبدالملک بن محمد) نا أبو الولید (هشام بن عبدالملک) نا أبو عوانة عن أبی بشر (جعفر بن ایاس) عن عبدالله بن شقیق عن رجاء بن أبی رجاء عن محجن الأسلمی عن النبی ج: خیر صفوف الرجال المقدم وشر صفوف الرجال المؤخر وخیر صفوف النساء المؤخر وشر صفوف النساء المقدم؛ یا معشر النساء! إذا سجد الرجال فاخفضوا أبصارکم لا ترین عورات الرجال من ضیق الأزر» ورجالش «رجال صحیح» بوده جز رجاء بن أبى رجاء الباهلى البصرى که: امام عجلی گفته است: «بصریٌ تابعیٌ ثقةٌ» و امام مکی بن عبدان هم گفته است: «کان ثقةً» و امام ابن حبان هم وی را در «ثقات» آورده است و امام مسلم هم گفته که: «فی الطبقة الأولى من تابعی أهل البصرة» [ابن حجر، تهذیب التهذیب (ج3ص266)/ خطیب بغدادی، المتفق والمفترق (ج1ص60)].
أبو قلابة عبد الملک بن محمد: امام مسلمه بن قاسم گفته است: «کان راویة للحدیث متقناً ثقةً؛ یحفظ حدیث شعبة کما یحفظ السورة» و امام ابن الاعرابی هم گفته است: «ما رأیتُ أحفظ منه وکان من الثقات» و امام ابن حبان هم وی را در «ثقات» آورده وگفته است: «کان یحفظ أکثر حدیثه» و امام طبری هم گفته است: «ما رأیت أحفظ من أبى قلابة» و امام ابوداود هم گفته است: «رجلٌ صدوقٌ أمینٌ مأمونٌ کتبت عنه بالبصرة» و امام خطیب بغدادی گفته است: «کان مذکورا بالصلاح والخیر» و امام دارقطنی هم گفته است: «صدوق کثیر الخطأ من الأسانید والمتون کان یحدث من حفظه فکثرت الأوهام منه» و امام ابن حجر هم گفته است: «صدوقٌ یخطىء تغیر حفظه لما سکن بغداد» [ابن حجر، تهذیب التهذیب (ج6ص419) وتقریب التهذیب (ش4210)] ودر اواخر عمرش دچار «تغییر» گردیده لذا احادیث قبل از تغییر وی «صحیح» وبعد از تغییر وی «حسن» میباشد.
و ابن الاعرابی هم قبل از اختلاط از وی شنیده چرا که دیدیم در مورد ابوقلابه گفته است: «ما رأیت أحفظ منه وکان من الثقات» و همچنین ابن الاعرابی، هم طبقه‌ی متقدمینی است که از ابوقلابه روایت نموده‌اند [سیوطی، تدربی الراوی (ج2ص379)] لذا این اسناد «صحیح» است.
و امام البوصیری هم گفته است: «اسنادٌ حسنٌ» [البوصیری، مصباح الزجاجه (ج1ص194)].
[2]- أبو العلا محمد عبد الرحمن بن عبد الرحیم المبارکفورى، تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی، شماره 190.
[3]- (صحیح): بخاری (ش380و860)/ مسلم (ش1531)/ ابوداود (ش612)/ ترمذی (ش234)/ نسایی (ش810)/ ابن ماجه (ش975) از طریق (إسحاق بن عبدالله بن أبی طلحة وموسی بن انس) روایت کردهاند: «عن أنس بن مالک أن جدته ملیکة دعت رسول الله ج لطعام صنعته له فأکل منه ثم قال قوموا فلأصل لکم قال أنس فقمت إلى حصیر لنا قد اسود من طول ما لبس فنضحته بماء فقام رسول الله ج وصففت والیتیم وراءه والعجوز من ورائنا فصلى لنا رسول الله ج رکعتین ثم انصرف».
[4]- (صحیح): مسلم (ش1000و10001)/ ابوداود (ش674) ترمذی (ش228)/ نسایی (ش807و812)/ ابن ماجه (ش976) از طریق (شعبة بن الحجاج وعبدالله بن إدریس وأبو معاویة الضریر ووکیع بن الجراح وسفیان بن عیینه) روایت کردهاند: «عن الأعمش عن عمارة بن عمیر التیمى عن أبى معمر عن أبى مسعود قال کان رسول الله ج یمسح مناکبنا فى الصلاة ویقول: استووا ولا تختلفوا فتختلف قلوبکم لیلنى منکم اوّلو الأحلام والنهى ثم الذین یلونهم ثم الذین یلونهم».
[5]- (صحیح): مسلم (ش1000و10001)/ ابوداود (ش674)/ نسایی (ش807و812)/ ابن ماجه (ش976) از طریق (شعبة بن الحجاج وعبدالله بن إدریس وأبو معاویة الضریر ووکیع بن الجراح وسفیان بن عیینه) روایت کردهاند: «عن الأعمش عن عمارة بن عمیر التیمى عن أبى معمر عن أبى مسعود قال کان رسول الله ج یمسح مناکبنا فى الصلاة ویقول: استووا ولا تختلفوا فتختلف قلوبکم لیلنى منکم أولو الأحلام والنهى ثم الذین یلونهم ثم الذین یلونهم».
کعب بن مالک س روایت کرده است: «أَنَّهُ تَقَاضَى ابْنَ أَبِی حَدْرَدٍ دَیْنًا کَانَ لَهُ عَلَیْهِ فِی الْمَسْجِدِ، فَارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمَا حَتَّى سَمِعَهَا رَسُولُ اللَّهِ ج وَهُوَ فِی بَیْتِهِ، فَخَرَجَ إِلَیْهِمَا حَتَّى کَشَفَ سِجْفَ حُجْرَتِهِ، فَنَادَى یَا کَعْبُ، قَالَ: لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ج، قَالَ: ضَعْ مِنْ دَیْنِکَ هَذَا وَأَوْمَأَ إِلَیْهِ أَیِ الشَّطْرَ، قَالَ: لَقَدْ فَعَلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ ج، قَالَ: قُمْ فَاقْضِهِ»[1]. «طلب خود را از ابوحدرد در مسجد مطالبه کردم. سر و صدای ما بلند شد. رسول الله ج که داخل حجره بود سر و صدای ما را شنید. پرده حجره را کنار زد و با صدای بلند ندا کرد: ای کعب! گفتم: گوش به فرمانم ای رسول خدا! آنحضرت ج فرمود: نصف قرض خود را معاف کن. گفتم: معاف کردم، ای رسول خدا. آنگاه، رسول الله ج به ابوحدرد گفت: بلند شو و نصف دیگر آنرا بپرداز».
این روایت بیانگر این مسئله میباشد که دادگاهی کردن و رفع خصومت‌ها در مسجد جایز بوده و مردم میتوانند برای حل مشاکل و حتّی همفکری و خدمترسانی بر مبنای یاری و پشتیبانی یکدیگر در راه نیکی و پرهیزگاری نه راه تجاوز و ستمکاری در مسجد جمع شوند.
جمهور فقها با این رأی همنظر میباشند، ابن حجر/ جدای از تأیید این مطلب اشاره میکند که: در صورتی که طرفین دعوا صدای‌شان را بلند کنند جایز است به شرطی که به فحاشی و هتک حرمت یکدیگر منجر نشود؛ چراکه پیغمبرج با شنیدن صوت بلند آنها ممانعت نکردند و ای‌شان ج بر حرام سکوت نمیکنند.
همچنین این روایت بر این امر هم دلالت داشته که اشاره مفهمه میتواند به عنوان وسیلهای برای رساندن اراده صدق کند[2].
با همه این اوصاف شریعت خواهان حفظ نظم و سکوت مسجد میباشد و یکی از مواردی که برای حفظ نظم و آرامش ظاهری و معنوی مسجد توصیه کرده ممنوعیّت اجرای حدود و قصاص در مسجد میباشد. چرا که اجرای حدود گاهی مستلزم نجس شدن محل وهمچنین اهانت کردن ونافرمانی میباشد. وعبدالله بن عباس س روایت کرده است: «عَنِ النَّبِیِّ ج قَالَ: لَا تُقَامُ الْحُدُودُ فِی الْمَسَاجِدِ، وَلَا یُقْتَلُ الْوَالِدُ بِالْوَلَدِ»[3]. «پیامبر ج فرمود: حدود در مساجد برپا نمیشود، و پدر بخاطر کشتن فرزند قصاص نمیگردد».
جدای از جواز امور دنیوی پیامبر برخی از امور دنیوی را نیز در مسجد جایز شمرده‌اند و بر آن قلمه صحّه گذاشتهاند، از جمله این امور:
- تقسیم اموال دنیا در مسجد: انس بن مالک س روایت کرده است: «أُتِیَ النَّبِیُّ ج بِمَالٍ مِنَ البَحْرَیْنِ، فَقَالَ: انْثُرُوهُ فِی المَسْجِدِ وَکَانَ أَکْثَرَ مَالٍ أُتِیَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ ج، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ ج إِلَى الصَّلاَةِ وَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهِ، فَلَمَّا قَضَى الصَّلاَةَ جَاءَ فَجَلَسَ إِلَیْهِ، فَمَا کَانَ یَرَى أَحَدًا إِلَّا أَعْطَاهُ، إِذْ جَاءَهُ العَبَّاسُ، فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ: أَعْطِنِی، فَإِنِّی فَادَیْتُ نَفْسِی وَفَادَیْتُ عَقِیلًا، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ج: خُذْ فَحَثَا فِی ثَوْبِهِ، ثُمَّ ذَهَبَ یُقِلُّهُ فَلَمْ یَسْتَطِعْ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ ج، اؤْمُرْ بَعْضَهُمْ یَرْفَعْهُ إِلَیَّ، قَالَ: لاَ قَالَ: فَارْفَعْهُ أَنْتَ عَلَیَّ، قَالَ: لاَ فَنَثَرَ مِنْهُ، ثُمَّ ذَهَبَ یُقِلُّهُ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ ج، اؤْمُرْ بَعْضَهُمْ یَرْفَعْهُ عَلَیَّ، قَالَ: لاَ قَالَ: فَارْفَعْهُ أَنْتَ عَلَیَّ، قَالَ: لاَ فَنَثَرَ مِنْهُ، ثُمَّ احْتَمَلَهُ، فَأَلْقَاهُ عَلَى کَاهِلِهِ، ثُمَّ انْطَلَقَ، فَمَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج یُتْبِعُهُ بَصَرَهُ حَتَّى خَفِیَ عَلَیْنَا - عَجَبًا مِنْ حِرْصِهِ - فَمَا قَامَ رَسُولُ اللَّهِ ج وَثَمَّ مِنْهَا دِرْهَمٌ»[4]. «مقداری مال از بحرین برای رسول الله ج آوردند».آنحضرت ج فرمود: «آنها را داخل مسجد بریزید. راوی میگوید: این محموله، بزرگترین مالی بود که خدمت رسول خدا ج آورده شده بود. رسول اکرم ج برای اقامه نماز به مسجد رفت و به آنها توجه ننمود. پس از اتمام نماز، آمد و در کنار آن اموال، نشست. هر که را می‌دید، مقداری به او می‌داد تا اینکه عباس س آمد و عرض کرد: ای پیامبر گرامی! به من نیز عنایت فرما. زیرا من برای خودم و عقیل (در اسارت بدر) فدیه داده ام. رسول الله ج فرمود: شما نیز بردار. عباس س با هر دو دست، شروع به پر کردن چادر خود کرد. و هنگامی که خواست آنها را حمل کند، نتوانست. عرض کرد: ای پیامبر گرامی! یکی را بگویید تا اینها را بر پر پشت من بگذارد. رسول الله ج فرمود: خیر. عباس گفت: پس خود شما آن را بر دوش من بگذارید. رسول الله ج فرمود: خیر. آنگاه، عباس مقداری از آنها را کم کرد و بقیه را بر دوش خود نهاد و براه افتاد. رسول الله ج از حرص عباس س تعجب کرد و همچنان به طرف او نگاه می‌کرد تا از نظر ما ناپدید گردید. و تا یک درهم از آن مال، باقی بود، رسول الله ج آن جا را ترک نکرد».
-مراقبت و نگهداری از مریض در مسجد و جاری شدن خون در مسجد: عائشه س روایت کرده است: «أُصِیبَ سَعْدٌس یَوْمَ الخَنْدَقِ فِی الأَکْحَلِ، فَضَرَبَ النَّبِیُّ ج خَیْمَةً فِی المَسْجِدِ، لِیَعُودَهُ مِنْ قَرِیبٍ فَلَمْ یَرُعْهُمْ. وَفِی المَسْجِدِ خَیْمَةٌ مِنْ بَنِی غِفَارٍ، إِلَّا الدَّمُ یَسِیلُ إِلَیْهِمْ، فَقَالُوا: یَا أَهْلَ الخَیْمَةِ، مَا هَذَا الَّذِی یَأْتِینَا مِنْ قِبَلِکُمْ؟ فَإِذَا سَعْدٌ یَغْذُو جُرْحُهُ دَمًا، فَمَاتَ فِیهَا»[5]. «در جنگ خندق، شاهرگ دست سعد بن معاذ س قطع شد. آنحضرت ج خیمه ای در مسجد برپا کرد تا از نزدیک مراقب حال او باشد. در کنار این چادر، چادری دیگر از قبیله بنی غفار نیز در مسجد نصب شده بود. آنچه باعث وحشت آنها گردید، خونی بود که از خیمه سعد به‌سوی خیمه آنها جاری بود. آنها پرسیدند: ای اهل خیمه! این خون از کجا می‌آید؟ ناگهان متوجه شدند که سعد س دچار خونریزی شده است و (متاسفانه) در اثر همان خون ریزی بود که درگذشت».
با این وصف درمییابیم که انجام برخی از امورات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ..... که فقط و فقط در چهارچوب شریعت و مطابق با قوانین دین به گونهای که هیچ خللی در مقاصد اصلی بنای مسجد یعنی؛ عبادت خداوند سبحان ننماید جایز میباشد و ایرادی ندارد.
[1]- (صحیح): بخاری (ش457و471و2418)/ مسلم (ج3ص1192و1193)/ ابوداود (ش3595)/ نسایی (ش5114و5408)/ ابن ماجه (ش2429) از طریق (ابن شهاب الزهری وعبدالرحمن بن هرمز) روایت کردهاند: «عن عبدالله بن کعب بن مالک عن کعب أنه تقاضى ابن أبی حدرد دینا ...».
[2]- ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، شماره 769.
[3]- (صحیح): دارمی، السنن (ش2357)/ ابن ماجه (ش2661)/ ترمذی (ش1401)/ دارقطنی، السنن (ج3ص142و141)/ جرجانی، تاریخ جرجان (ص429)/ ابن حزم، المحلی بالآثار (ج11ص123)/ بیهقی، السنن الکبری (ش16384و16386)/ ابن عبدالبر، التمهید (ج23ص442)/ ابن عدی، الکامل فی الضعفاء (ج1ص283)/ طبرانی، المعجم الکبیر (ج11ص5)/ ابونعیم، حلیة الاولیاء وطبقات الاصفیاء (ج4ص17)/ بزار (ش4835)/ ذهبی، معجم الشیوخ الکبیر (ج2ص353) از طریق (جعفر بن عون و عبدالوهاب بن خفاف العطاء وقیس بن الربیع وعمرو بن شقیق وابن ابی عدی وابوحفص الابار وعلی بن مسهر) روایت کردهاند: «عن إسماعیل بن مسلم عن عمرو بن دینار عن طاوس عن ابن عباس: عن النبی ج قال: لاتقام الحدود فی المساجد ولا یقتل الوالد بالولد».
و اساعیل بن مسلم هم متابعه شده وحاکم، المستدرک (ش8104) روایت کرده است: «أخبرنا أبو بکر احمد بن إسحاق الصبغی أنبأ عبید بن عبدالواحد بن شریک حدثنا أبو الجماهر محمد بن عثمان التنوخی ثنا سعید بن بشیر ثنا عمرو بن دینار عن طاوس عن ابن عباس قال: قال رسول الله ج: ...».
و دارقطنی، السنن (ج4ص170) بیهقی، السنن الکبری (ش16387) از طریق (عبد الباقی بن قانع وإبراهیم بن إسحاق الصیرفى) روایت کردهاند: «حدثنا الحسن بن على بن شبیب المعمرى حدثنا عقبة بن مکرم حدثنا أبو حفص التمار حدثنا عبید الله بن الحسن العنبرى عن عمرو بن دینار عن طاوس عن ابن عباس قال قال رسول الله ج: ...».
و هر چند اسماعیل بن مسلم المکی [ابن حجر، تهذیب التهذیب (ج1ص331) و تقریب التهذیب (ش484)].
و سعید بن بشیر الازدی [ابن حجر، تهذیب التهذیب (ج4ص8) و تقریب التهذیب (ش2276)/ ابن عدی، الکامل (ج3ص369)/ حاکم، المستدرک (ش995)].
و ابوحفص تمار عمر بن عامر أبو حفص السعدی [ابن حجر، لسان المیزان (ج4ص314)/ ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال (ج3ص209)].
مورد ضعف واقع شدهاند، اما هر سه (اسماعیل بن مسلم وسعید بن بشیر و عبیدالله بن الحسن) با هم موجب تقویت یکدیگر شده خصوصاً اینکه ضعف‌های آنان شدید نمیباشد؛ وسایر رجال دارمی هم «رجال صحیحین» است.
و امام ابن السکن هم اسنادش را «صحیح» دانسته است.
و امام ذهبی هم گفته است: «هذا حدیثٌ صالحُ الإسناد غریب».
و امام ابن حجر هم در مورد اسناد دیگری از حکیم بن حزام گفته است: «لا بأس بإسناده» [ذهبی، (ج1ص405)/ ابن حجر، تلخیص الحبیر (ج4ص212)/ ابن الملقن، البدر المنیر (ج8ص722)].
باید اشاره کنیم که به اسناد دیگری هم از سعید بن بشیر ومخالف روایت حاکم، المستدرک (ش8104) روایت گردیده است وبزار (ش4834)/ دارقطنی، السنن (ج4ص170)/ ابن خزیمه، فوائد الفوائد (ش7)/ ذهبی، معجم الشیوخ الکبیر (ج1ص405)/ ابن حزم، المحلی (ج11ص123) از طریق (محمد بن هارون البغدادی أبو نشیط) روایت کردهاند: «نا أبو المغیرة عبد القدوس بن الحجاج نا سعید بن بشیر عن قتادة بن دعامة عن عمرو بن دینار عن طاوس عن ابن عباس ...».
که این اسناد خطا میباشد چرا که محمد بن هارون البغدادی أبو نشیط توثیق صریح نگردیده ولی رجال حاکم نیشابوری همگی ثقة ومشهور هستند؛ لذا اسناد روایت حاکم محفوظ بوده وروایت اصحّ از سعید بن بشیر، (سعید بن بشیر عن عمرو بن دینار عن طاوس عن ابن عباس ... ) میباشد.
[4]- (صحیح): بخاری تعلیقاً (ش421و3165)/ ابن حجر، تغلیق التعلیق (ج2ص227) از طریق (ابراهیم بن طهمان) روایت کردهاند: «عن عبد العزیز بن صهیب عن أنس بن مالک س قال: أتی النبی ج بمال من البحرین ...».
[5]- (صحیح): بخاری (ش463و4122)/ مسلم (ج3ص1389)/ ابوداود (ش31101)/ نسایی (ش710) از طریق (زکریاء بن یحیى وعثمان بن أبی شیبة وعبدالله بن سعید) روایت کردهاند: «حدثنا عبدالله بن نمیر قال حدثنا هشام عن أبیه عن عائشة قالت: أصیب سعد یوم الخندق ...».
ابوسعید الخدری س روایت کرده است: «اعْتَکَفَ رَسُولُ اللَّهِ ج فِی الْمَسْجِدِ، فَسَمِعَهُمْ یَجْهَرُونَ بِالْقِرَاءَةِ، وَهُوَ فِی قُبَّةٍ لَهُ، فَکَشَفَ السُّتُورَ وَقَالَ ج: أَلَا إِنَّ کُلَّکُمْ یُنَاجِی رَبَّهُ، فَلَا یُؤْذِی بَعْضُکُمْ بَعْضًا، وَلَا یَرْفَعَنَّ بَعْضُکُمْ عَلَى بَعْضٍ فِی الْقِرَاءَةِ - أَوْ قَالَ: فِی الصَّلَاةِ-»[1]. «رسول خدا ج در مسجد اعتکاف کردند، و از برخی حاضران شنیدند که با صدای بلند قرائت میکردند، در حالیکه وی در قبّه خود بودند و صورت خود را آشکار کردند و فرمودند: آیا غیر از این است که هرکدام از شما پروردگارش را مناجات میکند، یکدیگر را اذیّت نکنید و در قرائت –یا شاید فرمود: در نماز- (صداهایتان را) بر یگدیگر بالا نبرید».
از آنجاییکه مسجد محل گردهمایی مسلمانان میباشد و هرکدام به گونهای در آن به مناجات با پروردگار أ مشغول میشوند حفظ آرامش و سکوت و فراهم کردن فضایی مسالمت آمیز که همه از فضای روحانی و معنوی و عرفانی آن بهرهمند شوند لازم و ضروری میباشد. این حدیث جدای از بیان این امر مهم و لازم ابراز میدارد در صورتیکه جماعتی صدای‌شان را بلند کنند و یا نظم مسجد را بهم زنند گوشزد کردن به آنها جایز است البته باید همانند پیغمبرِ رحمت محمّد مصطفی ج با نهایت تأنّی و ادب و حفظ شخصیّت افراد انجام شود؛ چراکه پیامبر ج با استدلال و آرامش آنها را دعوت به سکوت و آرامی کردند.
[1]- (صحیح): عبدالرزاق، المصنف (ج2ص498)/ احمد، المسند (ش11896)/ ابوداود (ش1332)/ بیهقی، السنن الکبری (ش4890) وشعب الایمان (ش2412)/ حاکم، المستدرک (ش1169)/ ابن خزیمه (ش1162)/ نسایی، السنن الکبری (ش8038)/ ابن مذر، الاوسط (ش2530)/ ذهبی، سیر اعلام النبلاء (ج12ص629)/ صیداوی، معجم الشیوخ (ج1ص298)/ ابن عبدالبر، التمهید (ج23ص318)/ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد (ج15ص207)/ عبد بن حمید، المسند (ش881) از طریق (معمر بن راشد) روایت کردهاند: «عن إسماعیل بن أمیة عن أبی سلمة بن عبد الرحمن عن أبی سعید الخدری قال: اعتکف رسول الله ج فی المسجد ...». ورجال عبدالرزاق «رجال صحیحین» بوده واسنادش هم صحیح است. و امام ابن حجر گفته است: «هذا حدیثٌ صحیحٌ ورجاله رجال الصحیحین».
و امام نووی هم گفته است: «اسنادٌ صحیحٌ».
و امام حاکم نیشابوری گفته است: «هذا حدیثٌ صحیحٌ على شرط الشیخین، ولم یخرجاه» [حاکم، المستدرک (ش1169)/ ابن حجر، نتائج الأفکارفی تخریج أحادیث الأذکار (ج2ص16)/ نووی، خلاصة الاحکام (ش1242)].
عبدالله عمر بن الخطاب س روایت کرده است: «أَنَّ عُمَرَ سَأَلَ النَّبِیَّ ج، قَالَ: کُنْتُ نَذَرْتُ فِی الجَاهِلِیَّةِ أَنْ أَعْتَکِفَ لَیْلَةً فِی المَسْجِدِ الحَرَامِ! قَالَ ج: فَأَوْفِ بِنَذْرِکَ»[1]. «عمر از پیغمبر ج پرسید و گفت: من در زمان جاهلیت نذر کردم شبی را در مسجد الحرام اعتکاف کنم! پیامبر ج فرمودند: به نذرت وفا کن».
تمامی فقها اتفاق نظر دارند که برای مرد به غیر مسجد صحیح نیست در مکانی دیگر اعتکاف نماید و در مورد زن نیز جمهور فقها بر این باورند که وی نیز نباید در غیر مسجد اعتکاف کند بجز حنفیّه که بر این باورند زن در مسجد خانهاش اعتکاف کند.
اساس استناد آنها فرموده خداوند متعال میباشد که میفرمایند: ﴿وَأَنتُمۡ عَٰکِفُونَ فِی ٱلۡمَسَٰجِدِ﴾ [البقرة: 187]. و هچنین این روایت و روایت دیگر[2] مؤیّد این حکم هستند که اعتکاف باید در مسجد انجام شود و فقط در آنجا جایز و مشمول اجر و ثواب خاصش میباشد و ماندن در مسجد از ارکان اعتکاف است که نبودش باعث ابطال اعتکاف میباشد[3].
[1]- (صحیح): بخاری (ش2032و2043)/ مسلم (ج3ص1277)/ ابوداود (ش3325)/ ترمذی (ش1539)/ نسایی، السنن الکبری (ش3335)/ ابن ماجه (ش2129) از طریق (شعبة بن الحجاج وعبدالوهاب الثقفی وحفص بن غیاث وحماد بن اسامه ویحیی بن سعید) روایت کردهاند: «أخبرنا عبید الله بن عمر عن نافع عن ابن عمر أن عمر قال: یا رسول الله ...».
[2]- نک: حدیث شماره سی و پنجم.
[3]- نک: تبیین الحقائق، 1/ 350، ابن عابدین، 2/ 129 چاپ بولاق؛ حاشیة العدوی، 1/ 410؛ المجموع، 6/ 484؛ مغنی المحتاج، 1/ 451؛ الروضة، 2/ 398؛ کشاف القناع، 2/ 352.