116- «اَللهم اهْدِنِیْ فِیْمَنْ هَدَیْتَ، وَعَافِنِیْ فِیْمَنْ عَافَیْتَ، وَتَوَلَّنِیْ فِیْمَنْ تَوَلَّیْتَ، وَبَارِکْ لِیْ فِیْمَا أَعْطَیْتَ، وَقِنِیْ شَرَّ مَا قَضَیْتَ، فَإِنَّکَ تَقْضِیْ وَلاَ یُقْضَى عَلَیْکَ، إِنَّهُ لاَ یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ [وَلاَ یَعِزُّ مَنْ عَادَیْتَ]، تَبَارَکْتَ رَبَّنَا وَتَعَالَیْتَ»([1]).
ترجمه: «الهى! مرا در زمره کسانى قـرار ده که آنـها را هـدایت کرده‌اى، و مرا جزو کسانى قرار ده که به آنها عافیت عطا فرموده اى. الهى! مرا جزو کسانى قرار ده که تو یاور آنانى، و هر چه که به من عنایت فرموده‌اى، مبارکش بگردان، و مرا از قضایای بد، حفاظت کن، توئى که حکم مى‌کنى، احدى بر تو حاکمیت ندارد، همانا کسی‌که تو او را حمایت کنى، ذلیل و خوار نمى‌شود و کسى که تو با او دشمنى کنى، هرگز عزت نمى‌یابد. پروردگارا! تو بابرکت و بلندمرتبه هستى».
معنی کلمات حدیث:
تَبَارَکْتَ: یعنی دارای خیر و برکت فراوان و فراگیر در دنیا و آخرت هستی.
تَعَالَیْتَ: بلند مرتبه و از شبیه و شریک پاک و منزهی.
رهنمود حدیث:
رسول اکرم ص این دعا را به دخترش؛ فاطمه؛ آموزش داد تا آن را در نماز وتر بعد از برخاستن از رکوع بخواند البته قبل از رکوع نیز خواندن آن اشکالی ندارد چنان که روایات دیگری موید این مطلب هستند.
این دعا در برگیرندهی جملات پر باری است از جمله طلب ثبات و استقامت بر هدایت که باعث همنشینی و همراهی با پیامبران، صدیقین، شهدا و نیکان در آخرت می‌باشد. و در آن از الله متعال، عافیت طلبیده شده که شامل عافیت قلب از بیماری‌های اعتقادی و عافیت جسم از بیماری‌های جسمی می‌شود. و نیز از الله متعال طلب دوستی و همراهی نموده چرا که الله با هر کسی باشد او را غمی نیست.
فوائد حدیث:
هدایت فقط از طرف الله متعال بوده، دارای دو نوع است:
الف) بیان و راهنمایی که با ارسال پیامبران و فرو فرستادن کتابها بوجود می‌آید.
ب) توفیق و رسیدن به مقصود که این فضل الهی است.
2- از پیامدهای خوب طاعت و بندگی می‌توان به برکت در فهم، علم و عمل به آن و همچنین برکت در مال، عمر و فرزندان اشاره کرد.
ضمنا: دعای فوق مخصوص نماز وتر است و خواندن آن در قنوت نماز فجر، اشتباهی بیش نیست.
117- «اَللهم إِنِّیْ أَعُوْذُ بِرِضَاکَ مِنْ سَخَطِکَ، وَبِمُعَافَاتِکَ مِنْ عُقُوْبَتِکَ، وَأَعُوْذُ بِکَ مِنْکَ، لاَ أُحْصِیْ ثَنَاءً عَلَیْکَ، أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَى نَفْسِکَ»([2]).
ترجمه: «الهى! از خشم تو به خشنودیت، و از عذاب تو به عفوت، پناه مى‌برم، از خشمت به تو پناه مى‌برم. الهى! من نمى‌توانم تو را آنطور که شایسته‌اى، مدح کنم، تو آن چنانى‌که خود را مدح کرده‌اى».
کلمات حدیث:
نگا: شماره 47.
رهنمود حدیث:
مستحب است که این دعا در این موارد خوانده شود چنان که جزو دعاهایی است که در سجده نیز خوانده می‌شود چنان که در شماره 47 بیان گردید.
118- «اَللهم إِیَّاکَ نَعْبُدُ، وَلَکَ نُصَلِّی وَنَسْجُدُ، وَإِلَیْکَ نَسْعَى وَنَحْفِدُ، نَرْجُوْ رَحْمَتَکَ، وَنَخْشَى عَذَابَکَ، إِنَّ عَذَابَکَ بِالْکَافِرِیْنَ مُلْحَقٌ، اَللهم إِنَّا نَسْتَعِیْنُکَ، وَنَسْتَغْفِرُکَ، وَنُثْنِیْ عَلَیْکَ الْـخَیْرَ، وَلاَ نَکْفُرُکَ، وَنُؤْمِنُ بِکَ، وَنَخْضَعُ لَکَ، وَنَخْلَعُ مَنْ یَکْفُرُکَ»([3]).
ترجمه: «بـار الها! فقط تـو را بـنـدگى مى‌کنیم، و بـراى تـو نـماز مى‌خوانیم، و تـو را سجـده مى‌نمائیم، و بـه سوى تـو تـلاش مى‌کنیم [عملى انجام مى‌دهیم که به تو نزدیک شویم] و به رحمت تو امیدواریم، و از عذاب تو مى‌ترسیم، هر آینه عذاب به کفار خواهد رسید.
بار الها! از تو مدد مى‌جوییم، و آمرزش مى‌خواهیم، و براى تو ثناى نیک مى‌گوییم، و به تـو کفر نمى‌ورزیم، و به تو ایمان مى‌آوریم، و براى تو خشوع مى‌کنیم، و از کسى که به تو کفر مى‌ورزد، کناره مى‌گیریم».
معنی کلمات حدیث:
نَسْعَى: باشتاب خواهیم آمد.
نَحْفِدُ: شتاب ورزیدن در اجرای دستورات الله.
مُلْحَقٌ: خواهد رسید.
نَخْلَعُ: اعلام بیزاری می‌کنیم.
رهنمود حدیث:
در این ذکر اعتراف به یگانگی و توحید خالص از روی امید به رحمت‌های الله متعال و ترس از عذابش شده عذابی که حتما کافران و دشمنان الله با آن مواجه خواهند بود. همچنین از شرک و مشرکین اعلام برائت شده و اقرار به عبودیت کامل فقط برای الله تعالی گریده است.
فوائد حدیث:
1- مشروعیت دعا و قنوت و طلب کمک از الله متعال در نمازهای پنج‌گانه هنگام بروز حوادث
2- یکی از بزرگترین اسباب دفع بلا و مصیبت، تحقق توحید خالص است.
3- شیفتگی عمر بن خطاب در پیروی از رسول الله تا جایی که به پیروی از ایشان قنوت نازله می‌خواند.
[1]- اصحاب سنن أربعه، احمد، دارمی، حاکم و بیهقی. آنچه بین دو کروشه است از بیهقى روایت شده است. و نگا: صحیح ترمذى (1/144) و صحیح ابن ماجه (1/194) و إرواء الغلیل (2/172) أثر ألبانى.
[2]- أصحاب سنن أربعه وأحمد. نگا: صحیح ترمذى (3/180) و صحیح ابن ماجه (1/194) وإرواء الغلیل (2/175).
[3]- بیهقی در کتاب السنن الکبرى (2/211) و سندش را صحیح دانسته و شیخ ألبانی در کتاب إرواء الغلیل (2/170) گفته: سندش صحیح است و آنرا به عمر س نسبت داده است.
(31) پس از دیدن خواب نیک و بد چه باید کرد؟
رسول اکرم ص فرمود: خواب نیک از طرف الله متعال و خواب‌های پریشان از طرف شیطان است بنابراین وقتی که خواب خوبی می‌بینید فقط برای کسی آن را تعریف کنید که او را دوست دارید (بخاری و مسلم).
اما در مورد خواب بد در احادیث چنین آمده است:
114- الف) «یَنْفُثُ عَنْ یَسَارِهِ» «ثَلاَثًا». [مسلم 4/1772] «سه بار به طرف چپ خود فوت کند ـ فوتى که با کمى رطوبت آب دهان همراه باشد» ب) یَسْتَعِیذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ وَمِنْ شَرِّ مَا رَأَى» «ثَلاَثَ مَرَّاتٍ» [مسلم4 /1772، 1773] «سه بار از شیطان و از شر آنچه که دیده است به الله پناه ببرد» ج) «لَا یُحَدِّثْ بِهَا أَحَدًا» [مسلم 4/1772]. «در مورد آن با کسى صحبت نکند» د) «یَتَحَوَّلُ عَنْ جَنْبِهِ الَّذی کانَ عَلَیْهِ» [مسلم4/1773] «پهلوى خود را جابجا کند».
115) «یَقُومُ یُصَلِّی إِنْ أَرَادَ ذلِکَ» [مسلم4/1773] «اگر خواست برخیزد و نماز بخواند».
معنی کلمات حدیث:
نْفُثُ: تف کردن خفیف بدون آب دهن.
رهنمود حدیث:
در احادیث فوق انواع سه گانه‌ی خواب بیان گردید که عبارتند از:
نوع اول: خواب نیک که از طرف الله متعال و مژده‌ای برای انسان مومن است و چهل و ششمین درجه نبوت به حساب می‌آید و صاحب چنین خوابی می‌تواند آن را برای هر کسی که دوست دارد بازگو کند.
نوع دوم: خواب‌های بد و ترسناک: این نوع خواب‌ها از طرف شیطان وسوسه می‌شود و باعث ایجاد ترس و دلهره و پریشانی برای فرد بیننده می‌گردد. رسول اکرمص برای علاج این نوع خواب‌ها موارد زیر را بیان فرمود:
1- سه بار دمیدن یا تف انداختن خفیف به سمت چپ خویش.
2- پناه جستن به الله متعال از شر شیطان با گفتن اعوذ بالله من الشیطان الرجیم و غیره.
3- تغییر حالت دادن از کیفیتی که بر آن خوابیده است به کیفیت دیگری.
4- بازگو نکردن چنین خواب‌هایی به مردم چرا که این دلیل بر ترس و باور نمودن آن است.
5- و علاج آخر این که برخیزد و پس از طهارت به نماز ایستد چرا که شیطان با ذکر الله خود را پنهان می‌کند و پا به فرار می‌گذارد.
نوع سوم: حدیث النفس یعنی دیدن مشغولیت‌های ذهنی و کارهای روزمره خود در خواب. این خواب‌ها هیچ سود و زیانی ندارند و قابل تعبیر نیستند.
فوائد حدیث:
1- خواب‌های نیک برای انسان نیک رخ میدهد.
2- نباید خواب را جز برای انسان دانشمند و یا کسی که او را دوست دارد بازگو نماید.
3- نباید بدون رعایت ضوابط شرعی خودسرانه و بدون دانش به تعبیر خواب بپردازد.
4- پناه جستن به الله متعال در هر حال.
5- بیان کردن خواب دروغین، گناه و جزو بزرگترین دروغ‌ها محسوب می‌شود.
(30) دعای موقع هول و هراس و پریشانی در خواب
113- «أَعُوْذُ بِکَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ مِنْ غَضَبِهِ وَعِقَابِهِ، وَشَرِّ عِبَادِهِ، وَمِنْ هَمَزَاتِ الشَّیَاطِیْنِ وَأَنْ یَحْضُرُوْنِ»([1]).
«به وسیله‌ى کلمات کامل الهى از خشم و مجازات او، بدى بندگانش و وسوسه‌هاى شیاطین و از اینکه آنها نزد من بیایند، به الله پناه مى‌برم».
معنی کلمات حدیث:
کَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ: سخنان کامل و بی‌عیب و نقص الله.
هَمَزَاتِ: وسوسه‌ها و توطئه‌ها
رهنمود حدیث:
این حدیث بیان‌گر آن است که هرگاه انسان در خواب بترسد و یا وحشت کند فورا باید به خالق و پروردگار خویش پناه ببرد و به کلمات کامل او متوسل شود چرا که اختیار همه جنبنده‌های عالم فقط در دست الله است. همچنین در این دعا استقامت بر دین و عقیده صحیح خواسته شده که با برطرف کردن وسوسه‌ها و توطئه‌های شیطان که باطل را حق و حق را باطل جلوه میدهد. و بر مسلمانان امور دینشان را مشتبه می‌سازد چنین چیزی ممکن است و دفع همه این کارها فقط در دست الله متعال است.
فوائد حدیث:
1- نیاز شدید انسان به پناه بردن به الله متعال از شر شیطان.
2- شیطان در دل‌ها وسوسه و شبهه می‌اندازد که راه خلاصی از آن پس از فضل و کرم الهی، علمِ مفید است.
(29) دعا هنگام غلتیدن از پهلویی به پهلوی دیگر در شب
112- رسول اکرم ص شب‌ها وقتی از پهلویی به پهلوی دیگر می‌غلتید این دعا را می‌خواند: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ، رَبُّ السَّمَوَاتِ وَاْلأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا الْعَزِیْزُ الْغَفَّارُ»([1]).
«هیچ معبود بحقی جز الله یکتا و قادر مطلق، وجود ندارد. پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان آنهاست، او شکست ناپذیر، بسیار آمرزنده».
معنی کلمات حدیث:
تضور: غلتیدن از پهلویی به پهلوی دیگر یا از حالتی به حالتی دیگر.
الْقَهَّارُ: بسیار چیره و غالب. کسی که همه مغلوب اراده و قدر ت او هستند.
رهنمود حدیث:
از آنجا که خواب نشانه‌ای از نشانه‌های قدرت الهی است و انسان در خواب کنترل حواس خویش را از دست میدهد و در واقع مغلوب قدرت الله می‌شود، رسول‌‌اکرمص خواندن ورد فوق را هنگام خواب مسنون قرار داد که در آن انسان به یگانگی الله، چیرگی و قدرتش اعتراف می‌کند و او را بخشنده‌ای می‌داند که با وجود قدرت انتقام، به حال بندگانش ترحم می‌نماید و آنها را مورد بخشش قرار میدهد.
فوائد حدیث:
1- انسان مسلمان به یاد پروردگار خویش در همه‌ی حالات است.
2- انسان مسلمان دائما پروردگار خویش را با اوصافی که او شایسته‌ی آن است، مورد تعریف و ستایش قرار میدهد.
3- ابراز فقر و نیاز به درگه آن ذات بی‌نیاز.
[1]- حاکم (1/540) و آنرا صحیح دانسته، و ذهبی با او موافقت کرده است، و نسائی در کتاب: الیوم واللیلة، و ابن السنی، و نگا: صحیح الجامع (4/213).
99- رسول اکرم ص هنگام خوابیدن، دو دستش را همانند دعا کنار هم قرار می‌داد و سوره‌هاى زیر را می‌خواند و در آن می‌دمید، سپس دو دستش را تا جایى که مى‌رسید به بدنش می‌مالید، و این کار را از سر و صورت و قسمت جلوى بدن آغاز می‌نموى و آنرا سه بار تکرار می‌نمود.
بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ٢ لَمۡ یَلِدۡ وَلَمۡ یُولَدۡ٣ وَلَمۡ یَکُن لَّهُۥ کُفُوًا أَحَدُۢ٤﴾ [الإخلاص: 1-4].
بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلۡفَلَقِ١ مِن شَرِّ مَا خَلَقَ٢ وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ٣ وَمِن شَرِّ ٱلنَّفَّٰثَٰتِ فِی ٱلۡعُقَدِ٤ وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ٥﴾ [الفلق: 1-5].
بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ١ مَلِکِ ٱلنَّاسِ٢ إِلَٰهِ ٱلنَّاسِ٣ مِن شَرِّ ٱلۡوَسۡوَاسِ ٱلۡخَنَّاسِ٤ ٱلَّذِی یُوَسۡوِسُ فِی صُدُورِ ٱلنَّاسِ٥ مِنَ ٱلۡجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ٦﴾ [الناس: 1-6].
توجه: ترجمه‌ى آیات در قسمت 70 بیان شد.
کلمات حدیث: نگا شماره 70.
رهنمود حدیث:
بدون تردید روز رسول اکرم ص با اقرار به توحید و یگانگی الله آغاز می‌شد چنانکه در روایت بخاری آمده که وقتی رسول اکرم ص از خواب بیدار می‌شد می‌فرمود: «الحمدلله الذی أحیانا بعد ما أماتنا وإلیه النشور». «ستایش مر خدایی را که ما را بعد از آنکه میرانده بود زنده کرد و بازگشت نیز به سوی او است».
همچنین در طول روز مردم را به‌سوی یگانگی الله فرا می‌خواند پس بی‌جهت نبود که پایان روزش نیز با بیان یگانگی الله باشد چنان که خواندن سوره‌های اخلاص، فلق و ناس سه بار و با کیفیتی که بیان گردید معمول همیشگی ایشان بود.
این سه سوره شامل مفاهیم عظیمی همچون اخلاص قولی و عملی در پیشگاه رب العالمین هستند. همچنین رسول اکرم ص هرگاه دچار بیماری یا سردرد می‌شد این سه سوره را به‌خاطر فواید و خیر و برکتی که در آنها وجود دارد می‌خواند.
فوائد حدیث:
1- دعوت و فراخواندن به یگانگی الله کلید هر خیر و دوری از هر شری است.
2- جادو، چشم زخم و حسد بدون اراده الله نه واقع می‌شود و نه رفع می‌گردد.
3- همه مخلوقات تحت مالکیت الله و پرورش او به سر می‌برند.
﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَیُّ ٱلۡقَیُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ لَّهُۥ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِۗ مَن ذَا ٱلَّذِی یَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ یَعۡلَمُ مَا بَیۡنَ أَیۡدِیهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡۖ وَلَا یُحِیطُونَ بِشَیۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ کُرۡسِیُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا یَ‍ُٔودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِیُّ ٱلۡعَظِیمُ٢٥٥﴾ [البقرة: 255]. «خداست که معبودى جز او نیست؛ زنده و برپادارنده است؛ نه خوابى سبک او را فرو مى‌گیرد و نه خوابى گران؛ آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، از آنِ اوست. کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟ آنچه در پیش روى آنان و آنچه در پشت سرشان است مى‌داند. و به چیزى از علم او، جز به آنچه بخواهد، احاطه نمى‌یابند. کرسى او آسمانها و زمین را در بر گرفته، و نگهدارى آنها بر او دشوار نیست، و اوست والاى بزرگ».
هرکس این آیه را در بسترش بخواند، محافظى از طرف الله متعال برایش گماشته مى‌شود و شیطان تا صبح به او نزدیک نمى‌شود. [بخارى مع الفتح 4/487].
ترجمه‌ى آیه در قسمت 71 بیان شد.
معنی کلمات حدیث: نگا شماره 71.
رهنمود حدیث:
این حدیث بیان‌گر مشروعیت خواندن این آیه قبل از خواب می‌باشد. و درباره‌ی آن اتفاقی بیان شده که ذکرش خالی از لطف نیست. ابوهریره که از طرف رسول الله نگهبانی اموال زکات را بعهده داشت می‌گوید: فردی شب هنگام می‌آمد و به اموال بیت المال دست‌برد می‌زد. من او را دستگیر کردم و پس از اینکه تعهد می‌داد که دوباره تکرار نکند آزادش نمودم و این کار تا سه شب تکرار شد. شب سوم به ابوهریره گفت: مرا آزاد کن و اگر می‌خواهی از شر من خلاص شوی هنگام خواب آیة الکرسی را بخوان. ابوهریره او را رها کرد و صبح هنگام جریان را برای رسول اکرم ص بیان نمود. ایشان فرمود: او شیطان است راست گفته گر چه بسیار دروغگو است.
فوائد حدیث:
آیه فوق، شامل پنج نام و بیست و شش صفت الله متعال می‌باشد. در این باره به فتح الباری مراجعه شود.
یکی از صفات الله متعال در این آیه «علی» است که بیان‌گر علو و برتری الله بر بندگانش می‌باشد بر خلاف عقیده کسانی که می‌گویند الله (با ذات) همه‌جا است.
3- خواندن این آیه با فهم و تدبر باعث حفاظت بنده از شر شیطان خواهد بود.
101- ﴿ءَامَنَ ٱلرَّسُولُ بِمَآ أُنزِلَ إِلَیۡهِ مِن رَّبِّهِۦ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَۚ کُلٌّ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَمَلَٰٓئِکَتِهِۦ وَکُتُبِهِۦ وَرُسُلِهِۦ لَا نُفَرِّقُ بَیۡنَ أَحَدٖ مِّن رُّسُلِهِۦۚ وَقَالُواْ سَمِعۡنَا وَأَطَعۡنَاۖ غُفۡرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیۡکَ ٱلۡمَصِیرُ٢٨٥ لَا یُکَلِّفُ ٱللَّهُ نَفۡسًا إِلَّا وُسۡعَهَاۚ لَهَا مَا کَسَبَتۡ وَعَلَیۡهَا مَا ٱکۡتَسَبَتۡۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذۡنَآ إِن نَّسِینَآ أَوۡ أَخۡطَأۡنَاۚ رَبَّنَا وَلَا تَحۡمِلۡ عَلَیۡنَآ إِصۡرٗا کَمَا حَمَلۡتَهُۥ عَلَى ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِنَاۚ رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلۡنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِۦۖ وَٱعۡفُ عَنَّا وَٱغۡفِرۡ لَنَا وَٱرۡحَمۡنَآۚ أَنتَ مَوۡلَىٰنَا فَٱنصُرۡنَا عَلَى ٱلۡقَوۡمِ ٱلۡکَٰفِرِینَ٢٨٦﴾ [البقرة: 285-286]. «پیامبر [خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است، و مؤمنان همگى به خدا و فرشتگان و کتابها و فرستادگانش ایمان آورده‌اند [و گفتند:] «میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمى‌گذاریم» و گفتند: «شنیدیم و گردن نهادیم، پروردگارا، آمرزش تو را [خواستاریم] و فرجام به سوى تو است» خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایى‌اش تکلیف نمى‌کند. آنچه [از خوبى] به دست آورده به سود او، و آنچه [از بدى] به دست آورده به زیان اوست. پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر، پروردگارا، هیچ بار گرانى بر [دوش] ما مگذار؛ همچنانکه بر [دوش] کسانى که پیش از ما بودند نهادى. پروردگارا، و آنچه تاب آن نداریم بر ما تحمیل مکن؛ و از ما درگذر؛ و ما را ببخشاى و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تویى؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز کن».
هر کس این دو آیه را در شب قرائت نماید، او را کفایت مى‌کنند. [بخارى مع الفتح 9/ 94 و مسلم 1/ 554، و هر دو آیه در سوره بقره: 285 ـ286 مى‌باشد].
معنی کلمات حدیث:
1- سَمِعۡنَا: این جا مراد از شنیدن، فهم و پیروی است.
2- وَسِعَ: توان.
3- کَسَبَتۡ: خیری که کسب کرده.
4- ٱکۡتَسَبَتۡ: شری که مرتکب شده.
5- إِصۡرٗا: تکالیف طاقت فرسا.
6- ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِنَا: یهود و نصارا.
رهنمود حدیث:
در این حدیث رسول اکرم ص به ما یاد داده که هر کس دو آیهی آخر سوره بقره را شب هنگام بخواند برای او کافی خواهد بود. بعضی گفته اند هدف از کافی بودن یعنی از خواندن نماز شب او را بی‌نیاز می‌سازند. و بعضی گفته اند هدف این است که از نظر اعتقادی همین دو آیه برای او کافی است چرا که شامل امور ایمان و اعمال می‌باشند، مطلب دوم اینکه که پیشینیان و اصحاب، از نظر ظاهر و باطن تسلیم اوامر الهی و پیامبرش بودند. چرا که وقتی آیه قبلی نازل شد آنها شدیدا ترسیدند به‌خاطر این که از برخی وسوسه‌ها و خیالات ناخواسته در امان نبودند. آنگاه ارحم الراحمین به آنها تخفیف داد و این دو آیه را نازل نمود.
فوائد حدیث:
1- خواندن آیات آخر سوره بقره که گنجی از گنج‌های بهشت می‌باشند دارای فضیلت زیادی است.
2- ایمان به سایر پیامبران قبلی چه نامی از آنها به میان آمده چه نیامده باشد.
3- ایمان به کتاب‌های قبلی به‌شرطی که دست نخورده باشند لازم است البته باید بدانیم که اسلام ناسخ ادیان قبلی و بهترین جایگزین آنها است.
4- این امت جایگاه ویژه‌ای نزد الله متعال دارد.
102- اگر یکى از شما از بسترش برخاست و دوباره به آن برگشت، جایش را جاروب کند؛ زیرا او نمى‌داند که پس از رفتنش چه چیزى بر سر بسترش آمده است و این دعا را بخواند: «بِاسْمِکَ رَبِّیْ وَضَعْتُ جَنْبِیْ، وَبِکَ أَرْفَعُهُ، فَإِنْ أَمْسَکْتَ نَفْسِیْ فَارْحَمْهَا، وَإِنْ أَرْسَلْتَهَا فَاحْفَظْهَا بِمَا تَحْفَظُ بِهِ عِبَادَکَ الصَّالِـحِیْنَ»([1]).
«پروردگارا! به نام تو پهلوى خود را بر زمین نهادم، و به کمک تو آنرا از زمین، بلند مى‌کنم، اگر در حالت خواب روح مرا قبض کردى، آن را ببخشاى، و اگر دوباره به او اجازه‌ى زندگى دادى، از آن محافظت فرما، همچنان که از بندگان نیکت محافظت می‌کنى».
معنی کلمات حدیث:
داخل إزاره: قسمت داخلی ازار
أَمْسَکْتَ: نگهداشتی، میراندی
أَرْسَلْتَ: رها نمودی، به زندگی باز گرداندی.
رهنمود حدیث:
مستحب است انسان قبل از خوابیدن رختخوابش را کنترل نماید و گوشه‌ی ازار و یا ابزار دیگری بر آن بکشد چرا که ممکن است حشره موذی و یا سوزن و چیز دیگری باشد که با چشم دیده نشود و باعث زیان جبران ناپذیر گردد. خود این عمل به‌خاطر پیروی از رسول الله خالی از اجر و پاداش نیست. همچنین خواندن ورد فوق قبل از خواب به گویندهی خود نوعی دلگرمی، طمأنینه و آرامش می‌بخشد.
فوائد حدیث:
1- دعوت به استفاده از اسباب مباح جهت حفاظت خویش ضمن ایمان به این که هر کاری به اراده و قدرت الله متعال اتفاق خواهد افتاد.
2- استفاده از اسباب مشروع، با توکل بر الله متعال در تضاد نیست.
3- ابراز نیازمندی در برابر الله متعال در هر زمان و مکان لازم و ضروری است.
103- «اَللهم إِنَّکَ خَلَقْتَ نَفْسِیْ وَأَنْتَ تَوَفَّاهَا، لَکَ مَمَاتُهَا وَمَحْیَاهَا، إِنْ أَحْیَیْتَهَا فَاحْفَظْهَا، وَإِنْ أَمَتَّهَا فَاغْفِرْ لَهَا، اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ الْعَافِیَةَ»([2]).
«بـارالها! تو جـان مـرا آفـریدى، و تـو آن را دوبـاره پـس مى‌گیرى، مرگ و زندگى‌اش بدست تو است. الهى! اگر زنده‌اش نگهداشتى، از او محافظت کن، و اگر آن را میراندى، پس مورد آمرزش قرار ده. الهى! من از تو عافیت مى‌خواهم».
معنی کلمات حدیث:
الْعَافِیَةَ: سلامت دین و دنیا.
رهنمود حدیث:
این حدیث بیان‌گر آن است که ولی نعمت واقعی فقط الله متعال است. او از نیستی بوجود آورد و همه کارهای ریز و درشت فقط در دست او است و بازگشت و پایان نیز نزد او است. بنابراین شایسته است که انسان مسلمان این ورد را برای ابراز سپاس از حق تعالی، قبل از خواب بر زبان بیاورد.
فوائد حدیث:
1- اذعان به این مطلب که مرگ و زندگی فقط در دست الله متعال است.
2- استمرار دعا جزو بزرگترین اسباب موفقیت و عافیت است.
104- زمانى که رسول الله ص مى‌خواست بخوابد، دست راستش را زیر گونه‌ی راستش قرار مى‌داد و این دعا را سه بار مى‌خواند:
«اَللهم قِنِیْ عَذَابَکَ یَوْمَ تَبْعَثُ عِبَادَک»([3]).
«الهى! روزى که بندگانت را حشر مى‌کنى، مرا از عذابت نجادت ده».
معنی کلمات حدیث:
قِنِیْ: نجاتم ده.
تَبْعَثُ: بر می‌انگیزی، دوباره زنده می‌کنی.
رهنمود حدیث:
این دعا انسان مسلمان را به یاد آخرت و صحنه‌های هولناک آن می‌اندازد. تا باشد که انسان قبل از خواب توجه کند و اگر ظلم و ستمی نسبت به کسی روا داشته حلالی بطلبد زیرا ممکن است این خواب آخرش باشد.
فوائد حدیث:
1- تشویق به ترسیدن از عذاب الله متعال تا شاید انگیزه‌ای برای توبه کردن باشد.
2- ایمان به زنده شدن پس از مرگ و حساب و کتاب و پاداش، جزو مهمترین مسایل عقیدتی انسان مسلمان به حساب می‌آیند.
105- «بِاسْمِکَ اَللهم أَمُوْتُ وَأَحْیَا»([4]).
«بار الها! با نـام تـو مى‌میرم [مى خوابم] و با نـام تـو زنده مى‌شوم [بیدار مى‌شوم]».
معنی کلمات حدیث:
بِاسْمِکَ: به یاد نامت
رهنمود حدیث:
این ورد بیان‌گر استمرار ذکر الله متعال در هر حال می‌باشد که ترک آن، باعث غفلت و نهایتاً قساوت قلبی می‌شود.
فوائد حدیث:
1- دائما به فکر مرگ بودن انسان را در راه بندگی الله کمک می‌کند.
106- «سُبْحَانَ اللهِ [33] وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ [33] وَاللهُ أَکْبَرُ [34]»([5]).
رهنمود حدیث:
فاطمه ل خدمت پدر بزرگوار خویش رسید و ابراز داشت که دست‌هایش در اثر آرد کردن گندم با آسیاب دستی و همچنین بازوهای همسرش علی در اثر آب کشیدن از چاه آسیب دیده است و اطلاع پیدا کرده بودند که نزد رسول اکرم ص اسیرانی آورده اند بنابراین از ایشان خادمی طلب نمود؟ رسول اکرم ص فرمود که این‌ها را برای هزینه‌های اهل صفه که جزو مهاجرین فقیر بودند خواهد فروخت و به آنها (علی و فاطمه) وردی آموزش داد که هنگام خواب بخوانند و خاطر نشان ساخت که نفعش به مراتب از نفع خادم برای آنها بیشتر است. علی هیچ‌گاه قبل از خواب این ورد را ترک ننمود حتی شبی که در میدان صفین مشغول نبرد بود آنرا از یاد نبرد.
فوائد حدیث:
1- وضعیت معیشتی‌ای که اصحاب پیامبر عموماً و به‌ویژه نزدیک‌ترین خویشاوندان ایشان داشتند به خوبی نمایان است که با آن دست و پنجه نرم می‌کردند.
2- اشاره به این نکته است که هر کس هنگام خواب بر این ورد پایبند باشد در کارها هر چند که دشوار باشند یاری داده خواهد شد.
3- میزان شفقت رسول اکرم ص نسبت به دختر و دامادش.
4- اشاره به این که دنیا زودگذر است و باید به آنچه نزد الله تعالی وجود دارد چشم دوخت.
107- «اَللهم رَبَّ السَّمَوَاتِ السَّبْعِ وَرَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیْمِ، رَبَّنَا وَرَبَّ کُلِّ شَیْءٍ، فَالِقَ الْـحَبِّ وَالنَّوَى، وَمُنْزِلَ التَّوْرَاةِ وَاْلإِنْجِیْلِ وَالْفُرْقَانِ، أَعُوْذُ بِکَ مِنْ شَرِّ کُلِّ شَیْءٍ أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهِ. اَللهم أَنْتَ اْلأَوَّلُ فَلَیْسَ قَبْلَکَ شَیْءٌ، وَأَنْتَ الآخِرُ فَلَیْسَ بَعْدَکَ شَیْءٌ، وَأَنْتَ الظَّاهِرُ فَلَیْسَ فَوْقَکَ شَیْءٌ، وَأَنْتَ الْبَاطِنُ فَلَیْسَ دُوْنَکَ شَیْءٌ، اِقْضِ عَنَّا الدَّیْنَ وَأَغْنِنَا مِنَ الْفَقْرِ» [صحیح مسلم 4/2084].
ترجمه: «الهى! پروردگار آسمانها و زمین، و پروردگار عرش بزرگ، پروردگار ما و همه‌ى چیز، شکافنده‌ى دانه و هسته، و فرود آورنده‌ى تـورات و انجـیل و فـرقان، از شرّ هـر آنچـه که پیشانى‌اش در دست تو است به تو پناه مى‌برم. الهى! توئى اول، قبل از تو چیزى نیست. و توئى آخر، بعد از تو چیزى نیست. تو آشکارى، و هیچ چیز آشکارتر از تو نیست. تو پنهانى، و هیچ چیز پنهان‌تر از تو نیست. الهى! وام‌هاى ما را ادا کن، و ما را از تنگدستى به غنا و توانگرى برسان».
معنی کلمات حدیث:
﴿فَالِقُ ٱلۡحَبِّ وَٱلنَّوَىٰ﴾ [الأنعام: 95]. «شکافنده دانه و هسته».
الفرقان: قرآن
رهنمود حدیث:
این دعا جزو دعاهای جامع و فراگیر رسول الله است که مسائل مختلف عقیدتی را در بر دارد در آن به ربوبیت و مالکیت الهی پرداخته شده و این که او نازل کننده کتاب‌های آسمانی است و قطعا فرو فرستادن از بالا به پایین صورت می‌گیرد پس او از همه چیز بالاتر است. همچنین این مطلب خاطر نشان گردیده که الله متعال، اول و آخر و ظاهر و باطن است. اول است بدون ابتدا و آخر است بدون انتها همواره بوده و خواهد بود و هر چه بخواهد همان می‌شود. و در پایان از فقر و تنگدستی به الله متعال پناه برده شده است.
فوائد حدیث:
1- استحباب خواندن این ذکر بعد از دراز کشیدن به سمت راست.
2- اثبات این مطلب که علم و دانش الله متعال در برگیرندهی هر ریز و در شت و ظاهر و باطنی است. و او دانای کل است.
3- استحباب خواندن الله متعال با نام‌ها و صفات نیکش چنانکه خود فرموده است:
﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَ﴾ [الأعراف: 180]. «الله دارای نام‌های نیکی است او را بدانها بخوانید».
108- «اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِیْ أَطْعَمَنَا وَسَقَانَا، وَکَفَانَا، وَآوَانَا، فَکَمْ مِـمَّنْ لاَکَافِیَ لَهُ وَلاَ مُؤْوِیَ». [صحیح مسلم 4/2085].
«تمام ستایش‌ها خدائى راست که ما را خورانید و نوشانید، و تمام امور را کفایت کرد و به ما جاى پناه داد، براستى که چقدر از مردم هستند که هیچ گونه مددکار و پناه دهنده‌اى ندارند».
معنی کلمات حدیث:
کَفَانَا: هزینه زندگی ما را تامین کرد.
آوَانَا: ما را پناه داد بر ما ترحم نمود.
رهنمود حدیث:
این دعا بیان‌گر سپاس از الله متعال در برابر نعمت‌های فراوان، ظاهری و باطنی‌اش می‌باشد و این که پی بردن به نعمت‌های الله وقتی بیشتر احساس می‌شود که در مورد دیگران که فاقد این نعمت‌ها بوده، از داشتن نان شب و سر پناه محروم هستند بیندیشیم.
فوائد حدیث:
1-یکی از اسباب رضایت به قضا، نگریستن به حال و وضع کسانی است که از نظر مادی پایین‌تر از ما هستند و همچنین نگاه به کسانی که از نظر دیانت و تقوا بالاتر از ما هستند.
2-مراد از کفایت در این جا یا فراهم نمودن راه هدایت به اسلام ویا توفیق شکر نعمت‌ها است.
3-اعتراف به این که انسان بدون تمسک به الله متعال هیچ راه و چاره‌ای ندارد.
109- «اَللهم عَالِـمَ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَاطِرَ السَّمَوَاتِ وَاْلأَرْضِ، رَبَّ کُلِّ شَیْءٍ وَمَلِیْکَهُ، أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، أَعُوْذُ بِکَ مِنْ شَرِّ نَفْسِیْ، وَمِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ وَ شَرَکِهِ، وَأَنْ أَقْتَرِفَ عَلَى نَفْسِیْ سُوْءًا، أَوْ أَجُرَّهُ إِلَى مُسْلِمٍ»([6]). [ترجمه آن در حدیث 85/11 بیان شد].
رهنمود حدیث:
این از دعاهایی است که در صبح و شام خوانده می‌شود چنان که وقتی ابوبکر صدیق از رسول اکرم ص خواست به او دعایی بیاموزد که در صبح و شام بخواند رسول اکرم ص همین دعا را به ایشان آموزش داد.
110- «رسول اکرم ص تا سورۀ ﴿الٓمٓ * تَنزِیلُ﴾ [یعنی سورۀ سجده] و سورۀ ﴿تَبَٰرَکَ ٱلَّذِی بِیَدِهِ ٱلۡمُلۡکُ﴾ [یعنی سورۀ ملک] را نمیخواند، نمی‌خوابید»([7]).
معنی کلمات حدیث:
﴿الٓمٓ * تَنزِیلُ﴾: یعنی سوره سجده.
رهنمود حدیث:
خواندن سوره‌های مخصوصی هنگام خواب مستحب است از جمله خواندن سوره سجده و ملک؛ در مورد خواندن سوره ملک در هنگام شب روایات صحیح و ضعیفی وجود دارد علاوه بر آن رسول اکرم ص قبل از خواب، سوره‌های فلق، ناس و الکافرون، زمر و اسراء را می‌خواند و همچنین روایت است که تا وقتی سوره‌هایی را که با کلمه «سبح» شروع می‌شوند نمیخواند، نمی‌خوابید و می‌فرمود در آنها آیه‌ای وجود دارد که از هزار آیه بهتر است. این‌ها علاوه بر اذکار و اورادی است که قبل از خواب می‌خواند.
فوائد حدیث:
1- زندگی واقعی، زندگی در سایه عبادت الله متعال است.
2- جواز اکتفا بر بعضی اذکار گرچه خواندن همه بهتر است.
3- سنت رسول اکرم ص به گونه‌ای است که در برگیرندهی ابعاد مختلف زندگی شبانه روزی انسان مسلمان می‌شود.
111- «اَللهم أَسْلَمْتُ نَفْسِیْ إِلَیْکَ، وَفَوَّضْتُ أَمْرِیْ إِلَیْکَ، وَوَجَّهْتُ وَجْهِیْ إِلَیْکَ، وَأَلْـجَأْتُ ظَهْرِیْ إِلَیْکَ، رَغْبَةً وَرَهْبَةً إِلَیْکَ لاَ مَلْجَأَ وَلاَ مَنْجَا مِنْکَ إِلاَّ إِلَیْکَ، آمَنْتُ بِکِتَابِکَ الَّذِیْ أَنْزَلْتَ وَبِنَبِیِّکَ الَّذِیْ أَرْسَلْتَ»([8]).
ترجمه: «بار الها! جانم را به تو سپردم، و کار خود را به تو تفویض نمودم، و چهره‌ام را به‌سوى تو گرداندم، و به تو اتّکا کردم، در حالى که به نعمت‌هاى تو امیدوارم و از عذابت بیمناکم، به جز تو پناهگاهى و جاى نجاتى ندارم. الهى! به کتابى که تو نازل فرمودى، و پیامبرى که تو مبعوث کردى، ایمان آوردم».
معنی کلمات حدیث:
أَسْلَمْتُ نَفْسِیْ: خودم را در همه کارها تسلیم تو کردم.
وَجَّهْتُ وَجْهِیْ: چهره ام به سمت تو گرداندم و هدفم فقط تویی.
رَغْبَةً وَرَهْبَةً: به امید نعمت‌هایت و ترس از عذابت.
لاَ مَلْجَأَ وَلاَ مَنْجَا: هیچ پناهگاه و راه نجاتی جز خودت نیست.
رهنمود حدیث:
در این حدیث توصیه مفیدی از طرف رسول اکرم ص برای امتش هست روای می‌گوید: رسول اکرم ص فرمود: هر گاه می‌خواهی بخوابی، وضوی کامل بگیر، آنگاه به پهلوی راست بخواب و این دعا را بخوان. باید دانست که خوابیدن با وضو فوائد زیادی دارد از جمله این که انسان اگر در خواب بمیرد با طهارت جسم مرده و قلبش نیز از پاکیزگی برخوردار است همچنین با طهارت خوابیدن در دیدن خواب‌های نیک موثر است.
اما خوابیدن به پهلوی راست نیز فوائدی دارد از جمله این که بیدار شدن از خواب راحت‌تر انجام می‌گیرد و از نظر پزشکی نیز به اثبات رسیده که این نوع خوابیدن برای جسم مفیدتر است.
همچنین انسان در این دعا، همه کارهایش را به الله متعال می‌سپارد و به او پناه می‌برد.
مساله دیگری که در این حدیث جلب توجه می‌کند این که راوی حدیث، براء بن عازب به‌جای کلمه «نبیک» گفت: رسولک، آنگاه رسول اکرم ص سخن او را تصحیح نمود و فرمود: بگو «وبنبیک» در حالی که نبی و رسول از نظر معنی تفاوت زیادی ندارند ولی مهم پیروی از رسول اکرم ص است چرا که ایشان کلمه «نبیک» را فرموده بود. نتیجه می‌گیریم که عبادت و به ویژه اذکار توقیفی اند و باید صد درصد از آنچه رسول اکرم ص فرموده است تبعیت نمود.
[در این حدیث سه سنت مستحب بیان گردیده است: یکی وضو گرفتن هنگام خواب دوم: خوابیدن به پهلوی راست و سوم: به یاد الله متعال بودن با ورد زبان و در پایان حدیث فرمود: اگر بر این حالت بمیری بر فطرت سلیم (یعنی اسلام) مرده‌ای]([9]).
فوائد حدیث:
1- مستحب است که این ورد تا قبل از خواب به تاخیر انداخته شود و آخرین ورد باشد.
2- بیان این که گوینده این ورد بر فطرت سلیم یعنی دین اسلام قرار دارد.
3- بهتر است کسانی که عادت به خوابیدن بر پهلوی چپ یا بر شکم دارند خود را عادت دهند که به پهلوی راست بخوابند.
4- وجوب خواندن اذکار با رعایت کلماتی که از رسول اکرم ص به اثبات رسیده است.
[1]- بخارى (11/126) و مسلم (4/2084).
[2]- مسلم (4/2083) و أحمد (2/79) با همان لفظ آورده است.
[3]- ابوداود (4/311) با همان لفظ، و نگا: صحیح ترمذى (3/143).
[4]- بخارى مع الفتح (11/113) و مسلم (4/2083).
[5]- هر کس این تسبیحات را هنگام خوابیدن بخواند، از داشتن خادمى براى او بهتر است. [و در رفع خستگى و کسالت به او کمک مى‌کند]. بخارى مع الفتح (7/71) و مسلم (4/2091).
[6]- ابوداود (4/317) و نگا: صحیح سنن ترمذى (3/142).
[7]- ترمذى ونسائی، و نگا: صحیح الجامع (4/255).
[8]- بخارى مع الفتح (11/113) و مسلم (4/2081).
[9]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.