(27) اذکار صبح و شام*
75- ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَیُّ ٱلۡقَیُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ لَّهُۥ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِۗ مَن ذَا ٱلَّذِی یَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ یَعۡلَمُ مَا بَیۡنَ أَیۡدِیهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡۖ وَلَا یُحِیطُونَ بِشَیۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ کُرۡسِیُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا یَ‍ُٔودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِیُّ ٱلۡعَظِیمُ٢٥٥﴾([1]) [البقرة: 255].
ترجمه: «الله که، هیچ معبود بحقی جز او نیست، خداوندى که زنده و قائم به ذات خویش است، هیچ گاه خواب سبک و سنگین او را فرا نمى‌گیرد، براى اوست آنچه در آسمان‌ها و زمین است، کیست که نزد او جز به فرمانش شفاعت کند، آنچه را پیش روى آنها (بندگان) و پشت سر آنهاست مى‌داند و از گذشته و آینده‌ى آنان آگاه است، آنها جز به مقدارى که او بخواهد احاطه به علم او ندارند، کرسى او آسمان‌ها و زمین را دربرگرفته و حفظ و نگهدارى آسمان و زمین براى او گران نیست و او بلند مرتبه و باعظمت است».
76- بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ٢ لَمۡ یَلِدۡ وَلَمۡ یُولَدۡ٣ وَلَمۡ یَکُن لَّهُۥ کُفُوًا أَحَدُۢ٤﴾ [الإخلاص: 1-4].
ترجمه: «به نام الله بخشنده‌ى مهربان. بگو: الله یگانه است، الله، بى نیاز است، نه زاده، و نه زاده شده است، و نه همتایى دارد».
بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلۡفَلَقِ١ مِن شَرِّ مَا خَلَقَ٢ وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ٣ وَمِن شَرِّ ٱلنَّفَّٰثَٰتِ فِی ٱلۡعُقَدِ٤ وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ٥﴾ [الفلق: 1-5].
«به نام الله بخشنده‌ى مهربان (بگو پناه مى‌برم به پروردگار سپیده دم. از شرّ آنچه آفریده است و از شرّ شب بدانگاه که کاملاً فرا مى‌رسد و از شرّ کسانى که در گره‌ها مى‌دمند و از شرّ حسود بدانگاه که حسد مى‌ورزد».
بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ١ مَلِکِ ٱلنَّاسِ٢ إِلَٰهِ ٱلنَّاسِ٣ مِن شَرِّ ٱلۡوَسۡوَاسِ ٱلۡخَنَّاسِ٤ ٱلَّذِی یُوَسۡوِسُ فِی صُدُورِ ٱلنَّاسِ٥ مِنَ ٱلۡجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ٦﴾ [الناس: 1-6].
ترجمه: «به نام الله بخشنده‌ى مهربان، «(ای پیامبر) بگو: پناه مى‌برم به پروردگار مردمان، به مالِک و حاکم [واقعىِ] مردم، به معبودِ [به حقِ] مـردم، از شرّ وسوسه‌گر پنهان شونده [و بازگردنده به هنگام ذکر خدا]، همان که در دل‌های مردم وسوسه میکند. از جنیان (باشد) و (یا از) آدمیان».
بعد از هر نماز خوانده شوند. [هر کدام از این سوره‌ها سه بار خوانده شود]([2]).
77- «أَصْبَحْنَا وَأَصْبَحَ الْـمُلْکُ لِلَّهِ([3]) وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیْکَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْکُ وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیْرٌ، رَبِّ أَسْأَلُکَ خَیْرَ مَا فِیْ هَذَا الْیَوْمِ وَخَیْرَ مَا بَعْدَهُ([4])، وَأَعُوْذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا فِیْ هَذَا الْیَوْمِ وَشَرِّ مَا بَعْدَهُ، رَبِّ أَعُوْذُ بِکَ مِنَ الْکَسَلِ، وَسُوْءِ الْکِبَرِ، رَبِّ أَعُوْذُ بِکَ مِنْ عَذَابٍ فِی النَّارِ وَعَذَابٍ فِی الْقَبْرِ»([5]).
ترجمه: «ما و تمام جهانیان، شب را براى الله به صبح رسانیدیم، و حمد از آنِ اوست، هیچ معبود بحقی جز الله که یکتاست و شریکى ندارد، وجود ندارد. پادشاهى و حمد فقط از آن اوست و او بر هر چیز قادر است. الهى! من خیر این روز و خیر بعد از آن را از از تو مى‌طلبم، و از شرّ این روز و ما بعد آن، به تو پناه مى‌برم. الهى! من از تنبلى و بدى پیرى به تو پناه مى‌برم، بار الها! من از عذاب آتش و قبر به تو پناه مى‌برم»
معنی کلمات حدیث:
الْکَسَلِ: تنبلی، سستی، بی‌حالی.
سُوْءِ الْکِبَرِ: آخرین درجه‌ی پیری و فرسودگی.
رهنمود حدیث:
زبان انسان مسلمان همواره در ساعت‌های مختلف شبانه روز، مشغول ذکر، دعا و زاری است. خردمند کسی است که قلبش نیز هماهنگ با زبانش به مفهوم این اذکار و دعاها بیندیشد.
فوائد حدیث:
1- خیر دنیا و آخرت فقط در دست الله متعال است.
2- از تنبلی و سستی باید به خدا پناه برد چرا که این دو، انسان را از خیر دنیاو آخرت محروم می‌کنند.
3- در این دعا به ربوبیت و الوهیت الله متعال اعتراف شده است.
4- در هر حال باید در پیشگاه الله متعال ابراز فقر و نیازمندی کرد و از او خواست که انسان را مورد حفاظت و رعایت خویش قرار دهد.
78- «اَللهم بِکَ أَصْبَحْنَا، وَبِکَ أَمْسَیْنَا([6])، وَبِکَ نَحْیَا، وَبِکَ نَمُوْتُ وَإِلَیْکَ النُّشُوْرُ»([7]).
«بار الها! با لطف تو صبح کردیم، و با عنایت تو به شب رسیدیم، و به خواست تو زنده‌ایم و به خواست تو مى‌میریم، و رستاخیز ما بسوى تو است».
معنی کلمات حدیث:
النُّشُوْرُ: برخاستن بعد از مرگ.
الـمصیر: بازگشت.
رهنمود حدیث:
این حدیث بیانگر آن است که قدرت و نیرو فقط در دست الله متعال است و او در مملکت فراگیرش هیچ رقیبی ندارد بنابراین شایسته است که انسان عاقل با قلب و قالب به‌سوی معبود و مولایی که او را آفریده وبه نیکوترین وجه قد و قامت بخشیده رو بیاورد.
فوائد حدیث:
1- ترسیخ اعتقاد به زنده شدن شدن پس از مرگ جهت پس دادن حساب و گرفتن پاداش.
2- انسان مسلمان همه‌ی کارهایش را به الله متعال می‌سپارد.
3- پیروی ازسنت‌های رسول اکرم ص که شامل صبح و شام و اوقات مختلف می‌باشد بیانگر شمولیت این دین مبارک است.
79- «اَللهم أَنْتَ رَبِّیْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، خَلَقْتَنِیْ وَأَنَا عَبْدُکَ، وَأَنَا عَلَى عَهْدِکَ وَوَعْدِکَ مَا اسْتَطَعْتُ، أَعُوْذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا صَنَعْتُ، أَبُوْءُ لَکَ بِنِعْمَتِکَ عَلَیَّ، وَأَبُوْءُ بِذَنْبِیْ فَاغْفِرْ لِیْ فَإِنَّهُ لاَ یَغْفِرُ الذُّنُوْبَ إِلاَّ أَنْتَ»([8]).
هر کس هنگام شب آنرا با یقین بگوید و در آن شب بمیرد و یا صبح بگوید و در همان روز بمیرد وارد بهشت مى‌شود.
ترجمه: «الهى! تو پروردگار منى، جز تو معبود بحقی نیست، تو مرا آفریدى، من بنده‌ى تو هستم، و بر پیمان و وعده ام با تو بر حسب استطاعت خود، پایبندم، و از شر آنچه که انجام داده‌ام به تو پناه مى‌برم، به نعمتى که به من عطا فرموده‌اى، اعتراف مى‌کنم و به گناهم اقرار مى‌نمایم، پس مرا ببخشاى، چرا که جز تو کسى گناهان را نمى‌بخشاید».
معنی کلمات حدیث:
أَبُوْءُ: اقرار و اعتراف می‌کنم.
رهنمود حدیث:
این دعا از دعاهای جامعی است که رسول الله همواره آنرا می‌خواند و خودش از آن به‌عنوان سید الاستغفار یعنی سرور استغفار یاد نموده است چراکه در برگیرنده تمامی مفاهیم توبه است. وهمچنین در آن به یگانگی الله در ربوبیت و الوهیت اعتراف شده و به عهد و پیمانی که از آدم و فرزندانش گرفته شده مبنی بر اینکه فقط الله را پرستش نمایند و با او هیچ کس و هیچ چیزی شریک نورزند تأکید شده است. و از گناهان و معصیتها به الله پناه برده شده و این مطلب خاطر نشان گشته که گناهان را جز الله متعال کسی نمی‌بخشد چنانکه فرموده است:
﴿وَٱلَّذِینَ إِذَا فَعَلُواْ فَٰحِشَةً أَوۡ ظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ ذَکَرُواْ ٱللَّهَ فَٱسۡتَغۡفَرُواْ لِذُنُوبِهِمۡ وَمَن یَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ إِلَّا ٱللَّهُ وَلَمۡ یُصِرُّواْ عَلَىٰ مَا فَعَلُواْ وَهُمۡ یَعۡلَمُونَ١٣٥﴾ [آل عمران: 135].
ترجمه: «و آنان که چون کار زشتی انجام دهند یا بر خویشتن ستم نمایند، الله را یاد می‌کنند و برای گناهشان آمرزش می‌خواهند. ـ و چه کسی جز الله، گناهان را می‌بخشد؟ ـ و آگاهانه به گناه کردن ادامه نمی‌دهند».
و به کسی که صبح یا شام این دعا را بخواند و بمیرد مژده‌ی بهشت داده شده است.
فوائد حدیث:
1- تشویق به تداوم توبه و استغفار از تمامی گناهان.
2- از شرائط پذیرفته شدن توبه و استغفار دست کشیدن از گناهان است چراکه توبه‌ی زبانی بدون دست کشیدن از گناه، تمسخری بیش نیست.
3- اعتراف به کوتاهی در حق الله متعال جزو گام‌های آغازین در راه توبه به شمار می‌رود.
4- انسان، قادر به انجام اوامر الهی و دست کشیدن از منهیات نیست مگر توفیق الهی شامل حالش شود.
80- «اَللهم إِنِّیْ أَصْبَحْتُ([9]) أُشْهِدُکَ وَأُشْهِدُ حَمَلَةَ عَرْشِکَ، وَمَلاَئِکَتَکَ وَجَمِیْعَ خَلْقِکَ، أَنَّکَ أَنْتَ اللهُ لاَ إِلَهَ إلاَّ أَنْتَ وَحْدَکَ لاَ شَرِیْکَ لَکَ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُکَ وَرَسُوْلُکَ»([10]).
«این دعا چهار بار خوانده شود».
«الهى! من در این صبحگاه، تو را و حاملان عرش و تمام فرشتگانت و همه مخلوقاتت را گواه مى‌گیرم بر این که تو، الله هستى، جز تو معبود بحقی وجود ندارد، تو یگانه‌اى و شریکى ندارى، محمد ص بنده و فرستاده‌ى تو است».
معنی کلمات حدیث:
أُشْهِدُکَ: تو را گواه می‌گیرم (تا این گواهی در آخرت برایم سودمند واقع شود).
رهنمود حدیث:
انسان مسلمان با زبان به یگانگی الله اعتراف میکند و قلبش نیز بدان باور دارد و الله را نیز بر این امر گواه می‌گیرد و صبح و شام این عمل را تکرار میکند تا انابت به‌سوی الله همچنان ادامه پیدا کند.
فوائد حدیث:
1- اثبات وجود فرشتگان حامل عرش الهی که تعداد‌شان هشت نفر است بدون اینکه الله متعال نیازی به آنها و مخلوقات دیگرش داشته باشد.
2- بنده همیشه باید به وحدانیت الله ورسالت پیامبرش اعتراف داشته باشد. به‌خاطر اهمیت موضوع مراجعه شود به سلسله احادیث ضعیفه (1041) و صحیحه (267).
81- «اَللهم مَا أَصْبَحَ بِیْ مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ فَمِنْکَ وَحْدَکَ لاَ شَرِیْکَ لَکَ، فَلَکَ الْـحَمْدُ وَلَکَ الشُّکْرُ»([11]).
«الهى! هر نعمتى که در این صبح، شامل حال من یا یکى از مخلوقاتت شده، از طرف تو بوده، تو شریکى ندارى، پس ستایش و شکر از آنِ تو است».
رهنمود حدیث:
این ورد بیانگر اعتراف به نعمت‌های فروان و پی در پی الله متعال بر بندگان اعم از مؤمنان، کفار و انس و جن می‌باشد و استمرار این نعمت‌ها بستگی به شکر و سپاسگزاری دارد.
فوائد حدیث:
1- تنها انسان مؤمن قدر ولی نعمت خویش را می‌داند و او را به‌خاطر نعمت‌هایش سپاسگزاری میکند.
2- تدوام نعمت‌ها بستگی به تدوام اطاعت و ذکر و شکر دارد.
82- «اَللهم عَافِنِیْ فِیْ بَدَنِیْ، اَللهم عَافِنِیْ فِیْ سَمْعِیْ، اَللهم عَافِنِیْ فِیْ بَصَرِیْ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، اَللهم أَعُوْذُ بِکَ مِنَ الْکُفْرِ، وَالْفَقْرِ، وَأَعُوْذُ بِکَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ»([12]).
«بارالها! در بدنم عافیت ده، بارالها! در گوشم عافیت ده، در چشمم عافیت ده، جز تو معبود بحقی وجود ندارد، از کفر، فقر عذاب قبر به تو پناه مى‌برم، جز تو معبود بحقی وجود ندارد».
رهنمود حدیث:
عبدالرحمان بن ابی بکره از پدرش علت گفتن این ورد را در هر صبح و شام پرسید؟ پدرش گفت: رسول اکرم ص را دیده که این ورد را خوانده است. بنابراین دوست دارد که به پیروی از ایشان همواره این را بخواند.
رسول اکرم ص در این دعا از الله متعال درخواست عافیت نموده است عافیتی تمام عیار و فراگیر که شامل روح و جسم میشود تا انسان بتواند پروردگارش را بندگی کند و شکر نعمت‌هایش را بجا آورد.
فوائد حدیث:
1- صحابه واقعاً در پیروی از سنت‌های رسول اکرم ص و آموزش آن به فرزندانشان مشتاق بودند.
2- حفظ اعضای بدن از وقوع در گناه، یکی از مصادیق شکر نعمت‌های الهی است چراکه جسم انسان از نعمت‌های شاخص الهی است.
83- «حَسْبِیَ اللهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیْمِ»([13]) «هر کس این دعا را صبح و شام هفت بار بخواند الله امور مهم دنیا و آخرتش را کفایت مى‌کند».
(الله براى من کافى است، جز او معبود بحقی نیست، بر او توکل کردم و او پروردگار عرش بزرگ است).
رهنمود حدیث:
انسان مسلمان همواره امور خویش را به الله می‌سپارد. در کارها به او تکیه میکند و بدینصورت خود را از هر نوع وسوسه، غم و اندوه می‌رهاند چراکه نتیجه‌ی کارها فقط در دست الله متعال است.
فوائد حدیث:
1- تشویق به سپردن همه‌ی کارها به الله ﻷ و توکل و اعتماد بر او.
2- جایگاه توکل، قلب آدمی است گرچه با زبان تکرار میشود.
3- باید یقین کرد که هرگاه کارها را به الله متعال بسپاریم او ما را کفایت خواهد کرد.
تذکر: شیخ شعیب ارناؤوط می‌گوید: این حدیث به ابودرداء ختم میشود ودر آن جمله‌ی: «صادقا کان بها اوکاذبا» «چه راست بگوید چه دروغ» منکر و غیر قابل قبول است.
84- «أَعُوْذُ بِکَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ». «هنگام شب، سه بار خوانده شود»([14]).
«از شر! آنچه خداوند آفریده است، به کلمات کامل او پناه مى‌برم».
معنی کلمات حدیث:
بِکَلِمَـاتِ اللهِ: سخنان الله.
التَّامَّاتِ: کامل و جامع و بدون عیب و نقص.
رهنمود حدیث:
بنده باید همواره از شر مخلوق و انس و جن به معبود و پرودگار خویش پناه ببرد. یکی از روایان این حدیث می‌گوید: افراد خانواده‌ی ما این دعا را هر شب می‌خواندند. شبی دختر کسی که این دعا را خوانده بود (توسط مار یا عقربی) نیش زده شد ولی احساس درد نکرد.
البته به‌شرطی که این دعا براساس نیت صحیح، حضور قلب و یقین به این مطلب که رسول الله راست گفته و مورد تصدیق الله متعال بوده، خوانده شود.
فوائد حدیث:
1- کلام الله، صفت باری تعالی او و غیر مخلوق است.
2- کلمات وسخنان الله راست و منصفانه است.
3- این دعا هنگام اردو زدن در هر مکانی به‌ویژه در سفر خوانده میشود.
85- «اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ الْعَفْوَ وَالْعَافِیَةَ فِیْ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ، اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ الْعَفْوَ وَالْعَافِیَةَ فِیْ دِیْنِیْ وَدُنْیَایَ، وَأَهْلِیْ، وَمَالِیْ، اَللهم اسْتُرْ عَوْرَاتِیْ، وَآمِنْ رَوْعَاتِیْ، اَللهم احْفَظْنِیْ مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ، وَمِنْ خَلْفِیْ، وَعَنْ یَمِیْنِیْ، وَعَنْ شَمَالِیْ، وَمِنْ فَوْقِیْ، وَأَعُوْذُ بِعَظَمَتِکَ أَنْ أُغْتَالَ مِنْ تَحْتِیْ»([15]).
ترجمه: «الهى! عفـو و عافیت دنـیا و آخرت را از تـو مى‌خواهم. بارالها! عفو و عافیت دین، دنیا، خانواده و مالم را از تو مسألت مى‌نمایم. بارالها! عیوب مرا بپوشان و ترس مرا به ایمنى مبدّل ساز، الهى! مرا از جلو، پشت سر، سمت راست و چپ و بالاى سرم، محافظت بفرما، و به بزرگى و عظمت تو پناه مى‌برم از اینکه بطور غافلگیرانه ترور شوم».
معنی کلمات حدیث:
الْعَفْوَ: بخشیده شدن گناهان.
الْعَافِیَةَ: سلامتی و عافیت.
عَوْرَاتِ: عورت انسان.
رَوْعَاتِ: ترسناک.
أُغْتَالَ مِنْ تَحْتِیْ: فرو رفتن در زمین و کشته شدن به‌صورت غافلگیرانه
رهنمود حدیث:
روای حدیث می‌گوید: رسول اکرم ص در هر صبح و شام این دعا را می‌خواند که شامل اموری است که انسان مسلمان در همه‌ی اوقات به آنها نیاز دارد. رسول اکرمص در این دعا از الله خواست تا او را از همه‌ی جهات ششگانه مورد حفاظت قرار دهد و از فرورفتن در زمین که نشانه‌ی عذاب الهی است. نیز به الله پناه برد.
فوائد حدیث:
1- عافیت در دین و دنیا راه رسیدن به بهشت است که محل همه‌ی خوبی‌ها و نعمت‌هاست
2- انسان مسلمان لحظه‌ای از مؤاخذه الله متعال احساس امنیت نمی‌کند.
3- مشروعیت پناه جستن به الله از مرگ ناگهانی.
86- «اَللهم عاَلِمَ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَاطِرَ السَّمَوَاتِ وَاْلأْرَضِ، رَبَّ کُلِّ شَیْءٍ وَمَلِیْکَهُ، أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، أَعُوْذُ بِکَ مِنْ شَرِّ نَفْسِیْ، وَمِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ وَشَرَکِهِ([16])، وَأَنْ أَقْتَرِفَ عَلَى نَفْسِیْ سُوْءًا، أَوْ أَجُرَّهُ إِلَى مُسْلِمٍ»([17]).
ترجمه: «بارالها! اى دانندهى نهان و آشکار، آفریدگار آسمان‌ها و زمین، پروردگار و مالک هر چیز، من گواهى مى‌دهم که بجز تو، معبود دیگرى نیست، از شرّ نفس و از شرّ شیطان و دام فریبش، و از اینکه خود مرتکب کار بدى شوم و یا به مسلمانى، بدى برسانم، به تو پناه مى‌برم».
معنی کلمات حدیث:
مَلِیْکَهُ: مالک، صاحب.
شَرَکِهِ: وسوسه‌ی او. [دام و ریسمان‌های که شیطان با آن شکار کند]
أَقْتَرِفَ: مرتکب شوم.
رهنمود حدیث:
ابوبکر صدیق س به رسول الله ص گفت: به من کلماتی بیاموز که صبحگاهان و شامگاهان بخوانم، رسول اکرم ص دعای فوق را به ایشان آموزش داد که در آن به علم و دانش کامل و فراگیر الله متعال اشاره شده و این نکته تصریح شده است که الله متعال در مملکت خویش هر چه بخواهد و هرگونه بخواهد عمل می‌کنند. همچنین با قلب و زبان به وحدانیت الله اعتراف شده است و در پایان از بدی و چیرگی نفس اماره به ایشان پناه خواسته که انسان در حق خویشتن و احدی از مخلوقات ظلم و ستمی روا دارد. چراکه انسان در برابر تمامی گفته‌ها و کرده‌های خود، مؤاخذه خواهد شد.
فوائد حدیث:
1- مشروعیت خواندن این ورد در صبح و شام و هنگام خواب.
2- اشاره به گستردگی دانش الله متعال بر همه کس و همه چیز و تمامی افعال بزرگ و کوچک بندگان بنابراین هیچ چیزی از دید ایشان مخفی نمی‌ماند.
3- الله متعال را باید همیشه مراقب دانست چراکه او آگاه به همه‌ی حرکات و احوال ماست.
4- پناه جستن به الله متعال از شر شیطان و نقشه‌های آن چنانکه شاعر می‌گوید:
«با نفس و شیطان مخالفت کن و از فرمان آنها سرباز زن».
87- «بِسْمِ اللهِ الَّذِیْ لاَ یَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَیْءٌ فِی اْلأَرَضِ وَلاَ فِی السَّمَاءِ وَهُوَ السَّمِیْعُ الْعَلِیْمُ»([18]). «به نام خدایى که با نام وى هیچ چیز در زمین و آسمان، گزندى نمى‌رساند و او شنوا و دانا است».
معنی کلمات حدیث:
بِسْمِ اللهِ: به نام الله پناه می‌برم
رهنمود حدیث:
این حدیث بیانگر آن است که حفاظت حقیقی فقط در دست الله متعال است چه او صاحب آسمان‌ها و زمین و دارای عظمت، قدرت و کبریائی است و نیز او سمیع و علیم (شنوا و دانا) است که همزمان همه‌ی صداها را می‌شنود. تا جایی که صدای پای مورچه سیاه را در دل تاریک شب می‌شنود این امر انسان مسلمان را بر آن می‌دارد تا همواره مراقب باشد که الله متعال از او جز سخن نیک چیز دیگری نشنود و نیز او علیم است و بنده باید کارهایش را به او بسپارد و از کارهای زشت دست بکشد و به کارهای نیک و شایسته رو بیاورد.
فوائد حدیث:
1- فقط بر الله متعال باید توکل و اعتماد کرد چراکه سود و زیان فقط در دست اوست.
2- در مملکت و حکومت الله، جز آنچه او بخواهد اتفاق نمی‌افتد.
3- این مطلب که الله هر آنچه بر زبان می‌آوریم می‌شنود و آنچه را در دل داریم می‌داند باید تبدیل به باور قطعی شود.
88- «رَضِیْتُ بِاللهِ رَبًّا، وَبِالْإِسْلاَمِ دِیْنًا، وَبِمُحَمَّدٍ ص نَبِیًّا وَرَسُوْلاً»([19]).
«هر کس این دعا را سه بار در صبح و سه بار در شب بخواند الله بر خود فرض کرده که در روز قیامت او را راضى کند».
«به ربوبیت الله، و به داشتن دین اسلام، و پیامبرى محمد ص راضى و خشنودم».
معنی کلمات حدیث:
رَضِیْتُ: خشنودم، پسندیدم.
رهنمود حدیث:
انسان مسلمان با زبان این ورد را می‌گوید و با قلب آنرا باور میکند چرا که رضایت از الله بمعنی تسلیم شدن در برابر شریعت اسلام و پیروی از پیامبر و با نشانه‌ی محبت واقعی به الله وپیامبرش می‌باشد. چنانکه فرموده است:
﴿قُلۡ إِن کُنتُمۡ تُحِبُّونَ ٱللَّهَ فَٱتَّبِعُونِی یُحۡبِبۡکُمُ ٱللَّهُ﴾ [آل عمران: 31].
«بگو اگر الله را دوست دارید از من پیروی کنید تا الله شما را دوست بدارد».
همچنین این اعلام رضایت از الله متعال شامل رضا به قضا و قدر نیز می‌باشد و رضایت از اسلام بعنوان دین یعنی تسلیم شدن در برابر الله و رسول در همه‌ی ابعاد زندگی چنانکه میفرماید: ﴿فَلَهُۥٓ أَسۡلِمُواْۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُخۡبِتِینَ﴾ [الحج: 34]. «پس به [فرمان] او گردن نهید. و فروتنان را بشارت ده».
فوائد حدیث:
1- استمرار سعی و تلاش برای تحقق بخشیدن به این رضایت در گفتار و کردار و عقیده و همین است راه رستگاری.
2- اثبات پاداش بزرگ برای گوینده‌ی این ورد هر کس که باشد.
3- الله نیز گوینده‌ی این ذکر را خشنود و راضی خواهد ساخت چنانکه این مطلب در دنباله‌ی حدیث بیان شده است.
89- «سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ، عَدَدَ خَلْقِهِ، وَرِضَا نَفْسِهِ، وَزِنَةَ عَرْشِهِ وَمِدَادَ کَلِمَاتِهِ». «هنگام صبح، سه بار بخواند»([20]).
«تسبیح و پاکى الله و ستایش او را به تعداد آفریدگانش و خشنودى خودش و به اندازه سنگینـى عرشـش و جـوهر سـخنانش، بیان مى‌نمایم».
معنی کلمات حدیث:
عَدَدَ خَلْقِهِ: به تعداد آفریده‌هایش.
رِضَا نَفْسِهِ: رضایت الله از بندگانی که مورد رضایت او بوده‌اند از انبیاء، صدیقین، شهدا و نیکان.
مِدَادَ کَلِمَـاتِهِ: به تعداد سخنان الله که قابل شمارش نیستند.
رهنمود حدیث:
رسول اکرم ص روزی از خانه‌ی همسر گرامی‌اش، جویریه در حالی بیرون شد که ایشان در مصلای خود نشسته بود. رسول اکرم ص به‌وقت چاشتگاه به خانه برگشت متوجه شد که جویریه بازهم همانجا نشسته و مشغول خواندن ذکر و اوراد است. با تعجب پرسید: هنوز همانجا نشسته‌ای؟ پاسخ داد: بلی. رسول اکرم ص فرمود: من چهار کلمه را سه مرتبه گفته‌ام که اگر همه‌ی آنچه که از صبح تا حالا خوانده‌ای با آنها مقایسه شود برابری نخواهد کرد سپس ورد فوق را بیان نمود.
فوائد حدیث:
1- پاداش اذکار پر معنی و جامع فراتر از پاداش سایر اذکار است.
2- مشروعیت انتخاب مکان ویژه درون خانه برای عبادت بانوان.
3- پیروی از سنت نزدیک‌ترین راه برای کسب پاداش بیشتر است.
4- در عبادت کمیت و تعداد مهم نیست بلکه کیفیت و روش سنت، مهم است.
5- در این دعا به دو صفت خلق و کلام برای الله به گونه‌ای که شایسته‌ی او است اشاره شده همچنین اثبات نفس «ذات» برای الله بدون اینکه با کسی مشابهتی داشته باشد.﴿لَیۡسَ کَمِثۡلِهِۦ شَیۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡبَصِیرُ﴾ [الشورى:11] «چیزى مانند او نیست و اوست شنواى بینا». به اثبات رسیده است.
90- «سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ»([21]). «صد مرتبه خوانده شود».
«پاک و منزّه است خداوند، و من ستایش او را بیان مى‌کنم».
رهنمود حدیث:
در این حدیث مژده‌ی بزرگی برای گوینده‌ی این ورد مبارک بیان شده چنانکه میفرماید: هر کس صبح و شام صد مرتبه بگوید: «سبحان الله وبحمده...» روز قیامت هیچ کس بهتر از آنچه که او به‌همراه دارد نخواهد داشت مگر کسی‌که همین ورد را روزانه صد مرتبه یا بیشتر خوانده باشد و این پاداش بزرگ به‌خاطر آن است که این ورد بیانگر پاکی الله از هر عیب و نقص و اقرار به دارا بودن تمامی صفات کمال برای وی می‌باشد.
فوائد حدیث:
1- ذکرالله متعال جزو بهترین اعمال است که باعث کسب بالاترین پاداش‌هاست.
2- ذکرالله متعال باید با قلب و زبان باشد.
3- اسلام می‌خواهد قلب پیروانش را با آخرت ربط دهد و توجه آنها را همواره به پاداش اخروی جلب نماید.
4- جواز زیاد گفتن اذکاری که مشروط به گفتن تعداد مشخصی نیستند. به دلیل آیات و احادیثی که تشویق به زیاد گفتن ذکر نموده‌اند.
91- «یَا حَیُّ یَا قَیُّوْمُ بِرَحـمَتِکَ أَسْتَغِیْثُ أَصْلِحْ لِی شَأْنِیْ کُلَّهُ وَلاَ تَکِلْنِیْ إِلَى نَفْسِیْ طَرْفَةَ عَیْنٍ»([22]).
«اى زنـده و پا بـرجا! بـه وسیله‌ى رحمت تـو از تـو کمک مى‌خواهم، همه‌ى امورم را اصلاح بفرما، و مرا به اندازه‌ى یک چشم به هم زدن به حال خود رها مکن».
معنی کلمات حدیث:
أَسْتَغِیْثُ: کمک می‌طلبم.
لاَ تَکِلْنِیْ: رهایم مکن.
رهنمود حدیث:
در این حدیث رسول اکرم ص به دخترش فاطمه ل این دعای خجسته را آموزش داد تا صبح و شام بخواند. دعایی که در آن امت به بهترین وجه توسط رسول اکرم ص توجه و تربیت شده که اصلاح همه‌ی امور زندگی خویش را از الله بخواهد و قطعا اصلاح عقیده و ایمان فرد در مورد الله و اسما و صفات وی بیش از هر چیز دیگری حایز اهمیت است.
فوائد حدیث:
الله متعال متصف به صفت زندگی و حیات است که با زندگی آفریده‌هایش قابل مقایسه نیست چرا که او زنده است و هرگز نخواهد مرد و بیدار است و هرگز نخواهد خوابید.
مشروعیت این دعا که الله متعال انسان را لحظه‌ای به حال خودش وانگذارد چراکه نفس آدمی وادار کننده‌ی به بدی‌ها است ﴿إِنَّ ٱلنَّفۡسَ لَأَمَّارَةُۢ بِٱلسُّوٓءِ﴾ [یوسف:53]. «چرا که نفس قطعاً به بدى امر مى‌کند».
1- هدایت در دست الله متعال است و انسان هیچ چاره‌ای جز متوسل شدن به الله ندارد.
92- «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیْکَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْکُ وَلَهُ الْـحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیْرٌ».
«جز الله معبود بحقی نیست، او شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست، و او بر هر چیز توانا است». [ده بار بخواند([23]) و هنگام کسالت و بی‌حوصلگی، یک بار کافی است]([24]).
معنی کلمات حدیث:
لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ: معبود بحقی جز الله نیست.
رهنمود حدیث:
این ورد نیز مانند ورد سابق دارای پاداش فراوانی است به خواننده‌ی آن، ثواب آزاد کردن ده برده می‌رسد. رسول اکرم ص در روایت دیگری میفرماید: «هر کس که برده‌ای را آزاد نماید الله متعال در عوض هر عضوش، اعضای او را از آتش جهنم آزاد می‌سازد. علاوه بر یکصد نیکی و معاف شدن یکصد گناه صغیره» چراکه برای بخشیده شدن گناهان کبیره نیاز به توبه‌ی ویژه هست. همچنین این کلمات برای او حفاظ و نجاتی از شر شیطان می‌شوند و خداوند او را به فضل خویش از وسوسه‌ها، ترس و گمان‌ها می‌رهاند.
فوائد حدیث:
1- جواز گفتن این تعداد ذکر پشت سر هم یا جداگانه که البته یکجا و پشت سر هم بهتر است.
2- این پاداش به کسی تعلق می‌گیرد که این ورد را در حالی که معنی آنرا می‌داند با زبان تلفظ کند و باقلب به مفهوم آن بیندیشد.
3- نباید به فضل و گستردگی بخشش الله متعال بادیده تردید نگریست.
93- «أَصْبَحْنَا وَأَصْبَحَ الْـمُلْکُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِیْنَ([25])، اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ خَیْرَ هَذَا الْیَوْمِ([26]): فَتْحَهُ، وَنَصْرَهُ، وَنُوْرَهُ، وَبَرَکَتَهُ، وَهُدَاهُ، وَأَعُوْذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا فِیْهِ وَشَرِّ مَا بَعْدَهُ»([27]).
ترجمه: «ما و تمام جهانیان، شب را به صبح رسانیدیم براى خدایى که پروردگار جهانیان است. بار الها! من از تو خوبى امروز، یعنى گشایش، پیروزى، نور، برکت و هدایتش را مسألت مى‌نمایم، از بدى آنچه امروز و بعد از آن، پیش مى‌آید، به تو پناه مى‌برم».
معنی کلمات حدیث:
فَتْحَهُ: خوبی آن.
رهنمود حدیث:
این ورد بیانگر آن است که همه‌ی امور در دست پروردگار است او انسان را به کارهای خیر توفیق می‌دهد اما نفس و شیطان در پی ناکامی انسان هستند. بنابراین انسان مسلمان روزش را با ذکر الله متعال. از وی می‌خواهد که او را بر نفس و شیطان پیروز بگرداند از پروردگار خویش نوری می‌طلبد که به کمک آن دانش مفید، عمل صالح، روزی حلال و هدایت و برکت نصیبش گردد و اینها بدون پیروی از راه هدایت و مخالفت با هواهای نفسانی ممکن و میسر نیست. سنت است که انسان مسلمان این دعا را در صبح و شام بخواند با این تفاوت که هنگام صبح بگوید: «أصبحنا وأصبح الـملک...» و هنگام شام بگوید: أمسینا وأمسی الـملک... همچنین کلمات: «الیوم واللیلة» به تناسب زمان جایگزین یکدیگر شوند.
فوائد حدیث:
1- زیاد گفتن اذکار شرعی در گوینده‌ی خویش شوق بندگی را خواهد افزود.
2- ذکر برای انسان مؤمن سلاحی است برای مبارزه با شیطان.
94- رسول اکرم ص فرمود: «هر کس صبح هنگام بگوید: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیْکَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْکُ، وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیْرٌ» گویا برده‌ای از فرزندان اسماعیل آزاد نموده است و ده گناه از او بخشیده و به درجات او ده درجه افزوده میشود و تا غروب از شر شیطان در امان خواهد ماند و اگر در وقت شام بخواند تا صبح در امان خواهد ماند.
معنی کلمات حدیث:
عدل: برابر، اندازه، مانند
رهنمود حدیث:
رسول اکرم ص فرمود هر کسی‌که این ذکر را با یقین و باور بخواند مانند این است که برده‌ای از فرزندان اسماعیل پیامبر آزاد کرده است و علاوه بر آن برای گوینده‌ی این ذکر، ده نیکی نوشته میشود و ده گناه معاف می‌گردد و ده درجه به درجاتش در بهشت افزوده میشود و اگر شب هنگام بخواند تا صبح و اگر صبح هنگام بخواند تا شب از شر شیطان در امان خواهد ماند و این فضل و بخشش الهی است که شامل کسی میشود که الله بخواهد.
فوائد حدیث
1- ذکر الله متعال جزو بزرگ‌ترین و آسانترین دروازه‌های خیر ونیکی، است.
2- انسان مسلمان در هر حال لب به حمد و ستایش الله می‌گشاید چه در فراخدستی و نعمت که آنرا حمد شکر و چه در تنگدستی و مصیبت که آنرا حمد تفویض می‌نامند به‌خاطر اینکه الله بهتر می‌داند که با بنده‌اش چگونه رفتار نماید.
95- رسول اکرم ص صبح و شام این دعا را می‌خواند: «أَصْبَحْنَا عَلَى فِطْرَةِ الْإِسْلاَمِ([28])، وَعَلَى کَلِمَةِ الْإِخْلاَصِ، وَعَلَى دِیْنِ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ ص، وَعَلَى مِلَّةِ أَبِیْنَا إِبْرَاهِیْمَ، حَنِیْفًا مُسْلِمًا وَمَا کَانَ مِنَ الْـمُشْرِکِیْنَ»([29]).
«ما بر فطرت اسلام، کلمه‌ى اخلاص، دین پیامبرمان محمد ص و آئین پدرمان ابراهیم؛ صبح کردیم، ابراهیم حقگرا و مسلمان که از مشرکان نبود».
معنی کلمات حدیث:
کَلِمَةِ الْإِخْلاَصِ: یعنی گواهی دادن به «لا إله إلا الله محمد رسول الله».
رهنمود حدیث:
این حدیث بخوبی بیانگر آن است که فطرت سالم همان فطرت اسلامی است. چراکه الله متعال انسانها را بر همین امر بزرگ یعنی توحید سرشته چنانکه فرموده است: ﴿فِطۡرَتَ ٱللَّهِ ٱلَّتِی فَطَرَ ٱلنَّاسَ عَلَیۡهَاۚ لَا تَبۡدِیلَ لِخَلۡقِ ٱللَّهِۚ ذَٰلِکَ ٱلدِّینُ ٱلۡقَیِّمُ وَلَٰکِنَّ أَکۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا یَعۡلَمُونَ﴾ [الروم: 30].
ترجمه: «و از فطرتی پیروی کن که مردم را بر اساس آن سرشته است. آفرینش الله قابل تغییر نیست. این، دین استوار و مستقیم (توحیدی) است؛ ولی بیشتر مردم نمی‌دانند».
و نیز رسول اکرم ص فرموده است: هر نوزادی بر فطرت سلیم متولد میشود. سپس پدر و مادرش او را به دین یهود، یا نصارا و یا مجوس و آتش پرستان سوق می‌دهند.
و مراد از این فطرت همان یک سویی و صفای عقیده است که آیین همه‌ی پیامبران، به ویژه ابراهیم بوده است.
فوائد حدیث:
1- دعوت همه پیامبران در اصل مشترک بود که چیزی جز دعوت به توحید و یگانگی الله متعال نبود.
2- دعوت به توحید و اخلاص، وظیفه‌ای است همیشگی.
96- عبدالله بن خبیب می‌گوید: رسول اکرم ص فرمود: «هنگام صبح و شام سه مرتبه قل هو الله احد و معوذتین ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلۡفَلَقِ١﴾ و ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ١﴾ را بخوان تو را از هر چیز دیگری کفایت خواهد کرد[30]. نگا شماره 70
97 - «أَسْتَغْفِرُ اللهَ وَأَتُوْبُ إِلَیْهِ»([31]).
«من از الله طلب آمرزش مى‌کنم و به سوى او برمى گردم». [روزانه صد بار گفته شود]
نگا شماره 248
98- «اَللهم صَلِّ وَسَلِّمْ عَلَى نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ». «هنگام صبح، ده بار خوانده شود»([32]).
«بار الها! بر پیامبرمان محمد ص سلام و درود بفرست».
رهنمود حدیث:
در این حدیث به گوینده این درود علاوه بر شفاعت عمومی بیان شده است. همچنین این حدیث بیانگر اهمیت و جایگاه درود فرستادن بر رسول اکرم ص می‌باشد که علاوه بر شفاعت دارای پاداش بزرگی است.
فوائد حدیث:
1- شفاعت در قیامت بر دو نوع ویژه و عمومی است.
2- درود فرستادن بر رسول اکرم ص جزو بهترین اعمال و گرانبها‌ترین اذکار است.
3- رسول الله نزد پروردگار خویش از جایگاه رفیعی برخوردار است.
* - از جمله اذکار و دعاهایی که شرع مبین اسلام، مسلمان را مؤظف به آنها نموده است اذکار صبح و شام می‌باشد بلکه می‌توان گفت بیشترین اذکار مربوط به همین دو وقت بوده که تاکید و تشویق بیشتری به خواندن آنها شده است چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱذۡکُرُواْ ٱللَّهَ ذِکۡرٗا کَثِیرٗا٤١ وَسَبِّحُوهُ بُکۡرَةٗ وَأَصِیلًا٤٢﴾ [الأحزاب: 41-42]. «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! الله را بسیار یاد کنید. * و صبح و شام او را تسبیح گویید». و هدف از «اصیل» فاصله‌ی عصر تا غروب خورشید است.
همچنین فرموده است: ﴿وَٱذۡکُر رَّبَّکَ کَثِیرٗا وَسَبِّحۡ بِٱلۡعَشِیِّ وَٱلۡإِبۡکَٰرِ٤١﴾ [آل عمران: 41] «و پروردگارت را بسیار یاد کن، و شامگاهان و صبحگاهان (او را) تسبیح بگو». «إبکار» به اول و «عشی» به آخر وقت روز، گفته میشود. و نیز فرموده است: ﴿وَسَبِّحۡ بِحَمۡدِ رَبِّکَ قَبۡلَ طُلُوعِ ٱلشَّمۡسِ وَقَبۡلَ ٱلۡغُرُوبِ٣٩﴾ [ق: 39] «و پیش از طلوع خورشید و پیش از غروب (آن) به ستایش پروردگارت تسبیح گوی».
همچنین میفرماید: ﴿فَسُبۡحَٰنَ ٱللَّهِ حِینَ تُمۡسُونَ وَحِینَ تُصۡبِحُونَ١٧﴾ [الروم: 17]. «پس الله را تسبیح گویید؛ هنگامی‌که شام می‌کنید و هنگامی‌که صبح می‌کنید».
در این باره آیات زیادی وجود دارد. بهترین وقت اذکار صبح، بعد از نماز فجر تا قبل از طلوع خورشید و بهترین وقت اذکار شام، فاصله‌ی بین نماز عصر تا غروب خورشید می‌باشد البته اگر کسی در این اوقات فراموش نمود، اشکالی ندارد اذکار صبح را بعد از طلوع خورشید و اذکار شام را بعد از غروب خورشید بخواند چرا که در این مورد چندان محدودیتی وجود ندارد. «فقه الأدعیة والأذکار».
[1]- هر کس هنگام صبح این آیه را بخواند، تا شب از جن محفوظ مى‌ماند و هر کس آنرا شب بخواند، تا صبح از جن محفوظ مى‌ماند. حاکم 1/562، و ألبانی در کتاب صحیح الترغیب والترهیب (1/273) آنرا صحیح دانسته است، و به نسائی و طبرانى نسبت داده است، و گفته: اسناد طبرانى مطمئن است.
[2]- هر کس این آیات را سه مرتبه صبح هنگام و شب هنگام بخواند از هر چیز کفایتش مى‌کند. ابوداود (4/322) و ترمذى (5/567) و نگا: صحیح ترمذى (3/182).
[3]- و هنگام شب بجاى جمله فوق مى‌فرمود: «أَمْسَینَا وَأَمْسَى الـمـُلْک لِلَّهِ».
[4]- و هنگام شب بجاى جمله‌ى فوق مى‌فرمود: «رَبِّ أَسْأَلُک خَیرَ مَا فِی هَذِهِ الْلَّیلَةِ وَخَیرَ مَا بَعْدَهَا، وَأَعُوْذُ بِک مِنْ شَرِّ مَا فِی هَذِهِ اللَّیلَةِ وَشَرِّ مَا بَعْدَهَا».
[5]- مسلم (4/2088).
[6]- و هنگام شب مى‌فرمود: «اَللهم بِک أَمْسَینَا، وَبِک أَصْبَحْنَا، وَبِک نَحْیا، وَبِک نَمُوْتُ وَإِلَیک الْـمَصِیرُ».
[7]- ترمذى (5/466) و نگا: صحیح ترمذى (3/142).
[8]- بخارى (7/150).
[9]- هنگام شب گفته شود: «اَللهم إِنِّی أَمْسَیتُ».
[10]- هر کس صبح یا شب ایـن دعا را چهار بار بخـواند، خـداونـد او را از آتـش نجات مى‌دهد. ابوداود (4/317) وبخارى در کتاب: الأدب المفرد شماره‌ى (1201) ونسائی در کتاب: عمل الیوم واللیلة شماره‌ى (9) وابن السنی با شماره‌ى 70، و شیخ ابن باز در کتاب: (تحفة الأخیار ص 23) سند نسائی وابوداود را حسن دانسته است.
[11]- هر کس این دعا را هنگام صبح بخواند، شکر آن روز را ادا کرده است، و هر کس هنگام شب آن را بخواند، شکر آن شب را ادا نموده است. ابوداود (4/318 ) ونسائی در کتاب: عمل الیوم واللیلة شماره‌ى (7) وابن السنی شماره‌ى (41) وابن حبان در کتاب: «موارد» شماره‌ى (2361) و ابن باز در کتاب: (تحفة الأخیار ص24) سندش را تحسین نموده است.
[12]- ابوداود (4/324) وأحمد (5/42) ونسائى در کتاب: عمل الیوم واللیلة شماره‌ى (22) وابن السنى شماره‌ى (69) و بخارى در کتاب: الأدب المفرد وعلامه ابن باز در کتاب: (تحفة الأخیار ص26) سندش را تحسین نموده است.
[13]- ابن السنى شمارۀ (71) با سند مرفوع وابوداود (4/321). و شعیب و عبدالقادر الأرناؤوط سندش را صحیح دانسته‌اند. نگا: زاد المعاد (2/376).
[14]- هر کس شامگاه سه مرتبه آنرا بخواند سختى‌هاى آن شب به او ضررى نمى‌رساند. أحمد (2/290) و نسائى در کتاب: عمل الیوم واللیلة شماره‌ى (590) و ابن السنى شماره‌ى (68) ونگا: صحیح الترمذى (3/187) وصحیح ابن ماجه (2/266) و تحفة الأخیار ص (45).
[15]- ابوداود و ابن ماجه و نگا: صحیح ابن ماجه (2/332).
[16]- این قسمت دعا، با این الفاظ نیز روایت شده است: «وَمِن شَـرِّ الشَّیْـطانِ وَشِـرْکِهِ» یعنی: از شر شیطان و [آنچه به آن دعوت و وسوسه میکند، همچون] شرک آوردن [به خداوند متعال]». (مُصحح)
[17]- ترمذى و ابوداود. و نگا: صحیح ترمذى (3/142).
[18]- هر کس سه بار در وقت صبح و سه بار در وقت شب این دعا را بخواند هیچ چیزى به او ضرر نمى‌رساند. روایت ابوداود (4/323) وترمذى (5/465) و ابن ماجه و أحمد. نگا: صحیح ابن ماجه (2/332) و علامه عبدالعزیز بن باز در (تحفة الأخیارص39) سندش را حسن دانسته است.
[19]- روایت أحمد (4/337) ونسائى در کتاب: عمل الیوم واللیلة شماره (4) وابن السنى شماره‌ى (68) و ابوداود (4/318) و ترمذى (5/465) و عبدالعزیز بن باز در کتاب: (تحفة الأخیار ص39) سندش را حسن دانسته است.
[20]- مسلم (4/2090).
[21]- هر کس در وقت صبح و شب (100) مرتبه این ذکر را بخواند در روز قیامت هیچ کس درجه اى برتر از او را نخواهد داشت، مگر کسى که این ذکر را مانند او، یا بیشتر از او خوانده باشد. مسلم (4/2071).
[22]- حاکم، و سندش را صحیح دانسته، و ذهبى (1/545) با او موافقت کرده است. نگا: صحیح الترغیب والترهیب (1/273).
[23]- نسائی در کتاب: عمل الیوم واللیلة شماره‌ى (24) و نگا: صحیح الترغیب والترهیب (1/272) وکتاب: (تحفة الأخیار) أثر شیخ ابن باز ص(44) نگا: فضیلت آن در حدیث شماره‌ى (255) همین کتاب.
[24]- أبوداود (4/319) و ابن ماجه وأحمد (4/60) ونگا: صحیح الترغیب والترهیب (1/270). صحیح ابوداود (3/957) و صحیح ابن ماجه (2/331) وکتاب زاد المعاد (2/377).
[25]- و هنگام شب گفته شود: «أَمْسَینَا وَأَمْسَى الـمُلْکُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَـمِینَ».
[26]- و هنگام شب گفته شود: «اَللهم إِنِّی أَسْأَلُک خَیرَ هَذِهِ اللَّیلَةِ فَتْحَهَا وَنَصْرَهَا وَنُورَهَا وَبَرَکتَهَا وَهُدَاهَا، وَأَعُوذُ بِک مِنْ شَرِ مَا فِیهَا وَشَرِ مَا بَعْدَهَا».
[27]- أبوداود (4/322) و شعیب و عبدالقادر الأرناؤوط در تحقیق کتاب زاد المعاد (2/273) سندش را حسن دانسته‌اند.
[28]- و هنگام شب مى‌فرمود: «أَمْسَینَا عَلَى فِطْرَةِ الإِسْلاَمِ».
[29]- أحمد (3/406و 407) و ابن السنی در کتاب: عمل الیوم و اللیلة، شماره‌ى (34) و نگا: صحیح الجامع (4/209).
[30]- ابوداود (4/322) و صحیح ترمذی (3/182)
[31]- بخارى مع الفتح (11/101) و مسلم (4/2075).
[32]- هر کس صبح 10بار، و شب 10بار بر من درود بفرستد، روز قیامت شفاعت من شامل حالش مى‌شود. الطبرانی با دو سند که یکى از آن مورد اعتماد است، نگا: مجمع الزوائد (10/120) و صحیح الترغیب والترهیب (1/273).
74- جابر بن عبد الله مى‌گوید: رسول الله ص استخاره را در هرکارى همانند سوره‌اى از قرآن به ما مى‌آموخت و می‌فرمود: هرگاه یکى از شما خواست کارى انجام دهد، غیر از نماز فرض، دو رکعت نماز بخواند، سپس بگوید:
«اَللهم إِنِّیْ أَسْتَخِیْرُکَ بِعِلْمِکَ، وَأَسْتَقْدِرُکَ بِقُدْرَتِکَ، وَأَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ الْعَظِیْمِ، فَإِنَّکَ تَقْدِرُ وَلاَ أَقْدِرُ، وَتَعْلَمُ وَلاَ أَعْلَمُ، وَأَنْتَ عَلاَّمُ الْغُیُوْبِ، اَللهم إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَـذَا الأَمْرَ ـ وَیُسَمِّیْ حَاجَتَـهُ ـ خَیْرٌ لِیْ فِیْ دِیْنِـیْ وَمَعَاشِیْ وَعَاقِبَـةِ أَمْرِیْ ـ أَوْ قَالَ: عَاجِلِهِ وَآجِلِهِ ـ فَاقْدِرْهُ لِیْ وَیَسِّرْهُ لِیْ ثُمَّ بَارِکْ لِیْ فِیْهِ، وَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الأَمْرَ شَرٌّ لِیْ فِیْ دِیْنِیْ وَمَعَاشِیْ وَعَاقِبَةِ أَمْرِیْ ـ أَوْ قَـالَ: عَاجِلِهِ وَآجِلِهِ ـ فَاصْرِفْهُ عَنِّیْ وَاصْرِفْنِیْ عَنْهُ وَاقْدِرْ لِـیَ الْـخَیْرَ حَیْثُ کَانَ، ثُمَّ أَرْضِنِیْ بِهِ»([1]).
ترجمه: «اى الله! به وسیله‌ى علمت از تو طلب خیر مى‌کنم، و به‌وسیله‌ى قدرتت از تو توانایى مى‌خواهم، از تو فضل بسیارت را مسألت مى‌نمایم، زیرا تو توانایى و من ناتوان، و تو مى‌دانى و من نمى‌دانم، و تو دانندهى امور پنهان هستى. الهى! اگر در علم تو این کار ـ حاجت خود را نام مى‌برد ـ باعث خیر من در دین و آخرت است ـ یا مى‌گوید: در حال و آینده‌ى کارم ـ آن را برایم مقدور و آسان بگردان، و در آن برکت عنایت فرما، و چنانچه در علم تو این کار برایم در دنیا و آخرت باعث بدى است ـ یا مى‌گوید: در حال و آینده‌ى کارم ـ پس آن را از من، و مرا از آن، منصرف بگردان، و خیر را براى من هر کجا که هست مقدّر نما، و آنگاه مرا با آن خشنود بگردان».
کسى که از خالق، طلب خیر نماید و از مخلوق، مشورت بگیرد، و در کارش ثابت قدم باشد، پشیمان نمى‌شود، خداوند مى‌فرماید: ﴿وَشَاوِرۡهُمۡ فِی ٱلۡأَمۡرِۖ فَإِذَا عَزَمۡتَ فَتَوَکَّلۡ عَلَى ٱللَّهِ﴾ [آل عمران: 159] «در کارها با مردم، مشورت کن، و هرگاه تصمیم به انجام کارى گرفتى، به خدا توکل کن».
کلمات حدیث:
1- استخاره: از میان دو کار طلب کردن آنچه به خیر اوست.
2- هم: عزم، اراده.
3- أَسْتَقْدِرُکَ: از قدرت و نیروی خودت به من ببخش.
4- مَعَاشِیْ: زندگی‌ام.
5- عَاقِبَـةِ أَمْرِیْ: پایان کار، عاقبت و قیامت.
6- أَرْضِنِیْ: مرا بدان قانع و راضی کن.
رهنمود حدیث:
در این حدیث برکت استخاره بیان شده است که هرگاه انسان اراده‌ی انجام کار مباحی را بکند ولی در دل متردد باشد. استخاره در اینجا سنت است که از الله بخواهد تا او را به آنچه که خیر اوست راهنمایی کند. بدینصورت که ابتدا دو رکعت نماز نافله بخواند و در پایان چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام این دعا را بخواند که در بر گیرنده‌ی مسایل مهمی است. اولا در این دعا علم و دانش به الله تفویض شده که فقط او از عاقبت و نتیجه و خیر و شر همه چیز با خبر است و فقط او توانایی جلب خیر و دفع ضرر وزیان را دارد. چه بسا انسان دست به کاری می‌زند مثلا با فلان فرد مورد نظر ازدواج میکند ولی نهایتا می‌بیند که این کار به ضرر او تمام میشود. همچنین در این دعا به ما آموزش داده شده تا از الله بخواهیم که ما را به آنچه خیر ما در آن است را فراهم کند و قانع سازد اگر کاری که می‌خواهیم انجام دهیم به نفع ماست آنرا ممکن و میسر سازد و گرنه کاری کند که در قلب هیچ وابستگی‌ای نسبت به آن احساس نکنیم. نکته‌ی دیگری که در این حدیث حایز اهمیت است میزان شفقت و خیر خواهی رسول اکرم ص نسبت به امت خویش می‌باشد که سعی بر آن داشت تا همه‌ی آنچه را که به نفع دین و دنیای ماست به ما آموزش دهد چنانکه روای حدیث می‌گوید: رسول اکرم ص دعای استخاره را به ما مانند سوره‌ای از قرآن آموزش می‌داد. پس نیاز یک مسلمان به استخاره مانند نیاز وی به یادگیری و خواندن سوره‌ای از قرآن است.
فوائد حدیث:
1- توجه و اهمیت بالغ رسول الله به آموزش این دعا بیانگر اهمیت آن در زندگی مسلمان‌ها است.
2- در کار واجب، حرام و مکروه استخاره لازم نیست.
3- اثبات این مطلب که علم، قدرت و فضل به الله اختصاص دارد و در نعمت‌هایش هیچ احدی حقی ندارد.
4- خیر و شر فقط در دست الله متعال است ولی ادب حکم میکند که نباید شر وبدی را به الله نسبت داد.
5- انسان مسلمان، در همه کارها به الله متعال مراجعه میکند و به حول و قوه‌ی او اعتماد می‌نماید.
66- «أَسْتَغْفِرُ اللهَ [سه مرتبه] اَللهم أَنْتَ السَّلاَمُ وَمِنْکَ السَّلاَمُ، تَبَارَکْتَ یَا ذَا الْـجَلاَلِ وَالْإِکْرَامِ». [مسلم1/414]
«از الله طلب آمرزش مى‌کنم الهى! تو سلامى، و سلامتى از جانب تو است، تو بسیار بابرکتى، اى صاحب عظمت و بزرگى».
معنی کلمات حدیث:
ذَاالْـجَلاَلِ وَالْإِکْرَامِ: دارای عظمت و بزرگواری.
رهنمود حدیث:
این حدیث بیانگر میزان ترس و امید رسول اکرم ص است تا جایی که بعد از نماز کامل و با خشوعی که می‌خواند، استغفار می‌گفت و از الله طلب آمرزش می‌نمود و به اینصورت به امتش یاد داد تا همیشه بعد از انجام عبادتها و کارهای نیک، استغفار و طلب آمرزش نمایند تا اگر در انجام آن عبادات نقصی بوده، برطرف گردد.
فوائد حدیث:
1- ترس از الله، هراس و خشیت از وی جزو صفات پرهیزکاران است.
2- کارهای نیکی که انسان انجام می‌دهد نباید او را دچار کبر و غرور سازد بلکه همواره پس از آن استغفار کند.
3- هر عمل نیک باعث پدید آمدن اعمال نیک دیگری میشود و گناه نیز زمینه‌ی گناهان دیگری را فراهم می‌سازد.
4- بنده همواره باید به کوتاهی خود اعتراف نماید و اینکه هر چند بندگی کند، حق بندگی را ادا ننموده است.
67- «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیْکَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْکُ وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیْرٌ، اَللهم لاَ مَانِعَ لِـمَا أَعْطَیْتَ، وَلاَ مُعْطِیَ لِـمَا مَنَعْتَ، وَلاَ یَنْفَعُ ذَا الْـجَدِّ مِنْکَ الْـجَدُّ»([1]).
ترجمه: «معبود بحقی جز الله، وجود ندارد. شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست، ستایش شایسته‌ى اوست و او بر هر چیزى توانا است. الهى! آن چه تـو بـدهى، هیچ کس مانع آن نمى‌گردد، و آنچه تو منع کنى، هیچ کس نمى‌تواند آنرا بدهد. توانگر را، ثروتش از عذاب تو نجات نمى‌دهد (یا طبق تفسیری: هیچ کس را نَسَبش از عذاب تو نجات نمی‌دهد».
معنی کلمات حدیث:
الْـجَدِّ: ثروت، بهره.
رهنمود حدیث:
این حدیث بیانگر میزان شیفتگی گذشتگان نیک نسبت به یادگیری سنت‌های رسول اکرم ص و پخش و نشر آن میان مردم می‌باشد چنانکه در ذیل این حدیث بیان شده که معاویه س به مغیره بن شعبه که در آن زمان امیر کوفه بود نوشت: دعاهایی را که رسول اکرم ص بعد از نماز می‌خواند برای من بنویس. مغیره در جواب همین دعا را نوشت و فرستاد معاویه آنرا در میان مردم پخش کرد و دستور داد تا همه آنرا از بر کنند.
فوائد حدیث:
1- گفتن این ورد متصل بعد از نمازهای فرض مستحب است و نه بعد از نوافل.
2- بخشیدن چیزی و پس گرفتن آن فقط در دست الله است.
چنانکه میفرماید: ﴿مَّا یَفۡتَحِ ٱللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحۡمَةٖ فَلَا مُمۡسِکَ لَهَاۖ وَمَا یُمۡسِکۡ فَلَا مُرۡسِلَ لَهُۥ مِنۢ بَعۡدِهِۦۚ﴾ [فاطر: 2].
«در رحمتی را که الله بر بندگانش بگشاید کسی جلوی آنرا نتوان گرفت و آنچه را که او نخواهد کسی نتواند گشود».
68- «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیْکَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْکُ، وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیْرٌ. لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ، وَلاَ نَعْبُدُ إِلاَّ إِیَّاهُ، لَهُ النِّعْمَةُ وَلَهُ الْفَضْلُ وَلَهُ الثَّنَاءُ الْـحَسَنُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ مُخْلِصِیْنَ لَهُ الدِّیْنَ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُوْنَ»([2]).
ترجمه: «معبود بحقی جز الله وجود ندارد، یگانه است و شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست و ستایش مخصوص اوست، و او بر هر چیز توانا است. هیچ نیروى بازدارنده از گناهان و توفیق دهنده به نیکى، به جز الله وجود ندارد. هیچ معبود بحقى جز او نـیست. جز او کسـى دیگر را عبادت نمى‌کنیم، نعمت و فضل از آنِ اوست، ستایش نیکو مخصوص اوست، معبود بحقی جز او وجود ندارد، همه‌ى ما با اخلاص او را بندگى مى‌کنیم، هر چند کافران دوست نداشته باشند».
کلمات حدیث:
الثَّنَاءُ الْـحَسَنُ: ستایش و ذکر نیک.
رهنمود حدیث:
رسول الله همواره به یاد الله بود و با اذکار مختلف او را ستایش می‌نمود. یگانگی الله را بیان می‌داشت و او را مالک و گرداننده‌ی امور مخلوقات می‌دانست و فقط او را معبود بحق و همه معبودان دیگر را باطل می‌دانست.
فوائد حدیث:
1- تدوام ذکر الله باعث حیات و طراوت قلب و قدرت جسم خواهد بود.
2- دیانت بدون اخلاص و پیروی از رسول الله محقق نخواهد شد.
3- همه اذکاری که از رسول اکرم ص به ثبوت رسیده‌اند هر از گاهی باید خوانده شوند و به یکی اکتفا نشود البته در صورت امکان خواندن همه‌ی آنها بهتر است.
69- «سُبْحَانَ اللهِ، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، وَاللهُ أَکْبَرُ [33 بار سپس] لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیْکَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْکُ وَلَهُ الْـحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیْرٌ»([3]).
«بجز الله یگانه، معبود بحقی نیست، شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست، ستایش شایسته اوست و او بر هر چیزی تواناست».
رهنمود حدیث:
در این حدیث رسول اکرم ص فضیلت تسبیح، حمد، تکبیر گفتن و توحید را برای امت خویش بیان نموده فقط او شایسته چنین حمد و ستایشی است و مژده‌ی بزرگی برای کسانی که این ورد را بعد از هر نماز بخوانند بیان فرمود و آن اینکه گناهانش گرچه به اندازه‌ی کف دریاها باشند بخشیده خواهد شد و این فضل و بخشش بزرگی از جانب الله متعال است و هدف از گناهان در اینجا، احتمالاً گناهان کوچک هستند چرا که گناهان بزرگ نیاز به توبه و استغفار دادند.
فوائد حدیث:
1- بیان میزان فضل و بخشش الله متعال در حق این امت.
2- عمل فردی نیز باعث جلب پاداش فراوان میشود برخلاف پندار برخی که می‌گویند فقط عمل اجتماعی باعث اجر فراوان است.
3- اعداد و ارقامی که در مورد برخی از اذکار بیان شده نباید برآن افزود چرا که کمیت مهم نیست بلکه مهم پیروی از سنت و متابعت از رسول الله است چنانکه خداوند میفرماید: «لیبلوکم أیکم أحسن عملا (تا شما را بیازماید که کدامتان عمل بهتری انجام می‌دهید) ونه فرمود: عمل بیشتری.
70- ﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ﴾
﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ٢ لَمۡ یَلِدۡ وَلَمۡ یُولَدۡ٣ وَلَمۡ یَکُن لَّهُۥ کُفُوًا أَحَدُۢ٤﴾ [الإخلاص: 1-4].
ترجمه: «به نام الله بخشنده‌ى مهربان. بگو: الله یگانه است، الله، بى‌نیاز است، نه زاده، و نه زاده شده است، و نه همتایى دارد».
بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ
﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلۡفَلَقِ١ مِن شَرِّ مَا خَلَقَ٢ وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ٣ وَمِن شَرِّ ٱلنَّفَّٰثَٰتِ فِی ٱلۡعُقَدِ٤ وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ٥﴾ [الفلق: 1-5].
ترجمه: «به نام الله بخشنده‌ى مهربان (بگو پناه مى‌برم به پروردگار سپیده دم. از شرّ آنچه آفریده است و از شرّ شب بدانگاه که کاملاً فرامى رسد و از شرّ کسانى که در گره‌ها مى‌دمند و از شرّ حسود بدانگاه که حسد مى‌ورزد».
بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ
﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ١ مَلِکِ ٱلنَّاسِ٢ إِلَٰهِ ٱلنَّاسِ٣ مِن شَرِّ ٱلۡوَسۡوَاسِ ٱلۡخَنَّاسِ٤ ٱلَّذِی یُوَسۡوِسُ فِی صُدُورِ ٱلنَّاسِ٥ مِنَ ٱلۡجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ٦﴾([4]) [الناس:1-6].
ترجمه: «به نام الله بخشنده‌ى مهربان، «(ای پیامبر) بگو: پناه مى‌برم به پروردگار مردمان، به مالِک و حاکم [واقعىِ] مردم، به معبودِ [به حقِ] مـردم، از شرّ وسوسه‌گر پنهان شونده [و بازگردنده به هنگام ذکر خدا]، همان که در دل‌های مردم وسوسه میکند. از جنیان (باشد) و (یا از) آدمیان».
بعد از هر نماز خوانده شوند.
کلمات حدیث:
1- لَمۡ یَلِدۡ: کسی از او متولد نشده، نه زاده بنابراین فنا ناپذیر و همیشگی است.
2- وَلَمۡ یُولَدۡ: از کسی زاده نشده پس نوزاد و جدید نیست.
3- وَلَمۡ یَکُن لَّهُۥ کُفُوًا أَحَدُۢ: شبیه، نظیر و همتا ندارد.
4- ٱلۡفَلَقِ: سپیده دم.
5- غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ: شب وقتی تاریک کند.
6- ٱلنَّفَّٰثَٰتِ: زنان جادوگر، دمنده.
7- ٱلۡعُقَدِ: گره‌ها.
8- ٱلۡوَسۡوَاسِ: شیطان وسوسه‌گر.
9- ٱلۡخَنَّاسِ: با شنیدن ذکر الله مخفی میشود.
10- مِنَ ٱلۡجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ: شیاطین انس و جن.
رهنمود حدیث:
این حدیث بیانگر میزان خیر خواهی رسول اکرم ص در حق امت خویش می‌باشد زیرا که این سه سوره شامل مفاهیم بزرگی هستند مانند تثبیت توحید و یگانگی الله در دل‌های مؤمنان و پناه جستن به الله از شر انسانها، جنها و حیوانات و حشرات چرا که فقط او قادر به چنین کاری است
71- ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَیُّ ٱلۡقَیُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ لَّهُۥ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِۗ مَن ذَا ٱلَّذِی یَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ یَعۡلَمُ مَا بَیۡنَ أَیۡدِیهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡۖ وَلَا یُحِیطُونَ بِشَیۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ کُرۡسِیُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا یَ‍ُٔودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِیُّ ٱلۡعَظِیمُ٢٥٥﴾([5]) [البقرة: 255]. بعد از هر نماز خوانده شود.
ترجمه: «الله که، هیچ معبود بحقی جز او نیست، خداوندى که زنده و قائم به ذات خویش است، هیچ‌گاه خواب سبک و سنگین او را فرا نمى‌گیرد، براى اوست آنچه در آسمان‌ها و زمین است، کیست که نزد او جز به فرمانش شفاعت کند، آنچه را پیش روى آنها (بندگان) و پشت سر آنهاست مى‌داند و از گذشته و آینده‌ى آنان آگاه است، آنها جز به مقدارى که او بخواهد احاطه به علم او ندارند، کرسى او آسمان‌ها و زمین را دربرگرفته و حفظ و نگهدارى آسمان و زمین براى او گران نیست و او بلند مرتبه و باعظمت است».
معنی کلمات حدیث:
وَلَا یَ‍ُٔودُهُۥ: خسته‌اش نمی‌کند، سنگینی نمی‌کند.
رهنمود حدیث:
رسول اکرم ص خواندن آیة الکرسی را برای ما بعد ازهر نماز سنت قرار داده، فرموده است هر کس آنرا بعد از هر نماز بخواند در میان او وبهشت فقط مرگ وجود دارد یعنی با مردن وارد بهشت خواهد شد و این منت بزرگی از جانب الله متعال است. این آیه مفاهیم بزرگی را در بر دارد چنانکه در آن الوهیت فقط برای الله اختصاص داده شده و در حق دیگران باطل اعلام گردیده است همچنین تمامی صفات کمال و عظمت برای الله بیان شد. پس او زنده و دارای حیات کاملی است که هرگز مرگ به سراغش نمی‌آید و قیوم یعنی پایدار که از قبل بوده و خواهد بود و به کسی نیازی ندارد و همه به او نیازمند می‌باشند. نه خواب سبک و نه خواب عمیق به سراغش می‌رود چرا که خواب علامت ضعف است و کسی‌که دارای ضعف و ناتوانی باشد چگونه می‌تواند به امور همه‌ی مخلوقات، روزی تدبیر کارها و حفاظت آنها رسیدگی کند همچنین در این آیه شفاعت به او اختصاص داده شده یعنی شفاعت فقط با اجازه و رضایت او خواهد بود علاوه بر اینها در مورد کرسی و مسایل دیگری سخن به‌میان آمده که نمی‌توان به همه آنها در اینجا پرداخت پس او بزرگ و مقدس است.
72- «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیْکَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْکُ وَلَهُ الْـحَمْدُ یُحْیِیْ وَ یُمِیْتُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیْرٌ»([6]).
«معبود بحقی جز الله یگانه نیست، شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوسـت و سـتایـش برای اوست، زنـده مى‌کـند و مى‌میراند، و او بر هر چیزی تواناست».
معنی کلمات حدیث:
یُحْیِیْ: زنده میکند.
یُمِیْتُ: می‌میراند.
رهنمود حدیث:
در فضیلت این ورد، رسول اکرم ص فرمود: هر کسی‌که آنرا بخواند گویا برده‌ای از فرزندان اسماعیل پیامبر را آزاده نموده است و علاوه بر آن، در دفتر نیکی‌هایش ده نیکی نوشته میشود و ده گناه از گناهانش بخشید و ده درجه به مقامش افزوده خواهد شد و اگر هنگام صبح خواند تا شامگاه و اگر در وقت شام بخواند تا صبح از گزند شیطان در امان خواهد ماند.
فوائد حدیث:
1- کثرت راه‌های بخشیده شدن گناهان.
2- عمل نیک مخلصانه باعث رفع درجات صاحب خویش در بهشت میشود.
3- ذکر الله همانند قلعه‌ای است که انسان مسلمان از دشمن خویش که ابلیس و سربازانش هستند در آن پناه می‌برد.
73- «اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ عِلْمًا نَافِعًا، وَ رِزْقًا طَیِّبًا وَعَمَلاً مُتَقَبَّلاً»([7]). پس از اتمام نماز صبح خوانده شود.
«الهى! از تـو علم سـودمنـد، روزى پاک و عمل مقبـول را مى‌خواهم».
معنی کلمات حدیث:
رِزْقًا طَیِّبًا: روزی حلال و پاکیزه.
رهنمود حدیث:
این ورد از رسول اکرم ص ثابت است که بعد از نماز فجر می‌خوانده و در آن اشاره به این مطلب است که انسان از آغاز روز در پی چیزی برمی آید که در دنیا و آخرت به نفع او باشد. بنابراین رسول اکرم ص به امت خویش یا داد تا هر روز صبح از الله علم ودانش مفید بخواهد علمی که نتیجه‌اش عمل و دعوت مردم به‌سوی الله باشد همچنین از الله روزی پاک و حلال بخواهد چراکه انسان در مسیر کسب و کار، گاهی با مال مشکوک و یا حرام روبه رو میشود که کسب و خوردن آن باعث محرومیت از پذیرفته شدن دعا می‌گردد و در پایان از الله توفیق عمل مقبول، خواست تا اعمالی را که انجام می‌دهد بیهوده و بی‌نتیجه نشود. و قطعا عمل وقتی مفید و مثمر خواهد بود که براساس ایمان به الله و با اخلاص و پیروی از رسول اکرم ص انجام گیرد.
فوائد حدیث:
1- آغاز نمودن هر روز با نماز، ذکر و دعا باعث جلب خیر و برکت میشود.
2- باید شیفته‌ی کسب علم شرعی بود.
3- دعا برای کسب روزی حلال سنت پیامبران بود و به‌خاطر پذیرفته شدن دعاها ضروری است.
4- دعای توفیق عمل نیک و پذیرفته شدن آن تا نتیجه و پاداشش را نزد الله دریافت نماید.
[1]- بخارى (1/255) و مسلم (1/414).
[2]- مسلم (|1/415).
[3]- مسلم (1/418) «کسى که آنرا بعد از هر نماز بگوید گناهانش بخشوده مى‌شود! هر چند به اندازه‌ى کف دریا باشد». مسلم (1/418).
[4]- ابـوداود (2 /86) و نسائی (3/68) و نگا: صحیح تـرمذى (2/8). سوره‌های سه‌گانه را معوذات مى‌گویند. نگا: فتح البارى (9/62).
[5]- هرکس پس از هر نماز آنرا بخواند مانعی از ورود بهشت او نمى‌شود مگر مردنش. نسائی در کتاب: (عمل الیوم واللیلة) شماره‌ى (100) وابن السنی شماره‌ى (121). و ألبانى در صحیح الجامع (5/339) و سلسلة الأحادیث الصحیحة (2/697) شماره‌ى (972) آن را صحیح دانسته است.
[6]- ترمذى (5/515) و أحمد (4/227) و نگا: تخریج آن در کتاب زاد المعاد (1/300).
[7]- ابن ماجه وغیره و نگا: صحیح ابن ماجه 1/152 و مجمع الزوائد 10/111.
(24) دعای بعد از تشهد آخر و قبل از سلام
55- «اَللهم إِنِّیْ أَعُوْذُ بِکَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَمِنْ عَذَابِ جَهَنَّمَ، وَمِنْ فِتْنَةِ الْـمَحْیَا وَالْـمَمَاتِ، وَمِنْ فِتْنَةِ الْـمَسِیْحِ الدَّجَّالِ»([1]).
«پروردگارا! از عذاب قبر و عذاب دوزخ، فتنه‌ى زندگى و مرگ، و فتنه‌ى مسیح دجّال به تو پناه مى‌برم».
معنی کلمات حدیث:
فِتْنَةِ الْـمَحْیَا: فتنه‌های زندگی، مادیات و خواهشات نفسانی.
فِتْنَةِ الْـمَمـَاتِ: فتنه‌هایی که هنگام مرگ و پس از مرگ انسان با آنها روبرو میشود.
رهنمود حدیث:
از آنجا که فتنه و آزمایش طبق فرموده‌ی رسول اکرم ص قلب انسان را مورد هجوم قرار می‌دهد، سنت است که از آن به الله پناه برده شود زیرا هیچ کسی جز ایشان قادر نخواهد بود که انسان را از چنگ فتنه‌ها و آزمایشات برهاند. فتنه یعنی آزمایش و امتحان و از بین بردن ناخالصی طلا در آتش نیز امتحان گفته میشود چرا که بدینوسیله ناخالصی‌های آن زدوده میشود.
الله متعال میفرماید:
﴿أَحَسِبَ ٱلنَّاسُ أَن یُتۡرَکُوٓاْ...وَلَیَعۡلَمَنَّ ٱلۡکَٰذِبِینَ﴾ [العنکبوت: 2-3]. «آیا مردم پنداشتند که رها مى‌شوند.....، و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد».
فوائد حدیث:
1- امتحان و آزمایش از سنت‌های الهی است.
2- اثبات عذاب قبر و اینکه عذاب و خوشی قبر از مسائل غیبی است که ایمان به آن واجب می‌باشد.
3- شیطان در صدد فریفتن اهل ایمان با آرستن خواهشات و عرضه‌ی شبهات تا دم مرگ است و استقامت و ایستادگی در مقابل توطئه‌های شیطان فقط با پناه بردن به الله ممکن است. ما نیز از او امان و استقامت می‌طلبیم.
56- «اَللهم إِنِّیْ أَعُوْذُ بِکَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَأَعُوْذُ بِکَ مِنْ فِتْنَةِ الْـمـَسِیْحِ الدَّجَالِ، وَأَعُوْذُ بِکَ مِنْ فِتْنَةِ الْـمَحْیَا وَالْـمَمَاتِ، اَللهم إِنِّیْ أَعُوْذُ بِکَ مِنَ الـمَأْثَمِ والـمَغْرَمِ»([2]).
«الهى! من از عذاب قبر، و از فتنه‌ى مسیح دجّال، و فتنه‌ى زندگى و مرگ به تو پناه مى‌برم. بار الها! من از گناه و زیان، به تو پناه مى‌آورم».
معنی کلمات حدیث:
مـَسِیْحِ الدَّجَالِ: مراد دجال گمراه کننده است و در اینجا مسیح بمعنی مفعول آن است به‌خاطر اینکه چشم راستش از اوگرفته شده است.
الـمَأْثَمِ: گناه و مصیبت.
الـمَغْرَمِ: وام و قرض.
رهنمود حدیث:
رسول اکرم ص از فتنه‌های یاد شده، به الله پناه می‌جوید و امت خویش را نیز آموزش می‌دهد که با این دعا در تشهد از فتنه‌های یاد شده به الله پناه بجویند. مراد از فتنه و امتحان قبر، پرسش‌های دو فرشته است که هرکس موفق به دادن پاسخ شود به نعمت و شرافت بزرگی دست یافته است. بنابراین عثمان س در حالی که کنار قبری گریه می‌کرد می‌گفت: «این اولین منزل آخرت است».
یکی دیگر از آزمایشات الهی هنگام نزدیک شدن قیامت، ظهور مسیح دجال است که رسول اکرم ص سخت از آن برای امت خویش بیمناک بود و به ما راه نجات از فتنه‌ی دجال را آموزش داده از جمله خواندن آیات اول و آخر سوره کهف همچین در این دعا از ورشکستگی مالی و مقروض شدن، به پیشگاه الله پناه برده شده است.
فوائد حدیث:
1- اظهار بندگی، فروتنی و نیازمندی رسول اکرم ص به پیشگاه الله.
2- تشویق امت خویش به التجا و پناه بردن دائمی به الله که همه‌ی امور در دست اوست.
3- فتنه‌ها و آزمایشات همراه با عذاب است بنابراین برای ما سنت است تا از فتنه‌ها به الله متعال پناه ببریم.
4- مقروض بودن و ورشکستگی مالی نیز امر خطرناکی است و انسان را به دروغ گفتن و خلف وعده وادار می‌سازد که سر انجام به آن خو می‌گیرد و در حالی مرگ به سراغش می‌آید که گردنش مدیون و بدهکار مردم است.
57- «اَللهم إِنِّیْ ظَلَمْتُ نَفْسِیْ ظُلْمًا کَثِیْرًا، وَلاَ یَغْفِرُ الذُّنُوْبَ إِلاَّ أَنْتَ، فَاغْفِرْ لِـیْ مَغْفِرَةً مِنْ عِنْدِکَ وَارْحَمْنِیْ إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُوْرُ الرَّحِیْمُ»([3]).
«الهى! من بر نفس خود بسیار ظلم کردم، همانا غیر از تو کسى دیگر گناهانم را نمى‌بخشد؛ پس، از جانب خود مرا مورد آمرزش قرار ده و بر من رحم کن، همانا تو بخشنده و مهربانی».
معنی کلمات حدیث:
ظَلَمْتُ نَفْسِیْ: بر خویشتن با ارتکاب آنچه موجب عذاب است ستم نموده‌ام.
رهنمود بر حدیث:
در مورد سبب ورود این حدیث آمده است که ابوبکر صدیق س که بعد از رسول اکرم ص مؤمن‌ترین فرد این امت محسوب میشود به رسول الله گفت: به من دعایی بیاموز تادر نماز بخوانم؟ رسول اکرم ص این دعای جامع را که در برگیرنده‌ی اسباب آمرزش است به ایشان آموزش داد.
فوائد حدیث:
1- انسان جایز الخطا است گرچه صدیق این امت باشد.
2- اقرار به وحدانیت الله متعال و اینکه آمرزش گناهان فقط در دست اوست.
3- استحباب استفاده از دانش انسان دانشمند و میزان شیفتگی ابوبکر صدیق در فراگیری دانش.
4- مشروعیت خواندن این دعا در سجده و همچنین بعد از تشهد در نماز به دلیل اینکه ابوبکر گفت: به من دعایی بیاموز که در نماز بخوانم.
58- «اَللهم اغْفِرْ لِـیْ مَا قَدَّمْتُ، وَمَا أَخَّرْتُ، وَمَا أَسْرَرْتُ، وَمَا أَعْلَنْتُ، وَمَا أَسْرَفْتُ، وَمَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّیْ، أَنْتَ الْـمُقَدِّمُ وَأَنْتَ الْـمُؤََخِّرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ»([4]).
«الهى! گناهان قبلى و بعدى ، مخفى و آشکار مرا بیامرز، و زیاده روى‌هاى مرا و آنچه را که تو از من بهتر مى‌دانى ببخش، همانا پیش برنده به جلو و طرد کننده به عقب توئی، معبود بحقی جز تو وجود ندارد».
معنی کلمات حدیث:
الْـمُقَدِّمُ: به جلو پیش می‌بری.
الْـمُؤََخِّرُ: به عقب می‌راند.
رهنمود حدیث:
این دعا به فراگیر بودن علم الهی و اینکه هیچ چیزی بر او پوشیده نمی‌ماند اشاره میکند.
انسان گاهی آنچه را انجام داده فراموش میکند ولی خداوند به هیچ وجه فراموش نخواهد کرد چنانکه میفرماید: «احصاه الله ونسوه» «الله آنها را برشمرد و خودشان فراموش نمودند» همچنین میفرماید: «وما کان ربک نسیا» «پروردگارت فراموش کار نیست». و نیز این دعا بیانگر میزان زاری و ابراز نیاز رسول الله در پیشگاه رب و طلب آمرزش از ایشان است که هم فروتنی وی در مقابل الله متعال را می‌رساند و هم برای آموزش امتش می‌باشد.
فوائد حدیث:
1- اثبات این مطلب که الله متعال طبق حکمت خویش هرکه را بخواهد به‌وسیله‌ی طاعت خویش عزت می‌بخشد و هر که را بخواهد به‌وسیله مصیبت، خوار و زبون میکند.
2- توبه‌ی، واقعی با ترک گناهان صغیره و کبیره و ترس و حیا در مقابل الله متعال ممکن است.
59- «اَللهم أَعِنِّیْ عَلَى ذِکْرِکَ، وَشُکْرِکَ، وَحُسْنِ عِبَادَتِکَ»([5]).
«بار الها! به من توفیق ده تا تو را یاد کنم، و سپاس گویم و به بهترین روش، بندگى نمایم».
معنی کلمات حدیث:
أَعِنِّیْ: کمکم کن و موفقم بدار.
رهنمود حدیث:
معاذ می‌گوید: باری رسول اکرم ص دست مرا گرفت و فرمود: معاذ! من تو را دوست دارم سپس به او وصیت نمود که دعای فوق را بخواند که در آن از الله متعال برای سه چیز یاری طلبیده شده است که عبارت‌اند از یاری بر ذکر الله یعنی بندگی زبان و یاری بر شکر یعنی بندگی قلب و یاری بر نیکو انجام دادن عبادتها که بندگی اعضای جسم است.
فوائد حدیث:
1- جایگاه معاذ نزد رسول اکرم ص و بیان این مطلب که برای استمرار این محبت، باید ورد بالا را همیشه بخواند.
2- انسان مسلمان اگر برادر مسلمان خود را دوست دارد بهتر است، که این دوستی آنرا آشکار کند.
3- بازگشت راستین به‌سوی الله نشانه‌ی توفیق الهی است.
ضمنا: باید دانست که رسول اکرم ص به معاذ توصیه نمود تا این دعا را در پایان هر نماز بخواند که ممکن است هدف پس از اتمام نماز و خواندن آن بعد از سلام باشد و هم ممکن است مراد پایان نماز قبل از سلام باشد که نظر مؤلف کتاب نیز همین است.
60- «اَللهم إِنِّیْ أَعُوْذُ بِکَ مِنَ الْبُخْلِ، وَأَعُوْذُ بِکَ مِنَ الْـجُبْنِ، وَأَعُوْذُ بِکَ مِنْ أَنْ أُرَدَّ إِلَى أَرْذَلِ العُمُرِ، وَأَعُوْذُ بِکَ مِنْ فِتْنَةِ الدُّنْیَا وَعَذَابِ الْقَبْرِ»([6]).
«بار الها! من از بخل و بُزْدلى به تو پناه مى‌برم، و از اینکه به علّت پیرى، سست و درمانده شوم، به تو پناه مى‌برم، و از آزمایش‌هاى سخت دنیا و عذاب قبر به تو پناه مى‌برم».
معنی کلمات حدیث:
أَرْذَلِ العُمُرِ: فرتوت شدن و حواس باختگی.
الْـجُبْنِ: ترس و بزدلی.
رهنمود حدیث:
امام بخاری در کتاب جهاد (2822) بیان نموده که راوی این حدیث سعد بن ابی‌وقاص، دعای فوق را به فرزندانش آموزش می‌داد همانگونه که یک آموزگار به دانش آموزان نوشتن را آموزش می‌دهد. و اما پناه جستن به الله متعال از بخل و بزدلی به‌خاطر اینکه هر دو باعث می‌شودند که انسان در ادای واجبات و انجام وظائف شرعی کوتاهی کند؛ معمولا انسان ترسو و بزدل در یاری دین الله و گفتن سخن حق و انجام عمل حق گرایانه و بخیل در پرداختن حقوق مالی و حق بندگان کوتاهی خواهد کرد.
فوائد حدیث:
1- این حدیث نشانگر میزان شیفتگی اصحاب رسول اکرم ص درآموزش سنت‌های رسول اکرم ص به فرزندانشان.
2- عمر طولانی باعث اختلال حواس و ناتوانی در انجام طاعات می‌گردد تا جایی که اخلاق و رفتار انسان، کودکانه میشود.
3- استحباب دعا با جملاتی که باعث سلامتی در دنیا و آخرت گردد.
[این حدیث بیانگر ثبوت عذاب قبر نیز می‌باشد چنانکه عقیده اهل سنت و جماعت در این باره همین است که نخستین مکانی است که انسان در آن مورد باز خواست قرار می‌گیرد و مشمول نعمت یا عذاب می‌گردد. آیه 27 سوره‌ی ابراهیم نیز به همین مطلب اشاره دارد آنجا که میفرماید: ﴿یُثَبِّتُ ٱللَّهُ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ بِٱلۡقَوۡلِ ٱلثَّابِتِ فِی ٱلۡحَیَوٰةِ ٱلدُّنۡیَا وَفِی ٱلۡأٓخِرَةِ﴾ [إبراهیم: 27]. «خداوند مؤمنان را در دنیا و آخرت (قبر) بر سخن ثابت (کلمه توحید) تثبیت می‌نماید»(([7].
61- «اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ الْـجَنَّةَ وَأَعُوْذُ بِکَ مِنَ النَّارِ»([8]).
«بار الها! من از تو خواهان بهشتم، و از آتش به تو پناه مى‌برم».
معنی کلمات حدیث:
أَعُوْذُ: پناه می‌برم.
رهنمود حدیث:
در سبب ورود این دعا داستان جالبی بیان شده و آن اینکه رسول اکرم ص به یکی از یارانش فرمود: در نماز چه می‌خوانی؟ گفت: تشهد می‌خوانم و سپس از الله بهشت می‌طلبم و از عذاب آتش به او پناه می‌برم و نمی‌دانم که زمزمه‌ی شما و معاذ چیست؟ رسول اکرم ص فرمود: زمزمه ما نیز گرد همین‌هاست. یعنی ما نیز از الله بهشت می‌طلبیم و از دوزخ به او پناه می‌بریم. نام معاذ را ذکر کرد به‌خاطر اینکه آن صحابی معمولا پشت سر معاذ نماز می‌خواند.
فوائد حدیث:
1- بر خورد پدرانه و محبت آمیز رسول اکرم ص با یارانش و آموزش هر کدام از آنها طبق فهم و برادشت خودش.
2- رستگاری بزرگ با ورود به بهشت و نجات از دوزخ تحقق خواهد یافت.
3- شیفته بودن اصحاب، به بهشت و طلب نمودن آن از الله متعال.
62- «اَللهم بِعِلْمِکَ الغَیْبَ، وَقُدْرَتِکَ عَلَى الـْخَلْقِ أَحْیِنِیْ مَا عَلِمْتَ الْـحَیَاةَ خَیْرًا لِیْ، وَتَوَفَّنِیْ إِذَا عَلِمْتَ الْوَفَاةَ خَیْرًا لِیْ، اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ خَشْیَتَکَ فِیْ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ، وَأَسْأَلُکَ کَلِمَةَ الْـحَقِّ فِی الرِّضَا وَالْغَضَبِ، وَأَسْأَلُکَ الْقَصْدَ فِی الْغِنَى وَالْفَقْرِ، وَأَسْأَلُکَ نَعِیْمًا لاَ یَنْفَدُ، وَأَسْأَلُکَ قُرَّةَ عَیْنٍ لاَ تَنْقَطِعُ، وَأَسْأَلُکَ الرِّضَا بَعْدَ الْقَضَاءِ، وَأَسْأَلُکَ بَرْدَ الْعَیْشِ بَعْدَ الْـمَوْتِ، وَأَسْأَلُکَ لَذَّةَ النَّظَرِ إِلَى وَجْهِکَ وَالشَّوْقَ إِلَى لِقَائِکَ فِیْ غَیْرِ ضَرَّاءَ مُضِرَّةٍ وَلاَ فِتْنَةٍ مُضِلَّةٍ، اَللهم زَیِّنَّا بِزِیْنَةِ الإِیْمَانِ وَاجْعَلْنَا هُدَاةً مُهْتَدِیْنَ»([9]).
ترجمه: «بار الها! به علم غیبت و قدرتت بر آفرینش، تا زمانى مرا زنده نگهدار که زندگى برایم خوب باشد، و مرا بمیران زمانى که مردنم را به نفعم مى‌دانى. الهى! من خشوع و ترس از تو را در نهان و آشکار مى‌طلبم. [گفتن] کلمه‌ى حق را در شادى و غضب از تو مى‌خواهم. میانه روى را در ثروت و فقر مسألت مى‌نمایم. نعمتى را که نابود نشود، و نور چشمى را که قطع نگردد، و رضا را بعد از قضا، و راحتى زندگى بعد از مرگ، و لذّت نگاه به چهره‌ات و شوق به ملاقاتت را درخواست مى‌کنم. بدون اینکه گرفتار مصیبتى سخت، یا فتنه‌اى گمراه کننده شوم. پروردگارا! ما را با زیبایى ایمان، زینت بخش و ما را در زمره‌ى هدایت دهندگان و هدایت یافتگان قرار ده».
معنی کلمات حدیث:
الْقَصْدَ: اعتدال، میانه روی
لاَ یَنْفَدُ: تمام نمی‌شود به پایان نمی‌رسد.
بَرْدَ الْعَیْشِ: رفاه، آسایش.
ضَرَّاءَ مُضِرَّةٍ: کارهای آسیب دهنده.
فِتْنَةٍ مُضِلَّةٍ: آزمایش لغزاننده از راه راست.
رهنمود حدیث:
روزی عمار بن یاسر پیشنماز مردم شد و نماز را با اختصار به پایان رسانید. برخی گفتند: نماز را خیلی کوتاه خواندی؟ گفت: من دعاهایی خواندم که از رسول اکرمص شنیده بودم سپس دعای جامع فوق را خواند. این حدیث بیانگر آن است که الله از شیدن دعا و ستایش بنده خسته نمی‌شود مگر اینکه بنده خسته شود.
فوائد حدیث:
1- گذشتگان نیک چقدر شیفته‌ی اعتدال و آرامش در نماز بودند.
2- از الله با توسل به نام‌ها و صفاتش، باید درخواست کرد.
3- اثبات ملاقات و دیدن الله متعال در قیامت.
4- مؤمن از الله زندگی و عمر به‌خاطر بندگی بیشتر می‌خواهد.
5- جواز دعا خواستن برای رسیدن مرگ هنگامی که امکان وقوع در فتنه وجود داشته باشد.
63- «اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ یَا اللهُ بِأَنَّکَ الْوَاحِدُ الأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِیْ لَـمْ یَلِدْ وَلَـمْ یُوْلَدْ وَلَـمْ یَکُنْ لَهُ کُفْوًا أَحَدٌ، أَنْ تَغْفِرَ لِیْ ذُنُوْبِیْ إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُوْرُ الرَّحِیْمُ»([10]).
«بارالها! من با توسّل به اینکه تو یگانه‌اى و شریکى ندارى و بى‌نیاز هستى، نه زاده‌اى و نه زاده شده‌اى و هیچ همتایى برای خود ندارى، از تو مسألت مى‌نمایم که گناهانم را بیامرزى، همانا که تو آمرزگار و مهربان هستى».
معنی کلمات حدیث:
الصَّمَدُ: سروری که در مشکلات و نیازها به او پناه برده میشود.
کُفْوًا: نظیر، همتا و شریک.
رهنمود حدیث:
از آنجا که رسول اکرم ص همواره اقوال و رفتار اصحاب و اطرافیان خود را کنترل می‌نمود روزی وارد مسجد شد. متوجه مردی گردید که در پایان نماز پس از خواندن تشهد و قبل از سلام دعای فوق را خواند. رسول اکرم ص به ایشان تا سه بار این مژده را داد که الله متعال گناهانش را آمرزیده است. گرچه این جریان به همان فرد اختصاص دارد ولی امید می‌رود هر مسلمانی مخلصانه این دعا را بخواند مشمول این نوید گردد.
فوائد حدیث:
1- استحباب توسل به این صفات الله متعال و تشویق به آن: احد (یگانه) صمد (تکیه‌گاه) «لَـمْ یَلِدْ وَ لَـمْ یُوْلَدْ» «نه کسی از او و نه او از کسی متولد شده» و نه همتا و نذیری دارد.
2- ابطال دعای غیر الله به دلیل اینکه فقط او در ذات و صفاتش یگانه است و فقط او را باید خواند.
64- «اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ بِأَنَّ لَکَ الْـحَمْدُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَحْدَکَ لاَ شَرِیْکَ لَکَ، الْـمَنَّانُ، یَا بَدِیْعَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ یَا ذَا الْـجَلاَلِ وَالإِکْرَامِ، یَا حَیُّ یَا قَیُّوْمُ، إِنِّیْ أَسْأَلُکَ الْـجَنَّةَ وَأَعُوْذُ بِکَ مِنَ النَّارِ»([11]).
«پروردگارا! من فقط از تو مى‌خواهم؛ چرا که حمد فقط از آنِ توست، هیچ معبود بحقی جز تو وجود ندارد، و یکتایى و شریک ندارى یا منّان! اى بوجود آورنده‌ى آسمان‌ها و زمین! اى صاحب عظمت و بزرگى! اى زنده‌ى پایدار! من بهشت را از تو خواهانم، و از آتش به تو پناه مى‌برم».
فوائد حدیث:
1- بیان این مطلب که سنت‌های رسول الله دارای انواع فعلی، قولی و تقریری (سکوت و تایید) هستند.
2- صحابه اهمیت دعا را می‌دانستند و شیفته‌ی آن بودند.
3- اسم اعظم الله، «یا حی و یا قیوم» است البته در احادیث صحیح دیگری نام‌های دیگری تحت عنوان اسم اعظم بیان شده‌اند و احتمال بیشتر این است که همان کلمه‌ی: «الله» اسم اعظم پروردگار عالم باشد.
65- «اَللهم إِنّیْ أَسْأَلُکَ بِأَنِّیْ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَنْتَ اللهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، الأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِیْ لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُوْلَدْ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفْوًا أَحَدٌ»([12]).
«پروردگارا! من تنها از تو [احتیاجاتم را] مى‌خواهم، چرا که شهادت مى‌دهم که تو الله هستى، و هیچ معبود بحقی جز تو وجود ندارد، تو آن یکتا و بى نیازى هستى که نه زاده و نه زائیده شده است، و همتایى ندارد».
معنی کلمات حدیث:
أَشْهَدُ: اعتراف می‌کنم و باور دارم.
رهنمود حدیث:
در جریان این دعا نیز بیان شده که رسول گرامی اسلام دعای فوق را از زبان یکی از یارانش در پایان نماز و قبل از سلام شنید و فرمود: او الله را با اسم اعظمش خواند....که این خود بیانگر اهمیت این دعا و دعاهای مشابهی است که در آن از الله، نفی زاد و ولد شده است بر خلاف عقیده‌ی یهود و نصارا که می‌گویند: عزیر و مسیح فرزندان خدا هستند و نفی کفو و شبیه و شریک از الله ردی است بر عقاید کسانی که الله را شبیه مخلوقاتش می‌دانند و اما اثبات صفاتی که در قرآن و سنت برای الله بیان شده است با رعایت این قاعده واصل قرآنی که میفرماید: ﴿لَیۡسَ کَمِثۡلِهِۦ شَیۡءٞ﴾ [الشورى: 11]. «هیچ چیزی شبیه او نیست» اشکالی ندارد و تشبیه و تجسیم نامیده نمی‌شود.
فوائد حدیث:
1- استحباب دعا با توسل به نام‌ها و صفات الله چنانکه خود فرموده است. ﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَا﴾ [الأعراف: 180]. «الله دارای نام‌های نیکی است او را بدانها بخوانید».
2- توسل به حق یا حرمت فلان پیامبر یا ولی، توسل ناجایز و بدعت‌آمیزی است که باید از آن پرهیز نمود.
[1]- بخارى (2/102) ومسلم (1/412) ولفظ حدیث از مسلم است.
[2]- بخارى (1/202) و مسلم (1/412).
[3]- بخارى (8/168) و مسلم (4/2078).
[4]- مسلم (1/534).
[5]- ابوداود (2/86) و نسائی (3/53) و ألبانى در صحیح ابوداود (1/284) آنرا صحیح دانسته است.
[6]- بخارى مع الفتح (6/35).
[7]- شرح حصن المسلم مجدی ابن عبدالوهاب احمد.
[8]- ابوداود، ونگا: صحیح ابن ماجه (2/328).
[9]- نسائی (4/54،55) و أحمد (4/364) و ألبانى در صحیح نسائی (1/281) آنرا صحیح مى‌داند.
[10]- نسائی با این لفظ (3/52) وأحمد (4/338) و ألبانى در صحیح نسائی (1/280) آنرا صحیح دانسته است.
[11]- اهل سنن و نگا: صحیح ابن ماجه (2/329).
[12]- أبوداود (2/62) وترمذى (5/515) وابن ماجه (2/1267) وأحمد (5/360) و نگا: صحیح ابن ماجه (2/329) و صحیح ترمذى (3/163).
(23) درود بر رسول الله ص بعد از تشهد
53ـ «اَللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى إِبْرَاهِیْمَ وَعَلى آلِ إِبْرَاهِیْمَ، إِنَّکَ حَمِیْدٌ مَجِیْدٌ، اَللهم بَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَى إِبْرَاهِیْمَ وَعَلَى آلِ إِبْرَاهِیْمَ، إِنَّکَ حَمِیْدٌ مَجِیْدٌ»([1]).
ترجمه: «بار الها! بر محمد ص و آل محمد درود بفرست همچنان که بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى. بار الها! بر محمد و آل محمد برکت نازل فرما همچنان که بر ابراهیم و آل ابراهیم برکت نازل کردى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى».
کلمات حدیث
آلِ مُحَمَّدٍ: اهل بیت و افراد خانواده‌ی ایشان.
آلِ إِبْرَاهِیْمَ: نسل ابراهیم که فرزندان اسماعیل و اسحاق هستند.
حَمِیْدٌ مَجِیْدٌ: دارای صفات ستودنی و بزرگواری.
رهنمود حدیث:
هنگامی که رسول اکرم ص به یارانش کیفیت سلام گفتن در تشهد را یاد داد آنها پرسیدند که ای رسول اکرم، چگونه بر شما درود بفرستیم؟ رسول اکرم ص درود معروف به ابراهیمی را به آنها آموزش داد. اینگونه پرسیدنی که منجر به عملی شرعی میشود اشکالی ندارد و مشمول این آیه نمی‌شود که فرمود: ای مؤمنان از چیزهایی نپرسید که اگر آشکار گردد باعث بد حالی شما می‌شوند. (مائده:101)
و در پایان دو نام زیبا از نام‌های الله (حمید و مجید) را آورد به‌خاطر اینکه فقط او مالک همه‌ی نعمت‌هایی است که بندگان از آن برخودار هستند پس تنها او شایسته‌ی سپاس و ستایش و بزگواری است.
فوائد حدیث:
1- فضیلت درود فرستادن بر رسول اکرم ص و کنجکاوی صحابه در این باره.
2- یکی از اهداف درود فرستادن، کسب تقرب و نزدیک شدن به الله با پیروی از دستورات و پرهیز از منهیات است.
3- انتخاب درود ابراهیمی در نماز و بیرون نماز مستحب است ضمن اینکه گفتن درود‌های دیگر نیز بیرون از نماز کفایت میکند.
4- مشروعیت کثرت درود فرستادن در همه‌ی اوقات به‌ویژه در رورزهای جمعه که حسب احادیث صحیح در این روز سلام و درود به رسول الله رسانیده میشود.
54- «اَللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّیَّتِهِ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِیْمَ، وَبَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّیَّتِهِ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِیْمَ، إِنَّکَ حَمِیْدٌ مَجِیْدٌ»([2]).
«بار الها! برمحمد و همسران و فرزندانش درود فرست همچنان که بر ابراهیم درود فرستادى، و بر محمد و همسران و فرزندانش برکت نازل گردان همچنان که بر آل ابراهیم برکت نازل فرمودى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى».
معنی کلمات حدیث:
أَزْوَاجِهِ وَذُرِّیَّتِهِ: خانواده‌اش.
رهنمود حدیث:
این درود نیز یکی دیگر از عبارات درود نماز است. همچنین بیانگر این مطلب است که درود فرستادن بر رسول اکرم ص در تشهد اول مشروعیت دارد.. مختص تشهد دوم نیست. مطلب دوم اینکه این درود بیانگر جایگاه رفیع ابراهیم ÷ است که او از هر کس دیگری به رسول اکرم ص نزدیکتر است چنانکه خداوند میفرماید: ﴿إِنَّ أَوۡلَى ٱلنَّاسِ بِإِبۡرَٰهِیمَ لَلَّذِینَ ٱتَّبَعُوهُ وَهَٰذَا ٱلنَّبِیُّ﴾ [آل عمران: 68]. «نزدیک‌ترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی نموده‌اند و این پیامبر است».
[از آنجا که الله متعال به ما دستور داده تا به رسول اکرم ص درود بفرستیم، گویا ما به ایشان می‌گوییم ما نتوانستیم حق مطلب را ادا کنیم و از شما می‌خواهیم که «صل علی محمد...» «بر محمد درود بفرست».
یعنی گفته‌اند: مراد از درود الله متعال این است که نام او را در مجلس فرشتگان گرامی بدارد.
خطابی می‌گوید: «درود بمعنی تعظیم و گرامی داشت مختص رسول اکرم ص است و اما کاربرد آن برای دیگران بمعنی رحمت و برکت است».
سوالی در اینجا مطرح میشود که مقام ابراهیم از مقام محمد پائین‌تر است و معمولاً مشبه به، از مشبه قوی‌تر می‌باشد؟ در جواب گفته شده است که آل ابراهیم انبیا بودند و خود ابراهیم نیز یکی از انبیاء اولوالعزم است ولی آل محمد ص، انبیا نیستند. پس آل محمد به تناسب جایگاه خویش مشمول درود الهی می‌شوند باقی می‌ماند درودی که شامل حال خود ابراهیم و آل ایشان که همه انبیا بودند شده بود، این مقدار عظیم را ما برای رسول اکرم ص می‌طلبیم. و بهتر از همه، سخنی است که ابن قیم گفته و آن اینکه خود محمد ص جزو فرزندان ابراهیم است پس ما از الله متعال می‌خواهیم که همان مقدار درود که شامل حال ابراهیم و فرزندانش که همه انبیا بودند از جمله خود محمد ص را یکجا شامل حال محمد ص بنماید([3]).
فوائد حدیث:
1- درود در نماز، کلمات متنوع و مختلفی دارد.
2- جواز درود گفتن بر غیر پیامبر که بمعنی دعا و طلب آمرزش برای آنان میشود.
3- عدم ثبوت کلمه ی«سیدنا» در هیچ یک از سندهای صحیح احادیث درود.