33«سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیْمِ»([1]).
«پروردگار بزرگم پاک و منزّه است»، [سه بار هنگام رکوع].
معنی کلمات حدیث:
الْعَظِیْمِ: دارای عظمت و بزرگی است.
رهنمود حدیث:
از آنجا که سوره فاتحه شامل حمد و ستایش پرودگار و در برگیرنده‌ی توحید با اقسام سه‌گانه «توحید ربوبیت، الوهیت و اسمـاء و صفات الـهی» است و همچنین آیات متعدد و دلایل قاطع قرآن بیانگر معبود بحق بودن ایشان می‌باشد، زیبنده است که انسان مسلمان بعد از قیام (که در آن سوره فاتحه و آیات قرآنی تلاوت گردیده)در رکوع نیز با گفتن«سبحان ربی العظیم» به عظمت الله اعتراف نمایید.
فوائد حدیث:
1- به عظمت الله اعتراف شده و کبریائی و عظمت به او اختصاص داده شده و اگر کسی ادعای کبریائی کند، الله متعال او را ذلیل و زبون خواهد ساخت.
2- رکوع و خم شدن فقط در برابر الله متعال جایز است نه کسی دیگر.
3- الله متعال از هر نوع عیب و نقصی پاک و مبرا و دارای تمامی صفات کمال و جلال است.
34. ـ «سُبْحَانَکَ اَللهم رَبَّنَا وَبِحَمْدِکَ، اَللهم اغْفِرْ لِیْ»([2]).
«پروردگارا! تو پاک و منـزّهى، خدایـا تـو را ستـایـش مى‌نمایم، الهى، مرا ببخشاى»
معنی کلمات حدیث:
سُبْحَانَکَ: تو را از هر نوع عیب و نقصی مبرا می‌دانم و به پاکی یاد می‌کنم.
رهنمود حدیث:
ام المؤمنین عایشه ل گوید: رسول اکرم ص بعد از نازل شدن سوره نصر که طبق برداشت رسول الله ص، اشاره به نزدیک شدن اجل ایشان داشت همواره در رکوع این دعا را می‌خواند و به دستور الله که میفرماید: ﴿فَسَبِّحۡ بِحَمۡدِ رَبِّکَ وَٱسۡتَغۡفِرۡهُ...﴾ [النصر: 3]. «پروردگارت را به پاکی یاد کن و از او طلب آمرزش نما». جامه عمل می‌پوشاند و در بعضی طرق این روایت ذکر شده که رسول الله ص در نماز و بیرون نماز پایبند این ذکر بود.
فوائد حدیث:
1- جواز دعا نمودن در حال رکوع و اولویت آن در حال سجده.
2- کثرت استغفار رسول الله ص به‌خاطر آموزش امت و بیانگر تواضع ایشان در مقابل الله متعال است وگرنه گناهان گذشته و آینده ایشان بخشیده شده بود.
35- «سُبُّوحٌ، قُدُّوْسٌ، رَبُّ الْـمَلاَئِکَةِ وَالرُّوْحِ»([3]).
«بسیار پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و جبرئیل».
معنی کلمات حدیث:
سُبُّوحٌ: بری از هر عیب و نقص و شریک.
قُدُّوْسٌ: پاکیزه از هر آنچه که شایسته‌ی خالق عز و جل نیست.
رهنمودحدیث:
این دعا شامل بیان پاکی الله تعالی و اینکه او پروردگار فرشتگان است می‌باشد کسانی که شب و روز و به‌صورت خستگی ناپذیر در تسبیح، رکوع و سجده‌ی الله مشغول هستند و هنگامی که در قیامت سر از رکوع و سجده بر می‌دارند می‌گویند: خدایا تو پاکی و ما نتوانستیم آنگونه که شایسته است تو را بندگی کنیم.
مراد از «روح» در اینجا جبرئیل است. پس الله پروردگار همه‌ی مخلوقات از جمله فرشتگان و جبرئیل است.
فوائد حدیث:
1- گفتن اذکار مختلفی از رسول اکرم ص در حال رکوع به اثبات رسیده و مستحب است که همه‌ی آنها یا برخی هنگام رکوع گفته شود.
2- تدبر و اندیشه در این اذکار باعث ترس و خشوع قلب نمازگزار می‌شود و، به او در نماز آرامش بیشتری می‌بخشد.
36- «اَللهم لَکَ رَکَعْتُ، وَبِکَ آمَنْتُ، وَلَکَ أَسْلَمْتُ خَشَعَ لَکَ سَمْعِیْ وَبَصَرِیْ، وَ مُـخِّیْ، وَعَظْمِیْ، وَعَصَبِیْ، وَمَا اسْتَقَلَّ بِهِ قَدَمِیْ»([4]).
«پروردگارا! براى تو رکوع کردم، به تو ایمان آوردم، و در مقابل تو تسلیم شدم. گوش، چشم، مخ، استخوان، پِى و رگم و تمام اعضاى بدنم براى تو خشوع و فروتنى نمودند».
معنی کلمات حدیث:
خَشَعَ: فروتن شد.
ما استقلت به قدمی: آنچه را که قدم‌هایم بر دوش گرفته‌اند (کنایه از تمامی جسم است).
رهنمود حدیث:
در این حدیث اعتراف به نعمت‌های الهی شده که غیر قابل شمارش هستند. بدون تردید شکر باعث حفاظت و نگهداری نعمت‌ها می‌شود همانگونه که صبر باعث توقیف و کنترل بلا و مصیبت می‌گردد.
رسول اکرم ص در این حدیث دو تا از مراتب مهم اسلام را که مرتبه‌ی ایمان و اسلام نام دارند در کنار هم بیان داشته، پس سپاس و ستایش مخصوص الله است.
فوائد حدیث:
1- عمل نیک را خالصانه برای الله انجام دادن نشانه‌ی یگانگی و توحید الله است.
2- حفظ و نگهداری از نعمت‌ها فقط با استفاده آنها در راه اطاعت الله ممکن است.
3- انسان مسلمان باید به‌صورت مداوم بندگی و شکر نعمت‌های الهی را بجا آورد.
37- «سُبْحَانَ ذِیْ الْـجَبَرُوْتِ، وَالْـمَلَکُوْتِ، وَالْکِبْرِیَاءِ، وَالْعَظَمَةِ»([5]).
«پاک است پروردگارى که مالک قدرت، فرمانروایى، بزرگى و عظمت است».
معنی کلمات حدیث:
الْـجَبَرُوْتِ: جبر و قهر فراوان.
الْـمَلَکُوْتِ: مالکیت و تصرف مطلق.
رهنمود حدیث:
این دعا بیانگر معرفت و شناخت والای رسول اکرم ص در مورد پروردگارش و ابراز خواری به‌سوی او است او به حق بر بندگان چیره است.
او عزیز و حکیم است. پاک است کسی که آسمان‌های هفت گانه با هرچه بر آن سایه انداخته‌اند و زمین هفت گانه با هر چه روی آنها قرار دارد از آن اوست.
این دعا از جمله دعاهایی بود که معمولا رسول اکرم ص در نمازهای شب هنگامی که ستارگان می‌درخشیدند و مردم در خواب بسر می‌بردند در مناجات و راز و نیاز با پروردگار جهانیان بر زبان می‌آورد.
فوائد حدیث:
1- حمد وستایش الله بدون شناخت نامها و صفاتش تحقق نمی‌یابد.
2- این دعا میزان ترس و خشیت رسول الله ص در برابر پروردگارش را می‌رساند.
(16) دعاهای بعد از تکبیر تحریمه و قبل از خواندن فاتحه
27ـ «اَللهم بَاعِدْ بَیْنِیْ وَبَیْنَ خَطَایَایَ کَمَا بَاعَدْتَّ بَیْنَ الْـمَشْرِقِ وَالْـمَغْرِبِ، اَللهم نَقِّنِیْ مِنْ خَطَایَایَ کَمَا یُنَقَّى الثَّوْبُ الأَبْیَضُ مِنَ الدَّنَسِ، اَللهم اغْسِلْنِیْ مِنْ خَطَایَایَ بِالثَّلْجِ وَالْـمَاِء وَالْبَرَدِ»([1]). «بار الها! بین من و خطاهایم، همانند فاصله اى که بین مشرق و مغرب انداخته‌اى، فاصله بیانداز، و مرا از خطاهایم پاک ساز، همانند لباس سفیدى که از آلودگى پاک مى‌شود. بارالها! خطاهاى مرا با برف و آب و تگرگ بشوى».
معنی کلمات حدیث:
الدَّنَسِ: چرک.
الْبَرَدِ: تگرگ.
رهنمود حدیث:
معمولا رسول اکرم ص بعد از تکبیر احرام وقبل از شروع فاتحه: (الحمد لله رب العالـمـین) اندکی مکث می‌نمودند و وقتی که ابوهریره س از ایشان پرسید: که در این مکث چه می‌فرمایید؟
رسول اکرم ص این دعای فراگیر را که یکی از دعاهایی است که معمولاً رسول الله در آغاز نماز می‌خواند بازگو نمود. سخن از لباس سفید به میان آورد به‌خاطراینکه اثر نظافت در آن بهتر دیده می‌شود.
فوائد حدیث:
1- از آنجا که گناهان سبب ورود به دوزخ و باعث گرما و آتش می‌شود از خداوند طلب آمرزش نمود و از ایشان خواست تا گناهانش را با یخ، آب و تگر بشوید و این آتش را خاموش سازد.
2- همچنین این حدیث میزان کنجکاوی یاران رسول اکرم ص درپیروی از سایر حرکات و اعمال ایشان را نشان می‌دهد کسانی که خداوند به‌وسیله‌ی آنها دینش را حفاظت نمود رحمت و رضوان الله، بر آنان باد.
28- «سُبْحَانَکَ اَللهم وَبِحَمْدِکَ، وَتَبَارَکَ اسْمُکَ، وَتَعَالَى جَدُّکَ، وَلاَ إِلَهَ غَیْرُکَ»([2]).
«بار الها! پاک و منزهى، و حمد از آنِ توست، و نامت با برکت است و قدرت و شوکت تو بسیار بالاست و هیچ معبودى بجز تو [بحق] وجود ندارد».
معنی کلمات حدیث:
تَعَالَى جَدُّکَ: عظمت تو بر هرکس دیگری برتری یافته است.
رهنمود حدیث:
باید دانست که نماز پل
ارتباطی میان بنده و پروردگارش می‌باشد. بنابراین
رسول الله
ص نمازش را گاهی با این ورد آغاز می‌نمود که در بر گیرنده بیان
پاکی الله از هر عیب و نقصی بوده، او را ذاتی با برکت معرفی می‌نماید که دارای برکت
فراگیر است. پس می‌طلبد که انسان قبل از قرائت این ورد، به معنی آن بیندیشد تا ضمن
فواید دیگری که دارد تفکر و تدبر در آن، باعث ایجاد فروتنی بیشتری در پیشگاه الله
تعالی بشود.
فوائد حدیث:
1- این دعا در بر گیرنده‌ی اعتراف به توحید خالص و نفی شرک، همتا و شبیه برای الله متعال است.
2- به کمال بندگی رسول الله ص در مقابل پروردگارش دلالت دارد.
ضمنا: رسول اکرم ص در مورد این ورد فرمود: بهترین کلام نزد الله این است که بنده بگوید:«سبحانک اللهم و بحمدک...»(الإرواء:2/53)
29ـ «وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِیْ فَطَرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِیْفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْـمُشْرِکِیْنَ، إِنَّ صَلاَتِیْ، وَنُسُکِیْ، وَمَحْیَایَ، وَمَمَاتِیْ، لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَـمِیْنَ، لاَ شَرِیْکَ لَهُ وَبِذَلِکَ أُمِرْتُ وَأَنَا مِنَ الْـمُسْلِمِیْنَ. اَللهم أَنْتَ الْـمَلِکُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، أَنْتَ رَبِّیْ وَأَنَا عَبْدُکَ، ظَلَمْتُ نَفْسِیْ وَاعْتَرَفْتُ بِذَنْبِیْ فَاغْفِرْ لِـی ذُنُوْبِیْ جَمِیْعًا إِنَّهُ لاَ یَغْفِرُ الذُّنُوْبَ إِلاَّ أَنْتَ. وَاهْدِنِیْ ِلِأَحْسَنِ الأَخْلاَقِ لاَ یَهْدِیْ لِأَحْسَنِهَا إِلاَّ أَنْتَ، وَاصْرِفْ عَنِّیْ سَیِّئَهَا، لاَ یَصْرِفُ عَنِّیْ سَیِّئَهَا إِلاَّ أَنْتَ، لَبَّیْکَ وَسَعْدَیْکَ، وَالـْخَیْرُ کُلُّهُ بِیَدَیْکَ، وَالشَّرُّ لَیْسَ إِلَیْکَ، أَنَا بِکَ وَإِلَیْکَ، تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ، أَسْتَغْفِرُکَ وَأَتُوْبُ إِلَیْکَ» [مسلم1/534]
«من چهره‌ام را به سوى ذاتى متوجه کرده‌ام که آسمان‌ها و زمین را آفرید، در حالى که من از باطل روى گردان شده و به سوى حق آمده ام، و از مشرکان نیستم. نماز، عبادت، زندگى و مرگم از آنِ پروردگار جهانیان است که شریکى ندارد، دستور یافته ام که چنین کنم، و من از فرمانبرداران مى‌باشم. پروردگارا! توئى پادشاه، جز تو، معبود بحقی وجود ندارد. تو پروردگار من هستى و من بنده‌ى توأم، بر خود ظلم کردم و به گناهم اعتراف نمودم، همه‌ى گناهانم را ببخشاى، همانا جز تو کسى گناهانم را نمى‌آمرزد.
الهى! مرا به نیکوترین اخلاق و خصلت‌ها، رهنمون فرما، همانا جز تو کسى نیست که مرا بسوى آنها هدایت کند. الهى! خصلت‌هاى بد را از من دور بگردان، زیرا جز تو کسى نیست که آنها را از من دور بگرداند. من در بارگاهت حاضرم، و براى اطاعتت آماده‌ام، هرگونه خیر و نیکى در دستان توست، بدى را به‌سوى تو راهى نیست. الهى! من به لطف تو موجودم و به‌سوى تو متوجه‌ام، تو بسیار بابرکت و برتر هستـى، از تو آمـرزش مى‌خواهم، و در بارگاهـت توبه مى‌کنم».
معنی کلمات حدیث:
فَطَرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضَ: آسمان و زمین را بدون اینکه قبلا الگویی داشته باشد آفرید.
حَنِیْفًا: یکسو از هر دینی و متمایل به اسلام.
نُسُکِیْ: عبادتم.
لَبَّیْکَ وَسَعْدَیْکَ: همواره بندگی خواهم کرد.
وَالشَّرُّ لَیْسَ إِلَیْکَ: شر و بدی سبب رسیدن به تو نمی‌شود.
رهنمود حدیث:
این دعا بیانگر فروتنی بیش از حد رسول اکرم ص در پیشگاه الله تعالی است.
زیرا در حالی که در کمال بندگی بسر می‌برد و پرهیزکارترین بنده الله بود لب به بیان تقصیرات خویش می‌گشاید و میگوید: «ظلمت نفسی» «بر خویشتن ستم نمودم» وقبل از طلب آمرزش، اعتراف به تقصیر می‌نماید.که این ادب ایشان در پیشگاه الله را می‌رساند ونیز درسی است در ثناگویی الله چنانکه کارهای نیک و ستودنی را به وی نسبت داد نه کارهای زشت را.
فوائد حدیث:
1- اشاره به این مطلب است که توحید بزرگترین حق الله متعال بر بندگانش می‌باشد.
و اینکه خالق و آفریننده باید پرستش شود نه کسی دیگر چنانکه به نقل از ابراهیم فرموده است: ﴿ٱلَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهۡدِینِ٧٨﴾ [الشعراء: 78]. «آنکه آفرید و هدایت نمود».
2- شناخت الله با نامها و صفاتش باعث ترس و تقوا می‌گردد.
3- الله خالق خیر و شر است ولی انسان مؤمن از روی ادب، کارهای زشت را به الله نسبت نمی‌دهد. چنانکه میفرماید: ﴿وَأَنَّا لَا نَدۡرِیٓ أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَن فِی ٱلۡأَرۡضِ أَمۡ أَرَادَ بِهِمۡ رَبُّهُمۡ رَشَدٗا﴾ [الجن: ١٠]. «که در این آیه از نسبت دادن مستقیم شر به الله پرهیز شده است».
ضمنا:
برخی از علما مانند: حافظ، نووی، صفائی و شوکانی خواندن این دعا را به نماز شب اختصاص داده‌اند که این اختصاص قابل قبول نیست چنانکه شیخ آلبانی در "الکلم الطیب(58)" می‌نویسد: در هیچ یک از سندهای این حدیث، مطلبی که آنرا به نماز شب اختصاص بدهد نیامده است.
30-«اَللهم رَبَّ جِبْرَائِیْلَ، وَمِیْکَائِیْلَ، وَإِسْرَافِیْلَ فَاطِرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ، عَالِـمَ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ، أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبَادِکَ فِیْمَا کَانُوْا فِیْهِ یَخْتَلِفُوْنَ، اِهْدِنِیْ لِـمَا اخْتُلِفَ فِیْهِ مِنَ الْـحَقِّ بِإِذْنِکَ، إِنَّکَ تَهْدِیْ مَنْ تَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیْمٍ»([3]).
«الهى! پروردگار جبرائیل و میکائیل و اسرافیل، اى مبدع آسمان‌ها و زمین، و آگاه از دنیاى پنهان از دیدگان، و مطلّع از جهان عیان، تـو در بین بندگانت در آنچـه که در آن اختـلاف مى‌ورزند، حاکمى؛ مرا به آنچه که از حقّ در آن اختلاف شده است، با اراده‌ات هدایت کن، چرا که تو هرکس را که بخواهى به راه راست هدایت مى‌کنى».
معنی کلمات حدیث:
اِهْدِنِیْ لِـمَـا اخْتُلِفَ فِیْهِ مِنَ الْـحَقِّ: به من توفیق شناخت حق و ثبات بر آن را عطا کن.
رهنمود حدیث:
نام بردن از چند فرشته فقط در حالی که الله پروردگارِ همه‌ی انسان‌ها، جن‌ها و فرشتگان، مؤمنان و کفار است. به‌خاطر عظمت و جایگاه این سه فرشته است چرا که جبرئیل، امین وحی است که وحی باعث حیات قلبها است و میکائیل، امین باران که باعث حیات زمین است و اسرافیل مامور دمیدن در صور است که باعث زنده شدن دوباره‌ی انسان‌ها جهت حضور در پیشگاه رب العالمین برای پس دادن حساب می‌باشد.
فوائد حدیث:
1- از نشانه‌های رهیاب شدن انسان مسلمان درخواست همیشگی توفیق و استقامت بر راه حق تا هنگام مرگ است.
2- خداوند با فضل و بزگواری خویش هر کس را بخواهد هدایت می‌کند و از روی عدل و پاداش هر که را بخواهد گمراه می‌سازد.
3- غیب را کسی جز الله نمی‌داند نه فرشته‌ی مقربی و نه پیامبر بزگواری.
ضمنا: در حدیث بیان شده که رسول الله ص این دعا را در نماز شب می‌خواند.
31- «اللهُ أَکْبَرُ کَبِیْرًا، اللهُ أَکْبَرُ کَبِیْرًا، اللهُ أَکْبَرُ کَبِیْرًا، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیْرًا، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیْرًا، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیْرًا، وَسُبْحَانَ اللهِ بُکْرَةً وَأَصِیْلاً» ثلاثاً «أَعُوْذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ، مِنْ نَفْخِهِ، وَنَفْثِهِ، وَهَمْزِهِ»([4]).
«الله، برترین و بزرگترین است، همه‌ى ستایش‌ها به کـثرت مخـصـوص اوست، من صبـح و شـام او را تسبیـح مى‌گویم) [سه بار] (به الله پناه مى‌برم از غرور، سحر و وسوسۀ شیطان».
معنی کلمات حدیث:
نفخ: تکبر.
نفث: (دم) شعر زشت.
هَمْزِ: نفوذ و وسوسه.
رهنمود حدیث:
شیطان دشمن آشکار انسان است بنابراین، می‌کوشد انسان را وادار سازد تا در عبادات با خالق خویش شریک و همتا قایل شود و جزو پیروان شیطان و دوزخیان گردد بنابراین رسول الله ص به ما آموزش داده تا از شر شیطان و نقشه‌هایش به الله پناه ببریم و این دعا اشاره به این آیه قرآن دارد که میفرماید: ﴿وَقُل رَّبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنۡ هَمَزَٰتِ ٱلشَّیَٰطِینِ٩٧ وَأَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَن یَحۡضُرُونِ٩٨﴾ [المؤمنون: 97-98]. «و بگو: پروردگارا! من از وسوسه‌های شیطان به تو پناه می‌برم * و پروردگارا! از اینکه آنان نزد من حاضر شوند، به تو پناه می‌برم».
فوائد حدیث:
1- این حدیث بیانگر میزان دشمنی شیطان با انسان و میزان تلاش وی برای گمراه نمودن انسان است.
2- شعر زشت و وسوسه غالبا در اثر القاء شیطان است.
ضمنا: به‌خاطر اهمیت موضوع، مراجعه به سخنان شیخ آلبانی پیرامون طرق این حدیث توصیه می‌شود. (نگا: الإرواء 2/54)
32- «اَللهم لَکَ الْـحَمْدُ أَنْتَ نُوْرُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِیْهِنَّ، وَلَکَ الْـحَمْدُ أَنْتَ قَیِّمُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِیْهِنَّ، [وَلَکَ الْـحَمْدُ أَنْتَ رَبُّ السَّموَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِیْهِنَّ] [وَلَکَ الْـحَمْدُ، لَکَ مُلْکُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِیْهِنَّ] [وَلَکَ الْـحَمْدُ اَنتَ مَلِکُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ] [وَلَکَ الْـحَمْدُ أَنْتَ الْـحَقُّ وَوَعْدُکَ الْـحَقُّ، وَقَوْلُکَ الْـحَقُّ وَلِقَاؤُکَ الْـحَقُّ، وَالْـجَنَّةُ حَقٌّ وَالنَّارُ حَقٌّ، وَالنَّبِیُّوْنَ حَقٌّ، وَمُحَمَّدٌ ص حَقٌّ وَالسَّاعَةُ حَقٌّ] [اَللهم لَکَ أَسْلَمْتُ، وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَبِکَ آمَنْتُ، وَإِلَیْکَ أَنَبْتُ، وَبِکَ خَاصَمْتُ، وَإِلَیْکَ حَاکَمْتُ، فَاغْفِرْ لِـی مَا قَدَّمْتُ، وَمَا أَخَّرْتُ، وَمَا أَسْرَرْتُ، وَمَا أَعْلَنْتُ] [أَنْتَ الْـمُقَدِّمُ، وَأَنْتَ الْـمُؤَخِّرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ] [ أَنْتَ إِلَـهِیْ لاَ إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ]»([5]).
«بار الها! حمد از آنِ تو است، تو نور آسمان‌ها و زمین، و آنچه که در میان آنهاست، هستى. حمد از آنِ تو است، تو سرپرست آسمان‌ها و زمینى، و آنچه که در بین آنهاست. [و حمد از آنِ تو است، تو پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه که در بین آنهاست، هستى]. [و حمد از آنِ تو است، تو پادشاه آسمان‌ها و زمین هستى]. [و حمد از آنِ توست] [تو حقّى، وعده، گفتار، لقاء، بهشت، آتش، پیامبران، محمد ص، و روز قیامت حقّ هستند] [پروردگارا! من تسلیم تواَم، و بر تو توکل نمودم، و به تو ایمان آوردم، و به‌سوى تو برگشتم، و به‌خاطر تو دشمنى ورزیدم، و حاکمیت از آنِ تو است، و گناهانى را که پیش از این انجام دادم و آن کرداری را که به تأخیر انداختم، و آنچه را که پنهان نموده‌ام، و آنچه را که آشکار ساخته‌ام، ببخشاى، تقدیم و تأخیر بدست تو است، و هیچ معبودى بجز تو «بحق» وجود ندارد]».
معنی کلمات حدیث:
قَیِّمُ: سرپرست و تدبیر کننده‌ی امور همه‌ی مخلوقات.
الْـحَقُّ: نامی از نام‌های الله است.
أَنَبْتُ: به تو بازگشتم و تدبیر امورم را به تو می‌سپردم.
وَبِکَ خَاصَمْتُ: به‌وسیله‌ی حجت‌های تو با خصم روبرو می‌شوم.
إِلَیْکَ حَاکَمْتُ: تو را حَکم قرار می‌دهم نه کسی دیگر را.
رهنمود حدیث:
این دعای مبارک جزو سخنان جامع رسول گرامی است چرا که ضمن کلمات کوتاه آن، در برگیرنده‌ی مفاهیم گسترده‌ای پیرامون ستایش الله متعال می‌باشد همچنین درآن به نبوت رسول الله ص و نیز پاداش و ثواب و عقاب اخروی اشاره شده و سخن از اسلام، ایمان، توکل، انابت، ترس و فروتنی نیز به‌میان آورده است. همچنین میزان تعظیم پروردگار توسط رسول الله و ترس ایشان از الله و امیدش به وی به خوبی آشکار است.
فوائد حدیث:
1- تاکید اقرار به زنده شدن دوباره جهت پس‌دادن حساب.
2- اثبات این مطلب که بهشت و دوزخ هم اکنون وجود خارجی دارند و این باور، عقیده اهل سنت و جماعت.
3- فقط باید الله را حَکم و داور قرار داد نه دیگران را آنگونه که در دوران جاهلیت رواج داشت.
4- اثبات ایمان به همه‌ی انبیا به‌صورتی که کفر ورزیدن به یکی از آنها مستلزم کفر به همه‌ی آنها است چنانکه خداوند درباره قوم نوح فرموده است: ﴿کَذَّبَتۡ قَوۡمُ نُوحٍ ٱلۡمُرۡسَلِینَ ١٠٥﴾ [الشعراء: 105]. «قوم نوح پیامبران را تکذیب نمود» در حالی که نوح اولین پیامبر الهی است ولی با تکذیب وی گویا همه‌ی پیامبران بعدی را نیز تکذیب نمودند.
[1]- بخارى (1/181) ومسلم (1/419).
[2]- سنن أربعه، ونگا: صحیح ترمذ (1/77) و صحیح ابن ماجه (1/135).
[3]- مسلم (1/534).
[4]- أبوداود (1/203) وابن ماجه (1/265) و أحمد (4/85) و مسلم از ابن عمر س در ضمن قصه‌اى روایت کرده که با رسول خدا ص نماز خواندیم که در اثنای نماز یکی این اذکار را بر زبان آورد: الله اکبر کبیر ... رسول اکرم ص بعد از نماز پرسیدند: چه کسی این اذکار را خواند؟ مرد جواب داد: من بودم. رسول اکرم ص فرمود: تعجب کردم که درهای آسمان بخاطر آن باز شدند.
[5]- بخاری مع الفتح (3/3 و11/116 و 13/ 371، 423، 465) ومسلم (1/532) همانند آن به صورت اختصار روایت نموده است.
22- هر چـه را که مؤذن مى‌گوید، شنونده تکرار کند مگر در: «حَیَّ عَلَى الصَّلاةِ، وَحَیَّ عَلَى الفَلاَحِ»، کـه در جـواب مى‌گوید: «لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إلاَّ بِاللهِ»([1]).
معنی کلمات حدیث:
الفَلاَحِ: موفقیت و رستگاری.
رهنمود حدیث:
رسول اکرم ص بهترین سنتها را برای ما بجا گذاشته و از جمله سنت‌هایش این است که شنونده‌ی اذان، کلمات اذان را با مؤذن تکرار کند جز در گفتن: «حی علی الصلاة وحی علی الفلاح» که هنگام شنیدن آنها باید گفت: «ولا حول ولا قوة الا بالله»
فوائد حدیث:
1- فقط الله متعال، یاری می‌دهد، قدرت می‌بخشد و توفیق می‌دهد.
2- اذان جزو شعایر بزرگ اسلام است که شیطان با شنیدن آن فرار می‌کند.
3- ارج نهادن به شعایر الهی بیانگر تقوای قلب است.
ضمنا: هیچ روایت صحیحی در مورد اینکه هنگام شنیدن «قد قامت الصلاة» گفته شود: «أقامها الله وأدامها» وجود ندارد بلکه قول صحیح همین است که خود «قد قامت الصلاة» تکرار شود چرا که«اقامه» نیز اذان نامیده می‌شود چنانکه رسول اکرم ص فرمود: «بین کل أذانین صلاة» بین دو اذان (یعنی اذان و اقامه) می‌توان نماز خواند.
23ـ «وَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیْکَ لَهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ، رَضِیْتُ بِاللهِ رَبًّا، وَبِمُحَمَّدٍ رَسُوْلاً، وَبِالإِسْلاَمِ دِیْنًا»([2]).
«و من گواهى مى‌دهم که هیچ معبود، بحقی جز الله وجود ندارد، یکتاست و شریکى ندارد، و محمد ص بنده و فرستاده‌ى اوست، من از اینکه الله، پروردگار و محمد، پیامبر و اسلام، دین من است، راضى و خشنودم».
پس از اینکه مؤذن شهادتین را گفت، این ذکر، خوانده شود ([3]).
معنی کلمات حدیث:
رَضِیْتُ: پذیرفتم و تسلیم شدم.
رهنمود حدیث:
شاید حکمت این کار در آن باشد که اذان دارای کلماتی است که در برگیرنده عقیده توحیدی است چنانکه آغاز اذان با الله اکبر است که در واقع اعتراف به عظمت الله و اینکه از همه بزرگتر است می‌باشد. سپس به اثبات وحدانیت الله و نفی هر نوع شریک از وی پرداخته که او ذاتا غنی و بی‌نیاز است. همچین به اثبات نبوت و اقرار به رسالت محمد ص می‌پردازد و بعد از آن به نماز فرا می‌خواند که دلیل عملی ایمان است به‌ویژه خواندن آن به‌صورت جمعی در مسجد و نیز دعوت به رستگاری داده می‌شود که شامل رستگاری دنیا و آخرت است و در پایان با تکبیر و تعظیم الله و همچنین بیان وحدانیت وی ختم می‌شود، اگر واقعا انسان این مفاهیم بزرگ اذان را متوجه بشود، قلبا و قالبا به‌سوی نماز رو خواهد آورد.
فوائد حدیث:
1- لازمه‌ی رضایت الله، اخلاص در کارها است.
2- لازمه رضایت به نبوت رسول الله ص پیروی از سنت‌های قولی و عملی ایشان است.
3- به شنیدن اذان و تکرار کلمات آن با مؤذن تشویق شده است.
4- بعد از پایان اجابت مؤذن، بر پیامبر ص درود فرستاده شود([4]).
معنی کلمات حدیث:
الصلاة على النبی: صلاة از طرف الله یعنی تعریف و رحمت و از طرف انسان‌ها یعنی درود فرستادن بر پیامبر.
رهنمود حدیث:
بعد از اینکه انسان مسلمان با قلب و زبانش کلمات اذان را با مؤذن تکرار می‌کند، مستحب است که در پایان بر رسول اکرم ص درود بفرستد و بهترین کلمات درود همان درود ابراهیمی است که در پایان تشهد می‌خوانیم یعنی: «اللهم صل على محمد وعلى آل محمد کما صلیت على إبراهیم وعلى آل إبراهیم....» تا عالم پائین (انسان‌ها) همراه با عالم بالا (فرشتگان و الله) بر رسول اکرم ص درود بفرستند.
فوائد حدیث:
1- انسان مسلمان موظف است که برای رسول اکرم ص، بعد از اتمام اذان، خواهان «وسیله» بشود چنانکه در حدیث آمده است:
هرکسی که برای رسول اکرم ص خواهان وسیله باشد روز قیامت مشمول شفاعت ایشان قرار خواهد گرفت.
2- برای هر مسلمانی که صدای اذان را می‌شنود مستحب است که کلمات اذان را با مؤذن تکرار نماید فرق نمی‌کند که در حالت طهارت باشد یا خیر مگر اینکه که مانعی وجود داشته باشد مانند اینکه در حال ادای نماز بوده یا در حال همبستری یا مشغول قضای حاجت باشد مستحب است که بعد از زوالِ مانع، پاسخ اذان را بدهد.
25ـ [بعد از درود] گفته شود: «اَللهم رَبَّ هَذِِهِ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ، وَالصَّلاَةِ القَائِمَةِ، آتِ مُحَمَّدًا الْوَسِیْلَةَ وَالْفَضِیْلَةَ، وَابْعَثْهُ مَقَامًا مَحْمُوْدًا الَّذِیْ وَعَدْتَهُ، [إِنَّکَ لاَ تُخْلِفُ الْـمِیْعَادَ]»([5]).
«بار الها! اى پروردگارِ این نداى کامل و نماز بر پا شونده، به محمد ص «وسیله» (مقامى والا در بهشت) و فضیلت عنایت بفرما، و او را به «مقام شایسته اى» که وعده فرموده اى نایل بگردان، [همانا تو خُلف وعده نمى‌کنى]».
معنی کلمات حدیث:
الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ: دعوت توحید.
الْوَسِیْلَةَ: مقام ویژه‌ای در بهشت است.
الْفَضِیْلَةَ: برتری بر سایر مخلوقات.
مَقَامًا مَحْمُوْدًا: جایگاه بسیار شایسته که مراد شفاعت است.
رهنمود حدیث:
این دعا بعد از اذان گفته می‌شود و اشاره به این آیه دارد ﴿عَسَىٰٓ أَن یَبۡعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامٗا مَّحۡمُودٗا﴾ [الإسراء: 79]. «باشد که پروردگارت به تو جایگاه شایسته‌ای ببخشد».
تفسیر بیشتر علما در مورد ﴿مَقَامٗا مَّحۡمُودٗا﴾ این است که مراد از آن، شفاعت عظمی در قیامت است که از الله می‌خواهد تا قضاوت بین بندگان را آغاز نماید. و برخی گفته‌اند مراد از ﴿مَقَامٗا مَّحۡمُودٗا﴾ چنگ زدن ایشان به یکی از حلقه‌های دروازه بهشت است و برخی گفته‌اند مراد از آن بدست گرفتن لوای حمد در قیامت و عده‌ای گفته‌اند لباس مخصوصی است و برخی معتقد‌اند که قرار گرفتن ایشان در سمت راست عرش است که البته دیدگاه نخست ارجحیت دارد.
فوائد حدیث:
1- شفاعت برای رسول اکرم ص آن‌هم به اجازه‌ی الله متعال ثابت است.
2- این حدیث، ردی است بر کسانی که منکر شفاعت هستند که آن بر چند نوع است.
3- بیان جایگاه رفیع رسول اکرم ص بنابراین شایسته است که انسان مسلمان از ایشان پیروی نماید تا در کنار ایشان از چنین مقام بالایی برخوردار گردد از الله مسألت می‌نمائیم که ما را جزو پیروان واقعی ایشان قرار دهد.
ضمنا: شیخ آلبانی در «ارواء الغلیل (1/260)» میگوید: جمله‌ی «إنک لا تخلف الـمیعاد» در دعای اذان، شاذ و ضعیف است همچنین کلمات: «والدرجة العالیة الرفیعة» فاقد اصل و اساس هسنتد.
26- «شخص در بین اذان و اقامه براى خود دعا کند، چرا که دعا در این هنگام رد نمى‌شود»([6]).
رهنمود حدیث:
از آنجا که دعا عین عبادت است رسول اکرم ص برای ما سنت قرار داده تا در فاصله‌ی اذان و اقامه که فرصت با فضیلتی است دعا کنیم و امید است که دعا در این لحظه به خواست الله پذیرفته شود به‌شرطی که مانعی برای پذیرش آن وجود نداشته باشد مانند: خوراک، نوشیدنی و لباس حرام و این وقت یکی از اوقاتی است که امید پذیرفته شدن دعا بیش از سایر اوقات می‌رود.اوقات دیگری که امید پذیرفته شدن دعا در آنها زیاد است عبارتند از:
1- یک سوم آخر شب.
2- ساعتی در روز جمعه.
3- هنگام روبه رو شدن با دشمن در جنگ.
4- درسجده.
فوائد حدیث:
1- انسان مسلمان باید اوقات قبولی دعا را جستجو نماید.
2- این حدیث رد بر اهل تصوف است که می‌گویند: دعا کردن متهم نمودن الله تعالی است و در این باره به روایت جعلی استدلال می‌کنند که وقتی ابراهیم خلیل داخل آتش نمرود به‌سر می‌برد، جبرئیل آمد و گفت: من در خدمتم؟ ابراهیم گفت: من نیازی به کمک تو ندارم.
جبرئیل گفت: پس از الله بخواه تا کمکت کند؟ ابراهیم در جواب گفت: او خودش بهتر می‌داند و نیازی به سوال من نیست.
[1]- بخارى (1/152) و مسلم (1/288).
[2]- مسلم (1/290).
[3] ابن خزیمه (1/220).
[4]- مسلم (1/288).
[5]- بخارى (1/152) و آنچه بین کروشه‌ها آمده از سنن بیهقى (1/410) روایت شده، و علامه عبدالعزیز بن باز در کتاب (تحفة الأخیار ص38) سندش را حسن دانسته است.
[6]- ترمذی و أبوداود و أحمد و نگا: إرواء الغلیل (1/262).
21- «بِسْمِ اللهِ وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى رَسُوْلِ اللهِ، اَللهم إِنِّیْ أَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ، اَللهم اعْصِمْنِیْ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیْمِ»([1]).
«به نام الله و درود و سلام بر رسول الله ص الهى! از تو فضلت را مسألت مى‌نمایم، الهى! مرا از شیطان مردود، حفاظت فرما».
معنی کلمات حدیث:
اعْصِمْنِیْ: مرا حفاظت کن و در پناه خویش در آر.
رهنمود حدیث:
انسان مسلمان در حین خواندن نماز در مسجد با پروردگار خویش به مناجات می‌پردازد، او را یاد می‌کند می‌خواند وبه‌سوی او رجوع می‌نماید بنابراین بعد از اتمام نماز و هنگام بیرون رفتن از مسجد، رسول اکرم ص برای ما خواندن دعای فوق را سنت قرار داده تا بدینوسیله شخص از گنجینه‌های فضل و کرم الله برای خود چیزی مسألت نماید به‌ویژه این را بخواهد که الله او را از شر شیطان و سربازانش در امان نگه دارد همچنین او را در کسب روزی حلال یاری نماید چنانکه میفرماید:
﴿فَإِذَا قُضِیَتِ ٱلصَّلَوٰةُ فَٱنتَشِرُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَٱبۡتَغُواْ مِن فَضۡلِ ٱللَّهِ﴾ [الجمعة: 10].
«وقتی نماز تمام شد در زمین پراکنده شوید و دنبال فضل و روزی الله بروید».
فوائد حدیث:
1- اثبات این مطلب که فضل و کرم فقط در دست الله تعالی است و هیچ کس با او در مالکیت جهان شریک نیست.
2- نجات و رهایی از توطئه شیطان فقط با روی آوردن به الله متعال ممکن است.
[1]- نگا: تخریج روایت‌هاى حدیث قبل و اضافه‌ى «أَللَّهُمَّ اعْصِمْنِی مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیْمِ». از روایت ابن ماجه. نگا: صحیح ابن ماجه (1/129).
20- «أَعُوْذُ بِاللهِ الْعَظِیْمِ، وَبِوَجْهِهِ الْکَرِیْمِ، وَسُلْطَانِهِ الْقَدِیْمِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیْمِ» ([1]).
«به الله بزرگ و چهره‌ی گرامى‌اش و قدرت قدیم و أزلى او پناه مى‌برم از بدى شیطان رانده شده».
«بِسْمِ اللهِ وَالصَّلاَةُ([2]) وَ السَّلاَمُ عَلَى رَسُوْلِ اللهِ»([3]).
«به نام الله، و درود و سلام بر رسول الله ص».
«اَللهم افْتَحْ لِـی أَبْوَابَ رَحْمَتِکَ» ([4]).
«الهى! درهاى رحمت خود را بر من بگشا».
معنی کلمات حدیث:
الْقَدِیْمِ: ازلی و ابدی.
الرَّجِیْمِ: مطرود از رحمت الله.
رهنمود حدیث:
از آنجا که ابلیس نفرین شده همواره در کمین بندگان الله نشسته تا با توطئه و وسوسه‌هایش، نماز‌هایشان را فاسد بگرداند چرا که با خوب و درست بودن نماز، همه‌ی اعمال انسان درست می‌شود و با فاسد شدن نماز، همه‌ی اعمال فاسد می‌شود بنابراین رسول اکرم ص به ما فرموده تا هنگام ورود به مسجد از شر شیطان به الله پناه بجوئیم و دعای فوق را بخوانیم که مفهومش چنین است: بار الها! مرا از وسوسه، نیرنگ، خطر شیطان و فریفته و گمراه شدن توسط او نجات ده.
فوائد حدیث:
1- اثبات صفت چهره برای الله همانگونه که شایسته اوست و این عقیده اهل سنت و جماعت است چنانکه خداوند میفرماید: ﴿لَیۡسَ کَمِثۡلِهِۦ شَیۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡبَصِیرُ﴾ [الشورى: 11]. «هیچ چیزی شبیه او نیست و او شنوا و بینا است».
2- مساجد به‌خاطر ذکر و دعا و سکینه محل نزول رحمت‌های الهی است.
3- پناه جستن به الله از شر شیطان، انسان را در راه طاعت و بندگی الله متعال کمک خواهد کرد.
[1]- ابوداود، و نگاه: صحیح الجامع شماره‌ى (4591).
[2]- ابن السنی شماره‌ى (88) و ألبانى آن را حسن دانسته است.
[3]- ابوداود (1/126) و نگا: صحیح الجامع (1/528).
[4]- مسلم (1/494). و در سنن ابن ماجه از حدیث فاطمه چنین روایت شده است: «أَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَافْتَحْ لِی أَبْوَابَ رَحْمَتِکَ». و آلبانى بخاطر شواهدش آنرا صحیح دانسته است، نگا: صحیح ابن ماجه (1/128-129).