74- قاسم بن مالک مُزَنی، ابوجعفر کوفی/[1]
[متوفّای 190 ه . ق]
حافظ ابن حجر عسقلانی، در کتاب «تهذیب التهذیب»[2] گوید:
قاسم بن مالک مُزَنی، از این بزرگان، به نقل روایت پرداخته است:
مختار بن فلفل؛ ابومالک أشجعی؛ ابن عون؛ خالد حذّاء؛ عاصم بن کلیب؛ جعید بن عبدالرحمن؛ أجلح کِندی؛ لیث بن ابی سلیم؛ عبدالملک بن ابی سلیمان؛ سعید جریری؛ ایوب بن عائذ طائی و دیگران.
و از کسانی که از قاسم بن مالک مُزَنی، حدیث روایت کرده‌اند، می‌توان بدین افراد اشاره نمود:
احمد بن حنبل؛ علی بن مدینی؛ ابوبکر و عثمان (دو پسر ابوشیبة)؛ یحیی بن معین؛ محمد بن عبدالله بن نُمیر؛ زهیر بن حرب؛ عمرو الناقد؛ فروة بن ابوالمغراء؛ یعقوب بن ماهان؛ هشام بن یوسف نَهشلی؛ محمد بن حاتم مؤدّب؛ مجاهد بن موسی؛ احمد بن اِشکاب؛ عمرو بن زرارة نیشابوری؛ زیاد بن ایّوب طوسی؛ حسن بن عرفة؛ و دیگر دانش پژوهان و شیفتگان علم و دانش.
ابوداود به نقل از احمد بن حنبل گوید: «کان صدوقاً»؛ «ابوجعفر قاسم بن مالک مُزنی، روایت کننده‌ای صادق و راستگو و درستکار و امین است».
دوری و دیگران، از یحیی بن معین نقل کرده‌اند که وی گفته است: «ثقة»؛ «قاسم بن مالک، از زمره‌ی راویان مؤثّق و قابل اعتماد است».
آجری به نقل از ابوداود گوید: «لیس به بأس»؛ «در روایات و احادیث قاسم بن مالک مزنی، نمی‌توان ایراد و نقصی وارد کرد؛ زیرا وی، از زمره‌ی راویان مؤثق و قابل اعتماد می‌باشد».
و ابوداود، در جایی دیگر گفته است: «ثقة»؛ «ابوجعفر مُزنی، فردی مورد اعتماد و مؤثق می‌باشد».
ابراهیم بن عبدالله هروی، محمد بن عبدالله بن عمار و ابوالحسن عجلی گویند: «ثقة»؛ «قاسم بن مالک مزنی، روایت کننده‌ای مؤثّق و مورد اعتماد و مطمئن و قوی می‌باشد».
ابن حبّان نیز در کتاب «الثقات»؛ ابوجعفر، قاسم بن مالک مزنی را در شمار راویان ثقه و مورد اعتماد ذکر کرده است.
ابن سعد هم، وی را از مردمان کوفه قرار داد، و در ادامه گفته است: «کان ثقة صالح الحدیث؛ بقی الی بعد التسعین ومائة»؛ «ابوجعفر قاسم بن مالک مزنی، یکی از راویان مؤثّق و قابل اعتماد می‌باشد که احادیث و روایات وی نیز در درجه‌ی صحّت و درستی رسیده‌اند؛ و ابوجعفر، تا پس از سال 190 ه . ق زنده ماند و زندگی به سر برد و عمر نمود».
و علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی نیز در کتاب «عقود الجمان»[3]، ابوجعفر قاسم بن مالک مُزنی را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ ذکر کرده است.
و بدین سان، حافظ ابن بزّاز کردری نیز در کتاب «المناقب»،[4] وی را در زمره‌ی راویان شهر کوفه که به نقل روایت از امام ابوحنیفه/ پرداخته‌اند، قرار داده است.
نگارنده‌ی سطور گوید:
ابوجعفر، قاسم بن مالک مُزَنی/، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری،) با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/، به شمار می‌آید؛ و این موارد، عبارتند از:
* در باب «صاع المدینة ومدّ النبیّ ج وبرکته»[5]
«حَدَّثَنَا عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ، حَدَّثَنَا القَاسِمُ بْنُ مَالِکٍ المُزَنِیُّ، حَدَّثَنَا الجُعَیْدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنِ السَّائِبِ بْنِ یَزِیدَ، قَالَ: «کَانَ الصَّاعُ عَلَى عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ مُدًّا وَثُلُثًا بِمُدِّکُمُ الیَوْمَ، فَزِیدَ فِیهِ فِی زَمَنِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ العَزِیزِ»» (ح 6712)
«عثمان بن ابوشیبة، از قاسم بن مالک مُزَنی، از جُعید بن عبدالرحمن، از سائب بن یزید، برای ما روایت کرده که وی گفته است: در روزگار رسول خدا ج، صاع، معادل یک و یک سوم از مُدّ امروز شما بود؛و در زمان عمر بن عبدالعزیز، بدان افزوده شد».
* در باب «حجّ الصبیان»[6]
«حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ زُرَارَةَ، أَخْبَرَنَا القَاسِمُ بْنُ مَالِکٍ، عَنِ الجُعَیْدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، قَالَ: سَمِعْتُ عُمَرَ بْنَ عَبْدِ العَزِیزِ، یَقُولُ: لِلسَّائِبِ بْنِ یَزِیدَ، «وَکَانَ قَدْ حُجَّ بِهِ فِی ثَقَلِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ»»(ح 1859)
«عمرو بن زُرارة، از قاسم بن مالک مُزَنی، از جُعید بن عبدالرحمن، برای ما روایت کرده که وی گفته است: از عمر بن عبدالعزیز شنیدم که درباره‌ی سائب بن یزیدس می‌گفت: وی، همراه با وسایل بار سفر پیامبر ج حج کرده است».
[1]- بیوگرافی «ابوجعفر، قاسم بن مالک» را در این منابع دنبال کنید:
«التاریخ الکبیر»، امام بخاری 4/1/171؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی 2/981؛ «الجرح و التعدیل»، رازی 7/121؛ «تاریخ بغداد»، خطیب بغدادی 12/400؛ «سیر اعلام النبلاء»، حافظ ذهبی 9/324؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی 2/393؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 2/22، «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی 15/182؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان 7/339؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی، ص 267؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی 2/420
[2]- «تهذیب التهذیب» 8/298 و 299
[3]- «عقود الجمان»، ص 141
[4]- «المناقب»، کردری 2/225
[5]- «الجامع الصحیح»، امام بخاری 2/993
[6]- همان 1/250
73- فُضیل بن غَزوان (بن جریر ضبّی)/[1]
[متوفّای 140 ه . ق]
حافظ ابن حجر عسقلانی، در کتاب «تهذیب التهذیب»[2] گوید:
وی، فضیل بن غَزْوان بن جریر ضبّی، ابوالفضل کوفی می‌باشد.
از کسانی که فضیل بن غزوان، به نقل روایت از آنها پرداخته است، می‌توان این بزرگان عرصه‌ی علم و دانش را نام برد:
ابوحازم اشجعی؛ سالم بن عبدالله بن عمر؛ نافع مولی ابن عمر؛ ابواسحاق سبیعی؛ عکرمة؛ ابوزرعة بن عمرو بن جریر؛ طلحة بن عبیدالله بن کریز؛ عبدالرحمن بن ابونعیم بَجَلی؛ عمارة بن قعقاع؛ زبید یامی؛ عبدالله بن واقد بن عبدالله بن عمر و دیگران.
و از فضیل بن غزوان نیز، این افراد، حدیث روایت نموده‌اند:
پسرش: محمد؛ سفیان ثوری؛ عبدالله بن مبارک؛ قطّان؛ وکیع؛ جریر؛ حفص بن غیاث؛ عبدالله بن نُمیر؛ فضل بن موسی سینانی؛ عیسی بن یونس؛ مصعب بن مقدام؛ اسحاق بن یوسف ازرق؛ ابواسامة؛ عبدالرحمن مُحاربی؛ یعلی بن عبید؛ و دیگر دانش پژوهان و شیفتگان علم و دانش و تشنگان حکمت و فرزانگی.
احمد بن حنبل و یحیی بن معین در مورد فضیل بن غَزوان گویند: «ثقة»؛ «وی، فردی مؤثّق و قابل اعتماد بود».
ابن حبّان نیز در کتاب «الثقات»، فضیل بن غزوان را در شمار راویان ثقه و مورد اعتماد و معتبر و مطمئن ذکر کرده است.
محمد بن عبدالله بن عمار و یعقوب بن سفیان نیز، فضیل بن غزوان را مؤثّق و قابل اعتماد معرفی کرده‌اند و او را روایت کننده‌ای مطمئن و قوی دانسته‌اند.
ناگفته نماند که فضیل بن غزوان، از آن دسته از راویان و محدّثانی می‌باشد که هر شش پیشوای حدیث (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه)، از وی، حدیث روایت نموده‌اند.
و علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی نیز در کتاب «عقود الجُمان»[3]، فضیل بن غزوان را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ ذکر کرده است.
نگارنده گوید:
فضیل بن غزوان، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری)، با دو واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/ به شمار می‌آید؛ و این موارد عبارتند از:
* در باب «السارق حین یسرق»[4]
«حَدَّثَنِی عَمْرُو بْنُ عَلِیٍّ، حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ دَاوُدَ، حَدَّثَنَا فُضَیْلُ بْنُ غَزْوَانَ، عَنْ عِکْرِمَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: «لاَ یَزْنِی الزَّانِی حِینَ یَزْنِی وَهُوَ مُؤْمِنٌ، وَلاَ یَسْرِقُ السَّارِقُ حِینَ یَسْرِقُ وَهُوَ مُؤْمِنٌ»»(ح 6782)
«عمرو بن علی، از عبدالله بن داود، از فضیل بن غزوان، از عکرمة، از عبدالله بن عباسب برای ما روایت کرده که رسول خدا ج فرموده است: «کسی که زنا می‌کند، به هنگام زنا، ایمان ندارد؛ و کسی که دزدی می‌کند، به هنگام دزدی، ایمان ندارد».
* در باب «قذف العبید»[5]
«حَدَّثَنَا مُسَدَّدٌ، حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ سَعِیدٍ، عَنْ فُضَیْلِ بْنِ غَزْوَانَ، عَنِ ابْنِ أَبِی نُعْمٍ، عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا القَاسِمِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقُولُ: «مَنْ قَذَفَ مَمْلُوکَهُ، وَهُوَ بَرِیءٌ مِمَّا قَالَ، جُلِدَ یَوْمَ القِیَامَةِ، إِلَّا أَنْ یَکُونَ کَمَا قَالَ»»(ح 6858)
«مُسدّد، از یحیی بن سعید، از فُضیل بن غزوان، از ابن ابونعیم، از ابوهریرهس برای ما روایت کرده که وی گفته است: از ابوالقاسم ج شنیدم که می‌فرمود: «کسی که غلام خود را دشنام می‌دهد، در حالی که غلامش از آنچه به وی نسبت داده شده، بی‌گناه باشد، در روز قیامت تازیانه زده می‌شود، مگر آن که غلامش چنان باشد که به وی نسبت داده است».
* در باب «نوم الرجال فی المسجد»[6]
«حَدَّثَنَا یُوسُفُ بْنُ عِیسَى، قَالَ: حَدَّثَنَا ابْنُ فُضَیْلٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی حَازِمٍ، عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ، قَالَ: «لَقَدْ رَأَیْتُ سَبْعِینَ مِنْ أَصْحَابِ الصُّفَّةِ مَا مِنْهُمْ رَجُلٌ عَلَیْهِ رِدَاءٌ، إِمَّا إِزَارٌ وَإِمَّا کِسَاءٌ، قَدْ رَبَطُوا فِی أَعْنَاقِهِمْ، فَمِنْهَا مَا یَبْلُغُ نِصْفَ السَّاقَیْنِ، وَمِنْهَا مَا یَبْلُغُ الکَعْبَیْنِ، فَیَجْمَعُهُ بِیَدِهِ، کَرَاهِیَةَ أَنْ تُرَى عَوْرَتُهُ»»(ح 442)
«یوسف بن عیسی، از ابن فضیل، از فضیل بن غزوان، از ابوحازم، از ابوهریرهس برای ما روایت کرده که وی گفته است: من هفتاد نفر از اصحاب صفّه را دیده‌ام و در میان آنها، کسی نبود که ردایی داشته باشد، بلکه فقط دارای ازار بودند و یا جامه‌ای داشتند که بر گردن‌های خویش بسته بودند؛ به طوری که برخی از این جامه‌ها تا نیمه‌ی ساق و برخی تا قوزک پا را می‌پوشاند؛ و جامه را با دست خود جمع می‌کرد، از بیم آن که مبادا عورتش دیده شود».
* در باب «قوله تعالی: ﴿وَیُؤۡثِرُونَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ وَلَوۡ کَانَ بِهِمۡ خَصَاصَةٞۚ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفۡسِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ٩﴾ [الحشر: 9]».[7]
* در باب «قول الله تعالی: ﴿کُلُواْ مِن طَیِّبَٰتِ مَا رَزَقۡنَٰکُمۡ﴾ [طه: 81]».[8]
* در باب «کیف کان عیش النبیّ ج وأصحابه وتخلّیهم من الدنیا».[9]
* در باب «اثم الزّناة».[10]
* در باب «الخطبة ایّام مِنیٰ».[11]
[1]- بیوگرافی «فضیل بن غزوان» را در این منابع دنبال کنید:
«التاریخ الکبیر»، امام بخاری 4/1/122؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی 2/965؛ «الجرح و التعدیل»، رازی 7/74 ؛ «سیر اعلام النبلاء»، حافظ ذهبی 6/203؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی 2/386؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 2/15؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی 15/117؛ «کتاب الثقات»، ابن حبّان 7/316؛ «خلاصة تهذیب الکمال» خزرجی، ص 264؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی 2/413
[2]- «تهذیب التهذیب» 8/267
[3]- «عقود الجمان»، ص 140
[4]- «الجامع الصحیح»، امام بخاری 2/1002 و 1003
[5]- همان 2/1013
[6]- همان 1/63
[7]- همان 2/725
[8]- همان 2/809
[9]- همان 2/956
[10]- همان 2/1006
[11]- همان 1/234
72- فُضیل بن عیاض حنفی/[1]
[متوفّای 187 ه . ق]
علامه ذهبی، در کتاب «تذکرة الحفّاظ»[2] گوید:
وی، پیشوای الگو و نمونه و امام ایده آل و اُسوه، شیخ الاسلام: (فُضیل بن عِیاض بن مسعود بن بِشر،) ابوعلی تمیمی یَربوعی مَروزی، بزرگ و شیخ سرزمین «حَرم» می‌باشد که از این بزرگان عرصه‌ی علم و دانش، به نقل و روایت حدیث پرداخته است:
منصور بن مُعتمر؛ بیان بن بشر؛ أبان بن ابی عیّاش؛ ابوهارون عبدی؛ حصین بن عبدالرحمن؛ عطاء بن سائب؛ و کسان دیگر از طبقه‌ی آنان از دیگر علماء و صاحب نظران شهر کوفه.
و از کسانی که از فضیل بن عیاض، به نقل روایت پرداخته‌اند، می‌توان بدین افراد اشاره کرد:
عبدالله بن مبارک؛ یحیی قطان، قعنبی؛ شافعی؛ أسد بن موسی؛ قتیبة؛ بشر حافی؛ مُسدّد؛ یحیی بن یحیی تمیمی؛ احمد بن مقدام؛ و شمار زیادی از دیگر دانش پژوهان و شیفتگان علم و دانش و تشنگان حکمت و فرزانگی.
فضیل بن عیاض، در مکّه‌ی مکرّمه، سُکنیٰ و اقامت گزید و در آنجا مستقر و ماندگار شد؛ وی، پیشوایی ربّانی و خدایی، مقاوم و پایدار، بردبار و شکیبا، مطیع و فرمانبردار، خداترس و متواضع، متدیّن و پارسا، مؤثّق و قابل اعتماد، درستکار و امانت دار و شخصیّتی بزرگ و بلند مرتبه و شاخص و برجسته بود.
و [سند حدیث ذیل نیز، بیانگر و روشنگر عظمت و بزرگی وی، از دیدگاه علماء و صاحب نظران اسلامی است:]
علامه ذهبی گوید: «اخبرنا عبدالحافظ بن بدران، اخبرنا موسی بن عبدالقادر، أخبرنا سعید بن البناء، اخبرنا علی بن احمد، اخبرنا ابوطاهر الذهبی، حدّثنا یحیی، حدّثنا محمد بن زنبور، اخبرنا فُضیل، عن الاعمش، عن ابی سفیان، عن جابر، عن اُمّ مبشر، قالت: دخل علیّ رسول الله ج وأنا فی نخل لی. فقال: من غرس هذا النخل؛ أمسلم أم کافر؟ فقلتُ: مسلم. فقال: انّه لایغرس مسلم غرساً أو یزرع زرعاً فیأکل منه انسان أو سبع أو طائر الّا کان له صدقة؛ «عبدالحافظ بن بدران، از موسی بن عبدالقادر، از سعید بن بناء، از علی بن احمد، از ابوطاهر ذهبی، از یحیی، از محمد بن زنبور، از فضیل بن عیاض، از اعمش، از ابوسفیان، از جابر، برای ما روایت کرده که امّ مبشرل گفته است: رسول خدا ج در حالی به نزدم آمد که من در نخلستان خویش بودم؛ آن حضرت ج خطاب به من فرمود: «چه کسی این درخت خرما را کاشته است؛ مسلمان است یا کافر؟» گفتم: مسلمان. فرمود: «هیچ مسلمانی، درختی را غرس نمی‌کند و کشتی را زرع نمی‌کند و انسان یا درنده و یا پرنده‌ای از آن نمی‌خورد، مگر آن که برای وی، صدقه می‌باشد». [مسلم]
عبدالله بن مبارک گوید: «ما بقی علی ظهر الأرض أفضل من فضیل»؛ «بر روی زمین، برتر و بافضیلت‌تر از فضیل بن عیاض، بر جای نمانده است».
محمد بن سعد نیز گوید: «و کان ثقةً نبیلاً فاضلاً عابداً کثیر الحدیث»؛ «فضیل بن عیاض، فردی مؤثق و قابل اعتماد، شریف و اصیل، نجیب و بزرگوار، بزرگ منش و قابل احترام، وارسته و پاکدامن، عبادت کننده و پرستنده و پارسا و دین مدار بود که به نقل و روایت احادیث زیادی نیز پرداخته بود».
نسایی گفته است: «ثقةٌ مأمونٌ»؛ فضیل بن عیاض، از زمره‌ی راویان مؤثّق و مورد اعتماد و مطمئن و درستکار و امانت دار و قوی می‌باشد».
هارون الرشید گوید: «ما رأیتُ فی العلماء أهیب من مالک ولا أورع من الفُضیل»؛ «من در میان علماء و صاحب نظران اسلامی، کسی را با متانت‌تر و باوقارتر از مالک و پارساتر و پرهیزگارتر از فضیل ندیده‌ام».
شریک نیز گفته است: «لم یزل لکلّ قوم حجّة فی زمانهم؛ وانّ فضیل بن عیاض، حجّة لأهل زمانه»؛ «پیوسته برای گروهی، در روزگار خودشان، حجّتی وجود داشته است؛ و به راستی، فضیل بن عیاض، حجّت برای مردمان روزگار خویش است».
حافظ عبدالقادر قرشی نیز در کتاب «الجواهر المضیة»[3]، به ذکر فضیل بن عیاض پرداخته و او را در شمار علماء و صاحب نظران احناف برشمرده و در ادامه گفته است: «ذکره الصیمری، انّه أحد من أخذ الفقه من ابی حنیفة؛ وروی عنه الامام الشافعی، فأخذ عن امام عظیمٍ وأخذ عنه امام عظیم؛ وهو، امام عظیم نفعنا الله بهم؛ آمین.
و روی له امامان عظیمان: البخاری ومسلم؛ وأصحاب السنن؛ وروی عنه أیضاً القطان وابن مهدی فی خلقٍ؛ مات سنة سبع وثمانین ومائة؛ وجاوز الثمانین. رحمة الله علیه»؛ «صیمری چنین بیان داشته که فضیل بن عیاض، یکی از آن کسانی است که از امام ابوحنیفه/، فقه را فرا گرفته است؛ امام شافعی نیز از فضیل بن عیاض، حدیث روایت نموده است؛ از این رو، می‌توان چنین نتیجه گرفت که فضیل بن عیاض، از امامی بزرگ (یعنی امام ابوحنیفه/)، علم و دانش فرا گرفته و از فضیل بن عیاض، نیز امام بزرگ (یعنی امام شافعی/)، علم و دانش فراچنگ آورده است؛ و خود فضیل نیز، امام و پیشوای بزرگ به شمار می‌آید. خداوند بلند مرتبه، ما را به وسیله‌ی آنها، نفع و سود برساند. آمین.
و بدین سان، دو امام بزرگ: بخاری و مسلم و صاحبان سُنن (همچون ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه)، به نقل روایت از فضیل بن عیاض پرداخته‌اند؛ و همچنین یحیی قطّان، عبدالرحمن بن مهدی و شماری دیگر از بزرگان، از وی، حدیث روایت نموده‌اند.
و سرانجام، فضیل بن عیاض، به سال 187 ه . ق درگذشت؛ و این در حالی بود که بیش از 80 بهار از عمر وی، سپری شده بود. خدایش، او را بیامرزد و در جوار بهترین رحمت‌های خویش جای دهد».
و در کتاب «جامع المسانید»[4] آمده است: ناچیزترین بندگان خدا (ابوالمؤیّد محمد بن محمود خوارزمی) گوید: «قال وکیع بن الجرّاح: جالسه وأخذ عنه؛ یعنی جالس ابا حنیفة وأخذ عنه العلم»؛ «فضیل بن عیاض، با امام ابوحنیفه/، نشست و برخاست و همنشینی و ملازمت داشته و از وی، علم و دانش فرا گرفته است».
حافظ سیوطی نیز در کتاب «تبییض الصحیفة»[5]، به ذکر فضیل بن عیاض پرداخته و در ادامه گفته است: و بدین سان، از سعید بن منصور روایت شده که وی گفته است: از فضیل بن عیاض شنیدم که می‌گفت: «کان ابوحنیفة رجلاً فقیهاً، معروفاً بالفقه، مشهوراً بالورع، واسع العلم، معروفاً بالاِفضال علی کلّ من یطیف به، صوراً علی تعلیم العلم باللیل والنهار، حسن اللیل، کثیر الصمت، قلیل الکلام حتّی ترد مسئلة فی حرام وحلال؛ فکان یحسن ان یدلّ علی الحق؛ هارباً من مال السلطان؛ وکان اذا وردت علیه مسئلة فیها حدیث صحیح، اتّبعه، وان کان عن الصحابة والتابعین؛ والّا قاس فأحسن القیاس».
«امام ابوحنیفه/، مردی فقیه و دانشور، آگاه و دانا، کارشناس و متخصّص، معروف به فقه، مشهور به پارسایی و پرهیزگاری، ثروتمند و پولدار و توانگر و دارا بود؛ و امام ابوحنیفه/، معروف به احساس کردن و نیکی نمودن به اطرافیانش بود؛ شیفته و شیدای آموزش علم و دانش و دلباخته و علاقمند به تعلیم حکمت و فرزانگی در شب و روز بود؛ شب‌ها را به بهترین وجه، به عبادت و شب زنده داری، سپری می‌کرد؛ سکوتی طولانی داشت؛ کم سخن بود و فقط زمانی لب به سخن می‌گشود که مسأله‌ای در مورد حرام و حلال، مطرح می‌شد. امام ابوحنیفه/، از این موضوع خوشش می‌آمد که دیگران را برحق، راهنمایی و ارشاد کند. از دارایی و مال سلطان (و هدایا و بخشش‌های وی) گریزان و فراری بود؛ و عادت وی، بر آن بود که هر گاه در مسأله‌ای، حدیثی صحیح بدو می‌رسید، از آن پیروی و متابعت می‌کرد؛ اگر چه آن حدیث، از صحابه و تابعان بود؛ (یعنی اگر چه حدیث مورد نظر، موقوف یا مقطوع بود، باز هم از آن پیروی می‌کرد و آن را در فتوا و احکام و مسائل فقهی، نصب العین و آویزه‌ی گوش خویش قرار می‌داد)؛ و اگر چنان‌چه در مورد مسأله‌ای، حدیث و روایتی در اختیار نداشت، در آن صورت، به بهترین وجه ممکن، از قیاس، کار می‌گرفت».
شیخ الحدیث، محمد زکریا کاندهلوی نیز در «مقدمة لامع الدراری»[6]، به ذکر فضیل بن عیاض پرداخته و وی را در شمار علماء و صاحب نظران احناف و اساتید امام بخاری/ قرار داده و در ادامه گفته است: «و ذکره القاری فی أصحاب أبی حنیفة من أهل مکة؛ وقال: هو من کبراء التابعین وزهّادهم وعبّادهم»؛ «ملّا علی قاری، فضیل بن عیاض را در زمره‌ی شاگردان مکّی امام ابوحنیفه/ قرار داده و گفته است: فضیل بن عیاض، یکی از بزرگان و طلایه داران و پیشقراولان و پیشگامانِ تابعین، و یکی از زاهدان و پارسایان و پرهیزگاران و عابدان آنها، به حساب می‌آید».
علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی نیز در کتاب «عقود الجمان»[7]، فضیل بن عیاض را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ قرار داده است.[8]
نگارنده گوید:
فضیل بن عیاض در کتاب «الجامع الصحیح» بخاری، در باب «تفسیر سورة یوسف»[9]، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/ می‌باشد. آنجا که امام بخاری، چنین روایت می‌کند:
«وَقَالَ فُضَیْلٌ: عَنْ حُصَیْنٍ، عَنْ مُجَاهِدٍ: ﴿مُتَّکَ‍ٔٗا﴾ [یوسف: 31]: “الأُتْرُجُّ”، قَالَ فُضَیْلٌ: “الأُتْرُجُّ بِالحَبَشِیَّةِ: مُتْکًا”»(بعد از ح 4687)
«فضیل بن عیاض، از حٌصین روایت کرده که مجاهد گفته است: «$\«s3GãB» [یوسف/31] یعنی: ترنج. فضیل بن عیاض گفته است: ترنج را به زبان حبشی، مُتّکا می‌گویند».
و همچنین فضیل بن عیاض، در باب «السؤال بأسماء الله والاستعاذة بها»[10]، با یک واسطه، استاد امام بخاری به شمار می‌آید؛ آنجا که امام بخاری می‌گوید:
«حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْلَمَةَ، حَدَّثَنَا فُضَیْلٌ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ هَمَّامٍ، عَنْ عَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ، قَالَ: سَأَلْتُ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قُلْتُ: أُرْسِلُ کِلاَبِی المُعَلَّمَةَ؟ قَالَ: “إِذَا أَرْسَلْتَ کِلاَبَکَ المُعَلَّمَةَ، وَذَکَرْتَ اسْمَ اللَّهِ، فَأَمْسَکْنَ فَکُلْ، وَإِذَا رَمَیْتَ بِالْمِعْرَاضِ فَخَزَقَ فَکُلْ”»(ح 7397)
«عبدالله بن مسلمة، از فضیل بن عیاض، از منصور، از ابراهیم، از همّام، از عدیّ بن حاتم برای ما روایت کرده که وی گفته است: از پیامبر ج پرسیدم و گفتم: سگ‌های تعلیم داده‌ی خود را برای شکار می‌فرستم. آن حضرت ج فرمود: «اگر سگ‌های تعلیم داده‌ات را فرستادی و اسم خدا را بر آنها بردی و شکار را نگهداشتند و از آن نخوردند، در آن صورت، شکار را بخور و اگر شکار را با معراض (نوعی وسیله‌ی شکار) زدی و آن را زخمی کرد، پس آن را بخور».
[1]- بیوگرافی «فضیل بن عیاض» را در این منابع دنبال کنید:
«التاریخ الکبیر»، امام بخاری 4/1/123؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی 2/966؛ «الجرح و التعدیل»، رازی 7/73 ؛ «میزان الاعتدال»، حافظ ذهبی 3/361؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی 2/386؛ «تهذیب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 8/264؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 2/15؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی 15/105؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان 7/315؛ «شذرات الذهب»، ابن عماد 1/316؛ «خلاصة تهذیب الکمال» خزرجی، ص 264؛ «طبقات الحفّاظ»، حافظ سیوطی، ص 110؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی 2/414
[2]- «تذکرة الحفّاظ» 1/245 و 246
[3]- «الجواهر المضیة» 1/409 و 410
[4]- «جامع المسانید» 2/543
[5]- «تبییض الصحیفة»، ص 112
[6]- «مقدمة لامع الدراری» 1/64 و 65
[7]- «عقود الجمان»، ص 140
[8]- «المناقب»،کردری 2/219
[9]- «الجامع الصحیح» امام بخاری 2/678
[10]- همان 2/1100
71- فُضَیل بن سلیمان نُمَیری/[1]
[متوفّای 186 ه . ق]
حافظ ابن حجر عسقلانی، در کتاب «تهذیب التهذیب»[2] گوید:
وی، ابوسلیمان بصری (فُضیل بن سلیمان نُمَیری) می‌باشد که از این بزرگان و طلایه داران عرصه‌ی علم و دانش، به نقل و روایت حدیث پرداخته است: ابومالک اشجعی؛ ابوحازم بن دینار اعرج؛ عبدالله بن عثمان بن خیثم؛ صالح بن خوات بن صالح بن خوات بن جُبیر؛ خیثم بن عراک بن مالک؛ عبدالله بن سعید بن ابی هند؛ محمد بن عجلان؛ موسی بن عقبة؛ عمرو بن ابی عمرو؛ منصور بن عبدالرحمن حجبی؛ مسلم بن ابی مریم؛ فائد مولی عبادل؛ محمد بن زید بن مهاجر بن قنفذ؛ کثیر بن قاروندا؛ عبدالرحمن بن حُمید بن عبدالرحمن بن عوف؛ محمد بن ابی یحیی اسلمی؛ ابراهیم بن طهمان؛ و دیگران.
و از کسانی که از فُضیل بن سلیمان نُمیری، حدیث روایت کرده‌اند، می‌توان بدین افراد اشاره کرد:
ابوعاصم ضحّاک بن مَخلد؛ علی بن مدینی؛ محمد بن ابی بکر مقدمی؛ عبدالرحمن بن مبارک عیشی؛ عاصم بن علی بن عاصم؛ خلیفة بن خیاط، احمد بن عبدة الضبّی؛ محمد بن عبدالله بن بزیغ؛ عمرو بن علی؛ عبیدالله بن عمر قواریری؛ محمد بن زیاد زیادی؛ محمد بن موسی جرشی؛ حسین بن محمد ذارع؛ ابوالمغلّس عبد ربّه بن خالد نُمَیری؛ نصر بن علی جهضمی؛ ابوالاشعث عجلی؛ و دیگران.
ابن حبّان، در کتاب «الثقات»، فُضیل بن سلیمان را از زمره‌ی راویان مؤثّق و قابل اعتماد ذکر کرده و در ادامه گفته است: «مات سنة ستّ وثمانین ومائة»؛ «فضیل بن سلیمان، به سال 186 ه . ق درگذشت و چهره در نقاب خاک کشید».
ولی ابن ابی عاصم، به نقل از ابوالمغلّس نُمَیری چنین گوید که فضیل بن سلیمان، به سال 185 ه . ق وفات کرده و دار فانی را وداع گفته است.
شایان ذکر است که فضیل بن سلیمان نُمَیری، از آن دسته از راویان و محدّثانی می‌باشد که هر شش پیشوای حدیث (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه)، از وی، حدیث روایت کرده‌اند.
علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی، در کتاب «عقود الجمان»[3]، فُضیل بن سلیمان را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ ذکر کرده است. و همچنین، حافظ ابن بزّاز کردری نیز در کتاب «المناقب»،[4] وی را در زمره‌ی راویان شهر «بصره» که به نقل روایت از امام ابوحنیفه/ پرداخته‌اند، قرار داده است.
نگارنده گوید:
فُضیل بن سلیمان نُمَیری/، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری)، با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/ می‌باشد؛ و این موارد، عبارتند از:
* در باب «من نذر أن یصوم ایّاماً فوافق النحر أو الفطر»[5]
«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ المُقَدَّمِیُّ، حَدَّثَنَا فُضَیْلُ بْنُ سُلَیْمَانَ، حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عُقْبَةَ، حَدَّثَنَا حَکِیمُ بْنُ أَبِی حُرَّةَ الأَسْلَمِیُّ، أَنَّهُ سَمِعَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا: سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ نَذَرَ أَنْ لاَ یَأْتِیَ عَلَیْهِ یَوْمٌ إِلَّا صَامَ، فَوَافَقَ یَوْمَ أَضْحًى أَوْ فِطْرٍ، فَقَالَ: “ ﴿لَّقَدۡ کَانَ لَکُمۡ فِی رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ﴾ [الأحزاب: 21] لَمْ یَکُنْ یَصُومُ یَوْمَ الأَضْحَى وَالفِطْرِ، وَلاَ یَرَى صِیَامَهُمَا”»(ح 6705)
«محمد بن ابی بکر مقدّمی، از فضیل بن سلیمان، از موسی بن عقبة، از حکیم بن ابی حُرّة اسلمی، برای ما روایت کرده که وی از عبدالله بن عمرب شنیده است که از وی، درباره‌ی مردی سؤال شد که نذر کرده تا چند روز را روزه بگیرد؛ و آن روزها نیز با روز عید قربان و عید فطر، مصادف شده است؟
ابن عمرب گفت: «بی‌گمان، رسول خدا ج اسوه‌ای نیک برای شما است؛ آن حضرت ج در روزهای عید قربان و عید فطر، روزه نمی‌گرفت و روزه‌ی این دو روز را جایز نمی‌دانست».
در باب «قول النبیّ ج : العقیق وادٍ مبارکٍ»[6]
«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ، حَدَّثَنَا فُضَیْلُ بْنُ سُلَیْمَانَ، حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عُقْبَةَ، قَالَ: حَدَّثَنِی سَالِمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِیهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: أَنَّهُ “رُئِیَ وَهُوَ فِی مُعَرَّسٍ بِذِی الحُلَیْفَةِ بِبَطْنِ الوَادِی، قِیلَ لَهُ: إِنَّکَ بِبَطْحَاءَ مُبَارَکَةٍ” وَقَدْ أَنَاخَ بِنَا سَالِمٌ یَتَوَخَّى بِالْمُنَاخِ الَّذِی کَانَ عَبْدُ اللَّهِ یُنِیخُ یَتَحَرَّى مُعَرَّسَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، وَهُوَ أَسْفَلُ مِنَ المَسْجِدِ الَّذِی بِبَطْنِ الوَادِی بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الطَّرِیقِ وَسَطٌ مِنْ ذَلِکَ»(ح 1535)
«محمد بن ابوبکر، از فُضیل بن سلیمان نُمیری، از موسی بن عقبة، از سالم بن عبدالله، از پدرش برای ما روایت کرده که وی گفته است: آن حضرت ج در ذوالحلیفة، در وسط وادی (عقیق)، استراحت می‌کرد که در خواب، به ایشان گفته شد: تو در دشت مبارکی، قرار داری.
و بی‌گمان، سالم بن عبدالله نیز ما را در محلی، از شتر فرود می‌آورد که عبدالله بن عمرب فرود می‌آمد، آن هم به تبعیّت از محلّی که رسول خدا ج در آن فرود آمده بود. و آن محل، پایین‌تر از مسجدی بود که در مرکز وادی واقع شده بود و در مسافت میان راه و درون وادی، قرار داشت».
* در باب «ما یلبس المُحرم من الثیاب والأردیة والأزر».[7]
* در باب «اذا قال ربّ الارض: اُقرّک ما أقرّک الله؛ ولم یذکر اجلاً معلوماً؛ فهما علی تراضیهما».[8]
* در باب «اذا أعتق عبداً بین اثنین أو أمة بین الشرکاء».[9]
* در باب «إسم الفرس والحمار».[10]
* در باب «ما کان النبیّ ج یعطی المؤلّفة قلوبهم وغیر هم من الخمس وغیره».[11]
* در باب «ما جاء فی صفة الجنة؛ وانّها مخلوقة».[12]
* در باب «حدیث زید بن عمرو بن نفیل».[13]
* در باب «المساجد الّتی علی طرق المدینة والمواضع الّتی صلّی فیها النبیّ ج ».[14]
* در باب «تقصیر المتمتّع بعد العمرة».[15]
* در باب «مقام النبیّ ج بمکة زمن الفتح».[16]
* در باب «بعث النبیّ ج أسامة بن زید فی مرضه الّذی توفّی فیه».[17]
به هر حال، روایات «فُضیل بن سلیمان نُمیری»/، در کتاب «الجامع الصحیح» امام محمد بن اسماعیل بخاری/، در بیشتر از 16 مورد آمده است.
[1]- بیوگرافی «فضیل بن سلیمان نُمَیری» را در این منابع دنبال کنید:
«التاریخ الکبیر»، امام بخاری 4/1/123؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی 2/967؛ «الجرح و التعدیل»، رازی 7/72 ؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی 2/385؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 2/14؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی 15/100؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان 7/316؛ «شذرات الذهب»، ابن عماد 1/239؛ «خلاصة تهذیب الکمال» خزرجی، ص 264؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی 2/414
[2]- «تهذیب التهذیب» 8/262
[3]- «عقود الجمان»، ص 140
[4]- «المناقب«، کردری، 2/228
[5]- «الجامع الصحیح»، امام بخاری 2/992
[6]- «الجامع الصحیح»، امام بخاری 1/208
[7]- همان 1/209
[8]- همان 1/314
[9]- همان 1/343
[10]- همان 1/400
[11]- همان 1/446
[12]- همان 1/460
[13]- همان 1/539
[14]- همان 1/69
[15]- هامن 1/233
[16]- همان 2/616
[17]- همان 2/641
70- فضل بن موسی سینانی حنفی/[1]
[متوفّای 192 ه . ق]
حافظ ابن حجر عسقلانی، در کتاب «تهذیب التهذیب»[2] گوید:
وی، ابوعبدالله مَروَزی، آزاده‌ی «بنی قطیعة» می‌باشد.
از کسانی که فضل بن موسی، به نقل روایت از آنها پرداخته است، می‌توان بدین بزرگان اشاره کرد:
اسماعیل بن ابی خالد؛ اعمش؛ هشام بن عروة؛ عبیدالله بن عمر؛ عبدالله بن عمر؛ طلحة بن یحیی بن طلحة؛ عبدالله بن سعید بن ابی هند؛ عبدالحمید بن جعفر؛ حنظلة بن ابی سفیان؛ جُعید بن عبدالرحمن؛ داود بن ابی هند؛ حسین بن ذکوان معلّم؛ عبدالمؤمن بن خالد حنفی؛ حسین بن واقد؛ خیثم بن عراک؛ سعید بن عبید طائی؛ فضیل بن غزوان؛ ابوحمزة سکّری؛ معمر بن راشد؛ محمد بن عمرو بن علقمة؛ یونس بن ابی اسحاق؛ سفیان ثوری؛ شریک؛ شریح قاضی و دیگر بزرگان عرصه‌ی علم و دانش.
و از شاگردان و راویانی که از فضل بن موسی، حدیث روایت کرده‌اند، می‌توان این افراد را نام برد:
اسحاق بن راهویه؛ ابراهیم بن موسی رازی؛ ابوعمار حسین بن حُریث؛ یوسف بن عیسی مروزی؛ معاذ بن اسد؛ محمد بن عبدالعزیز بن ابی رزمة؛ جارود بن معاذ ترمذی؛ ابواسحاق طالقانی؛ عمرو بن رافع قزوینی؛ محمد بن صبّاح دولابی؛ یحیی بن اکثم؛ محمد بن غیلان؛ محمود بن سلیمان بلخی؛ عبدة بن عبدالرحیم مروزی؛ محمد بن حُمید رازی؛ علی بن حجر؛ و دیگر دانش پژوهان و شیفتگان علم و دانش و تشنگان حکمت و فرزانگی.
یحیی بن معین و ابن سعد گفته‌اند: «ثقة»؛ «فضل بن موسی، فردی مؤثق و قابل اعتماد است».
ابوحاتم گوید: «صدوق صالح»، «فضل بن موسی، روایت کننده‌ای صادق و راستگو، درستکار و امین، شریف و نجیب، محترم و بزرگوار، شایسته و برازنده، متخصّص و کارشناس و کارآمد و توانا می‌باشد».
علی بن خشرم گوید: «سالتُ وکیعاً عنه؟ فقال: أعرفه ثقة؛ صاحب سنّة»؛ «از وکیع بن جرّاح، درباره‌ی فضل بن موسی، پرسیدم. وی در پاسخ گفت: او را می‌شناسم که فردی مؤثق و قابل اعتماد و صاحب سنّت و متعهّد و پایبند بدان بود».
دیناری، از ابونعیم فضل بن دُکین نقل می‌کند که گفت: «هو أثبت من ابن المبارک»؛ «فضل بن موسی، از عبدالله بن مبارک هم مطمئن‌تر و معتبرتر می‌باشد».
ابواسماعیل ترمذی نیز گفته است: «سمعتُ ابانعیم ذکره فقال: کان والله! عاقلاً لبیباً»؛ «از ابونعیم فضل بن دُکین شنیدم که به ذکر فضل بن موسی پرداخت و پس از آن گفت: به خدا سوگند! فضل بن موسی، فردی عاقل و منطقی، باشعور و دانا، حکیم و خردمند، باهوش و بافراست، تیز و هوشمند و عاقل و باذکاوت بود».
ابن حبّان نیز وی را در کتاب «الثقات»، در زمره‌ی راویان مؤثّق و قابل اعتماد ذکر نموده و در ادامه گفته است: «کان مولده سنة خمس عشرة ومائة؛ ومات سنة احدی أو اثنتین وتسعین ومائة»؛ «فضل بن موسی، به سال 115 ه . ق دیده به جهان گشود و پا به عرصه‌ی وجود نهاد و به سال 192 ه . ق درگذشت و چهره در نقاب خاک کشید».
حاکم گوید: «هو کبیر السنّ، عالی الاِسناد، امام من ائمّة عصره فی الحدیث»؛ «فضل بن موسی، فردی مُسنّ و پیر و سالخورده و بزرگسال بود که احادیث و روایات او نیز از «اِسناد عالی» برخوردار است؛ و به راستی او، یکی از پیشوایان و پیشقراولان و طلایه داران و پیشگامان روزگار خویش، در عرصه‌ی حدیث بود».
ابن شاهین نیز در کتاب «الثقات»، گفته است: «کان ابن المبارک یقول: حدّثنی الثقة، یعنیه»؛ «عبدالله بن مبارک، پیوسته چنین می‌گفت: فردی ثقة و قابل اعتماد برای من روایت کرده است که...؛ و منظور وی، از این فرد مؤثّق و معتبر، فضل بن موسی بود».
بخاری نیز گوید: «فضل بن موسی مروزی ابوعبدالله، ثقة»؛ «فضل بن موسی مروزی ابوعبدالله، روایت کننده‌ای قابل اعتماد و مورد وثوق می‌باشد».
ناگفته نماند که فضل بن موسی، از آن دسته از راویان و محدّثانی می‌باشد که بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه، به نقل رایت از وی پرداخته‌اند.
حافظ عبدالقادر قرشی، در کتاب «الجواهر المضیة»[3]، به ذکر فضل بن موسی پرداخته و او را در شمار علماء و صاحب نظران احناف، معرّفی نموده و در ادامه گفته است: «الفضل بن موسی السینانی، - سینان: قریة بمرو - ابوعبدالله، یروی عن ابی حنیفة/؛ کان من أقران ابن المبارک فی العلم والسن؛ روی له الجماعة»؛ «فضل بن موسی سینانی - سینان: روستایی از روستاهای مرو است - ابوعبدالله، به نقل روایت از امام ابوحنیفه/ پرداخته است؛ و وی، یکی از دوستان و ملازمان عبدالله بن مبارک، در علم و دانش و سنّ و سال بود؛ جماعت محدّثان (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه) نیز از وی، حدیث روایت نموده‌اند».
و علماء و صاحب نظران ذیل نیز، فضل بن موسی سینانی را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ ذکر کرده‌اند:
1- حافظ جلال الدین مزّی، در کتاب «تهذیب الکمال».[4]
2- حافظ جلال الدین سیوطی، در کتاب «تبییض الصحیفة».[5]
3- حافظ ابن بزّاز کردری، در کتاب «المناقب».[6] وی، فضل بن موسی سینانی را از زمره‌ی راویان شهر «مَرو» به شمار آورده که به نقل روایت از امام ابوحنیفه/ پرداخته است.
4- علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی، در کتاب «عقود الجُمان».[7]
و در کتاب «جامع المسانید»[8]، چنین آمده است: ناچیزترین بندگان خدا (ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی) گوید: «و یروی عن الامام الأعظم ابی حنیفة/ کثیراً فی هذه المسانید؛ وهو من أصحابه»؛ «فضل بن موسی سینانی، در این مسانید، احادیث بسیاری را از امام ابوحنیفه/ روایت نموده است؛ و وی، یکی از شاگردان امام نیز به شمار می‌آید».
نگارنده گوید:
فضل بن موسی سینانی، از ابوحنیفه، از ابواسحاق سبیعی، از اسود، از عایشهل چنین روایت کرده که وی گفته است: «کان رسول الله ج یصیب من أهله من أوّل اللیل؛ فینام ولایصیب ماءاً؛ فان استیقظ من آخر اللیل، أعاد واغتسل»؛ «رسول خدا ج در بخش اول شب، با همسران خویش، آمیزش جنسی می‌نمود؛ سپس - بی‌آن که غسل کند - می‌خوابید؛ آنگاه اگر در آخر شب بلند می‌شد، دوباره با زنان خویش، نزدیکی می‌کرد و پس از آن، غسل می‌نمود».
این روایت را ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی، در کتاب «جامع المسانید»[9] ذکر کرده و در ادامه گفته است: ابومحمد بخاری، این حدیث را از فضل بن موسی سینانی، از امام ابوحنیفه/ روایت نموده است.
و همچنین راقم سطور گوید:
فضل بن موسی سینانی/، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری) با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/ می‌باشد؛ و این موارد، عبارتند از:
* در باب «کنیة النبیّ ج »[10]
«حَدَّثَنِی إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، أَخْبَرَنَا الفَضْلُ بْنُ مُوسَى، عَنِ الجُعَیْدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، رَأَیْتُ السَّائِبَ بْنَ یَزِیدَ، ابْنَ أَرْبَعٍ وَتِسْعِینَ، جَلْدًا مُعْتَدِلًا، فَقَالَ: قَدْ عَلِمْتُ: مَا مُتِّعْتُ بِهِ سَمْعِی وَبَصَرِی إِلَّا بِدُعَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، إِنَّ خَالَتِی ذَهَبَتْ بِی إِلَیْهِ، فَقَالَتْ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنَّ ابْنَ أُخْتِی شَاکٍ، فَادْعُ اللَّهَ لَهُ، قَالَ: «فَدَعَا لِی»»(ح 3540)
«اسحاق، از فضل بن موسی سینانی، از جُعید بن عبدالرحمن، برای ما روایت کرده که وی گفته است: سائب بن یزید را دیدم که در نود و چهار سالگی، نیرومند و استوار بود. سائب گفت: گوش و چشم من، بهره‌مند نشد مگر به دعای رسول خدا ج. خاله‌ام مرا به نزد آن حضرت ج برد وگفت: ای رسول خدا! همانا پسر خواهرم، بیمار است؛ از خداوند بخواه تا او را شفا بدهد؛ و آن حضرت ج نیز برایم دعا کرد».
* در باب «اثم من لم یتمّ الصفوف»[11]
«حَدَّثَنَا مُعَاذُ بْنُ أَسَدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا الفَضْلُ بْنُ مُوسَى، قَالَ: أَخْبَرَنَا سَعِیدُ بْنُ عُبَیْدٍ الطَّائِیُّ، عَنْ بُشَیْرِ بْنِ یَسَارٍ الأَنْصَارِیِّ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ، أَنَّهُ قَدِمَ المَدِینَةَ فَقِیلَ لَهُ: مَا أَنْکَرْتَ مِنَّا مُنْذُ یَوْمِ عَهِدْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ؟ قَالَ: «مَا أَنْکَرْتُ شَیْئًا إِلَّا أَنَّکُمْ لاَ تُقِیمُونَ الصُّفُوفَ» وَقَالَ عُقْبَةُ بْنُ عُبَیْدٍ: عَنْ بُشَیْرِ بْنِ یَسَارٍ، قَدِمَ عَلَیْنَا أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ المَدِینَةَ بِهَذَا»(ح 724)
«معاذ بن اسد، از فضل بن موسی سینانی، از سعید بن عُبید طائی، از بشیر بن یسار انصاری، برای ما روایت کرده که انس بن مالکس گفته است: او به مدینه آمد و از او پرسیدند: تو روزگار پیامبر ج را دریافته‌ای؛ و به ما بگو که چه چیزی از ما را ناخوشایند می‌شماری؟ انسس گفت: چیزی را ناپسند نمی‌شمارم به جز آن که شما صف‌ها را راست نمی‌کنید.
عقبة بن عُبید گوید: بشیر بن یسار گفته است: انس بن مالکس به نزد ما در مدینه آمد. و آنچه را که پیشتر ذکر شد، بیان کرد.»
* در باب «الأذان قبل الفجر»[12]
«حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو أُسَامَةَ، قَالَ: عُبَیْدُ اللَّهِ، حَدَّثَنَا عَنِ القَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَائِشَةَ، وَعَنْ نَافِعٍ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: ح وَحَدَّثَنِی یُوسُفُ بْنُ عِیسَى المَرْوَزِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا الفَضْلُ بْنُ مُوسَى، قَالَ: حَدَّثَنَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ، عَنِ القَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَائِشَةَ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ قَالَ: «إِنَّ بِلاَلًا یُؤَذِّنُ بِلَیْلٍ، فَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى یُؤَذِّنَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ»»(ح 622)
«اسحاق، از ابواسامة، از عبید الله، از قاسم بن محمد، از عایشهل؛ و همچنین از نافع، از عبدالله بن عمرب برای ما روایت کرده که رسول خدا ج فرمودند.
و همچنین یوسف بن عیسی مروزی، از فضل بن موسی سینانی، از عبیدالله بن عمر، از قاسم بن محمد، از عایشهل برای ما روایت کرده که آن حضرت ج فرمودند: «همانا، بلال، در شب اذان می‌گوید؛ و شما تا زمانی که عبدالله بن‌ام مکتوم اذان بگوید، بخورید و بیاشامید».
* در باب «من توضّأ فی الجنابة، ثم غسل سائر جسده ولم یُعد غَسل مواضع الوضوء مرّةً اُخری».[13]
[1]- بیوگرافی «فضل بن موسی» را در این منابع دنبال کنید:
«التاریخ الکبیر»، امام بخاری 4/1/417؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی 2/960؛ «الجرح و التعدیل»، رازی 7/68؛ «میزان الاعتدال»، حافظ ذهبی 3/360؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی 2/384؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی 2/13؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مرّی 15/91؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان 7/319؛ «شذرات الذهب»، ابن عماد 1/329؛ «خلاصة تهذیب الکمال» خزرجی، ص 263؛ «الطبقات الکبری»، ابن سعد 7/372؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی 2/411
[2]- «تهذیب التهذیب» 8/257 و 258
[3]- «الجواهر المضیة» 1/407 و 408
[4]- «تهذیب الکمال» 19/104
[5]- «تبییض الصحیفة»، ص 139
[6]- «المناقب»، کردری 2/237
[7]- «عقود الجمان»، ص 139
[8]- «جامع المسانید» 2/543
[9]- «جامع المسانید» 1/258 و 259
[10]- «الجامع الصحیح»، امام بخاری 1/501
[11]- همان 1/100
[12]- همان 1/87
[13]- همان 1/41